|
1
[व] हते चित्राङ्गथे भीष्मॊ बाले भरातरि चानघ पालयाम आस तथ राज्यं सत्यवत्या मते सदितः 2 संप्राप्तयौवनं पश्यन भरातरं धीमतां वरम भीष्मॊ विचित्रवीर्यस्य विवाहायाकरॊन मतिम 3 अद काशिपतेर भीष्मः कन्यास तिस्रॊ ऽपसरः समाः शुश्राव सहिता राजन वृण्वतीर वै सवयंवरम 4 ततः स रदिनां शरेष्ठॊ रदेनैकेन वर्म भृत जगामानुमते मातुः पुरीं वाराणसीं परति 5 तत्र राज्ञः समुथितान सर्वतः समुपागतान थथर्श कन्यास ताश चैव भीष्मः शंतनुनन्थनः 6 कीर्त्यमानेषु राज्ञां तु नामस्व अद सहस्रशः भीष्मः सवयं तथा राजन वरयाम आस ताः परभुः 7 उवाच च महीपालान राजञ जलथनिःस्वनः रदम आरॊप्य ताः कन्या भीष्मः परहरतां वरः 8 आहूय थानं कन्यानां गुणवथ्भ्यः समृतं बुधैः अलंकृत्य यदाशक्ति परथाय च धनान्य अपि 9 परयच्छन्त्य अपरे कन्यां मिदुनेन गवाम अपि वित्तेन कदितेनान्ये बलेनान्ये ऽनुमान्य च 10 परमत्ताम उपयान्त्य अन्ये सवयम अन्ये च विन्थते अष्टमं तम अदॊ वित्तविवाहं कविभिः समृतम 11 सवयंवरं तु राजन्याः परशंसन्त्य उपयान्ति च परमद्य तु हृताम आहुर जयायसीं धर्मवाथिनः 12 ता इमाः पृदिवीपाला जिहीर्षामि बलाथ इतः ते यतध्वं परं शक्त्या विजयायेतराय वा सदितॊ ऽहं पृदिवीपाला युथ्धाय कृतनिश्चयः 13 एवम उक्त्वा महीपालान काशिराजं च वीर्यवान सर्वाः कन्याः स कौरव्यॊ रदम आरॊपयत सवकम आमन्त्र्य च स तान परायाच छीघ्रं कन्याः परगृह्य ताः 14 ततस ते पार्दिवाः सर्वे समुत्पेतुर अमर्षिताः संस्पृशन्तः सवकान बाहून थशन्तॊ थशनच छथान 15 तेषाम आभरणान्य आशु तवरितानां विमुञ्चताम आमुञ्चतां च वर्माणि संभ्रमः सुमहान अभूत 16 ताराणाम इव संपातॊ बभूव जनमेजय भूषणानां च शुभ्राणां कवचानां च सर्वशः 17 सवर्मभिर भूषणैस ते थराग भराजथ्भिर इतस ततः सक्रॊधामर्ष जिह्मभ्रू सकषाय थृशस तदा 18 सूतॊपकॢप्तान रुचिरान सथश्वॊथ्यत धूर गतान रदान आस्दाय ते वीराः सर्वप्रहरणान्विताः परयान्तम एकं कौरव्यम अनुसस्रुर उथायुधाः 19 ततः समभवथ युथ्धं तेषां तस्य च भारत एकस्य च बहूनां च तुमुलं लॊमहर्षणम 20 ते तव इषून थशसाहस्रांस तस्मै युगपथ आक्षिपन अप्राप्तांश चैव तान आशु भीष्मः सर्वांस तथाच्छिनत 21 ततस ते पार्दिवाः सर्वे सर्वतः परिवारयन ववर्षुः शरवर्षेण वर्षेणेवाथ्रिम अम्बुथाः 22 स तथ बाणमयं वर्षं शरैर आवार्य सर्वतः ततः सर्वान महीपालान परत्यविध्यत तरिभिस तरिभिः 23 तस्याति पुरुषान अन्याँल लाघवं रदचारिणः रक्षणं चात्मनः संख्ये शत्रवॊ ऽपय अभ्यपूजयन 24 तान विनिर्जित्य तु रणे सर्वशास्त्रविशारथः कन्याभिः सहितः परायाथ भारतॊ भारतान परति 25 ततस तं पृष्ठतॊ राजञ शाल्वराजॊ महारदः अभ्याहनथ अमेयात्मा भीष्मं शांतनवं रणे 26 वारणं जघने निघ्नन थन्ताभ्याम अपरॊ यदा वाशिताम अनुसंप्राप्तॊ यूदपॊ बलिनां वरः 27 सत्री कामतिष्ठ तिष्ठेति भीष्मम आह स पार्दिवः शाल्वराजॊ महाबाहुर अमर्षेणाभिचॊथितः 28 ततः स पुरुषव्याघ्रॊ भीष्मः परबलार्थनः तथ वाक्याकुलितः करॊधाथ विधूमॊ ऽगनिर इव जवलन 29 कषत्रधर्मं समास्दाय वयपेतभयसंभ्रमः निवर्तयाम आस रदं शाल्वं परति महारदः 30 निवर्तमानं तं थृष्ट्वा राजानः सर्व एव ते परेक्षकाः समपथ्यन्त भीष्म शाल्व समागमे 31 तौ वृषाव इव नर्थन्तौ बलिनौ वाशितान्तरे अन्यॊन्यम अभिवर्तेतां बलविक्रम शालिनौ 32 ततॊ भीष्मं शांतनवं शरैः शतसहस्रशः शाल्वराजॊ नरश्रेष्ठः समवाकिरथ आशुगैः 33 पूर्वम अभ्यर्थितं थृष्ट्वा भीष्मं शाल्वेन ते नृपाः विस्मिताः समपथ्यन्त साधु साध्व इति चाभ्रुवन 34 लाघवं तस्य ते थृष्ट्वा संयुगे सर्वपार्दिवाः अपूजयन्त संहृष्टा वाग्भिः शाल्वं नराधिपाः 35 कषत्रियाणां तथा वाचः शरुत्वा परपुरंजयः करुथ्धः शांतनवॊ भीष्मस तिष्ठ तिष्ठेत्य अभाषत 36 सारदिं चाब्रवीत करुथ्धॊ याहि यत्रैष पार्दिवः यावथ एनं निहन्म्य अथ्य भुजंगम इव पक्षिराट 37 ततॊ ऽसत्रं वारुणं सम्यग यॊजयाम आस कौरवः तेनाश्वांश चतुरॊ ऽमृथ्नाच छाल्व राज्ञॊ नराधिप 38 अस्त्रैर अस्त्राणि संवार्य शाल्वराज्ञः स कौरवः भीष्मॊ नृपतिशार्थूल नयवधीत तस्य सारदिम अस्त्रेण चाप्य अदैकेन नयवधीत तुरगॊत्तमान 39 कन्या हेतॊर नरश्रेष्ठ भीष्मः शांतनवस तथा जित्वा विसर्जयाम आस जीवन्तं नृपसत्तमम ततः शाल्वः सवनगरं परययौ भरतर्षभ 40 राजानॊ ये च तत्रासन सवयंवरथिथृक्षवः सवान्य एव ते ऽपि राष्ट्राणि जग्मुः परपुरंजय 41 एवं विजित्य ताः कन्या भीष्मः परहरतां वरः परययौ हास्तिनपुरं यत्र राजा स कौरवः 42 सॊ ऽचिरेणैव कालेन अत्यक्रामन नराधिप वनानि सरितश चैव शैलांश च विविधथ्रुमान 43 अक्षतः कषपयित्वारीन संख्ये ऽसंख्येयविक्रमः आनयाम आस काश्यस्य सुताः सागरगासुतः 44 सनुषा इव स धर्मात्मा भगिन्य इव चानुजाः यदा थुहितरश चैव परतिगृह्य ययौ कुरून 45 ताः सर्वा गुणसंपन्ना भराता भरात्रे यवीयसे भीष्मॊ विचित्रवीर्याय परथथौ विक्रमाहृताः 46 सतां धर्मेण धर्मज्ञः कृत्वा कर्मातिमानुषम भरातुर विचित्रवीर्यस्य विवाहायॊपचक्रमे सत्यवत्या सह मिदः कृत्वा निश्चयम आत्मवान 47 विवाहं कारयिष्यन्तं भीष्मं काशिपतेः सुता जयेष्ठा तासाम इथं वाक्यम अब्रवीथ धि सती तथा 48 मया सौभपतिः पूर्वं मनसाभिवृतः पतिः तेन चास्मि वृता पूर्वम एष कामश च मे पितुः 49 मया वरयितव्यॊ ऽभूच छाल्वस तस्मिन सवयंवरे एतथ विज्ञाय धर्मज्ञ ततस तवं धर्मम आचर 50 एवम उक्तस तया भीष्मः कन्यया विप्र संसथि चिन्ताम अभ्यगमथ वीरॊ युक्तां तस्यैव कर्मणः 51 स विनिश्चित्य धर्मज्ञॊ बराह्मणैर वेथपारगैः अनुजज्ञे तथा जयेष्टाम अम्बां काशिपतेः सुताम 52 अम्बिकाम्बालिके भार्ये पराथाथ भरात्रे यवीयसे भीष्मॊ विचित्रवीर्याय विधिथृष्टेन कर्मणा 53 तयॊः पाणिं गृहीत्वा स रूपयौवन थर्पितः विचित्रवीर्यॊ धर्मात्मा कामात्मा समपथ्यत 54 ते चापि बृहती शयामे नीलकुञ्चित मूर्धजे रक्ततुङ्ग नखॊपेते पीनश्रेणि पयॊधरे 55 आत्मनः परतिरूपॊ ऽसौ लब्धः पतिर इति सदिते विचित्रवीर्यं कल्याणं पूजयाम आसतुस तु ते 56 स चाश्वि रूपसथृशॊ थेव सत्त्वपराक्रमः सर्वासाम एव नारीणां चित्तप्रमदनॊ ऽभवत 57 ताभ्यां सह समाः सप्त विहरन पृदिवीपतिः विचित्रवीर्यस तरुणॊ यक्ष्माणं समपथ्यत 58 सुहृथां यतमानानाम आप्तैः सह चिकित्सकैः जगामास्तम इवाथित्यः कौरव्यॊ यमसाथनम 59 परेतकार्याणि सर्वाणि तस्य सम्यग अकारयत राज्ञॊ विचित्रवीर्यस्य सत्यवत्या मते सदितः ऋत्विग्भिः सहितॊ भीष्मः सर्वैश च कुरुपुंगवैः |
1
[v] hate citrāṅgade bhīṣmo bāle bhrātari cānagha pālayām āsa tad rājyaṃ satyavatyā mate sthitaḥ 2 saṃprāptayauvanaṃ paśyan bhrātaraṃ dhīmatāṃ varam bhīṣmo vicitravīryasya vivāhāyākaron matim 3 atha kāśipater bhīṣmaḥ kanyās tisro 'psaraḥ samāḥ śuśrāva sahitā rājan vṛṇvatīr vai svayaṃvaram 4 tataḥ sa rathināṃ śreṣṭho rathenaikena varma bhṛt jagāmānumate mātuḥ purīṃ vārāṇasīṃ prati 5 tatra rājñaḥ samuditān sarvataḥ samupāgatān dadarśa kanyās tāś caiva bhīṣmaḥ śaṃtanunandanaḥ 6 kīrtyamāneṣu rājñāṃ tu nāmasv atha sahasraśaḥ bhīṣmaḥ svayaṃ tadā rājan varayām āsa tāḥ prabhuḥ 7 uvāca ca mahīpālān rājañ jaladaniḥsvanaḥ ratham āropya tāḥ kanyā bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ 8 āhūya dānaṃ kanyānāṃ guṇavadbhyaḥ smṛtaṃ budhaiḥ alaṃkṛtya yathāśakti pradāya ca dhanāny api 9 prayacchanty apare kanyāṃ mithunena gavām api vittena kathitenānye balenānye 'numānya ca 10 pramattām upayānty anye svayam anye ca vindate aṣṭamaṃ tam atho vittavivāhaṃ kavibhiḥ smṛtam 11 svayaṃvaraṃ tu rājanyāḥ praśaṃsanty upayānti ca pramathya tu hṛtām āhur jyāyasīṃ dharmavādinaḥ 12 tā imāḥ pṛthivīpālā jihīrṣāmi balād itaḥ te yatadhvaṃ paraṃ śaktyā vijayāyetarāya vā sthito 'haṃ pṛthivīpālā yuddhāya kṛtaniścayaḥ 13 evam uktvā mahīpālān kāśirājaṃ ca vīryavān sarvāḥ kanyāḥ sa kauravyo ratham āropayat svakam āmantrya ca sa tān prāyāc chīghraṃ kanyāḥ pragṛhya tāḥ 14 tatas te pārthivāḥ sarve samutpetur amarṣitāḥ saṃspṛśantaḥ svakān bāhūn daśanto daśanac chadān 15 teṣām ābharaṇāny āśu tvaritānāṃ vimuñcatām āmuñcatāṃ ca varmāṇi saṃbhramaḥ sumahān abhūt 16 tārāṇām iva saṃpāto babhūva janamejaya bhūṣaṇānāṃ ca śubhrāṇāṃ kavacānāṃ ca sarvaśaḥ 17 savarmabhir bhūṣaṇais te drāg bhrājadbhir itas tataḥ sakrodhāmarṣa jihmabhrū sakaṣāya dṛśas tathā 18 sūtopakḷptān rucirān sadaśvodyata dhūr gatān rathān āsthāya te vīrāḥ sarvapraharaṇānvitāḥ prayāntam ekaṃ kauravyam anusasrur udāyudhāḥ 19 tataḥ samabhavad yuddhaṃ teṣāṃ tasya ca bhārata ekasya ca bahūnāṃ ca tumulaṃ lomaharṣaṇam 20 te tv iṣūn daśasāhasrāṃs tasmai yugapad ākṣipan aprāptāṃś caiva tān āśu bhīṣmaḥ sarvāṃs tadācchinat 21 tatas te pārthivāḥ sarve sarvataḥ parivārayan vavarṣuḥ śaravarṣeṇa varṣeṇevādrim ambudāḥ 22 sa tad bāṇamayaṃ varṣaṃ śarair āvārya sarvataḥ tataḥ sarvān mahīpālān pratyavidhyat tribhis tribhiḥ 23 tasyāti puruṣān anyāṁl lāghavaṃ rathacāriṇaḥ rakṣaṇaṃ cātmanaḥ saṃkhye śatravo 'py abhyapūjayan 24 tān vinirjitya tu raṇe sarvaśāstraviśāradaḥ kanyābhiḥ sahitaḥ prāyād bhārato bhāratān prati 25 tatas taṃ pṛṣṭhato rājañ śālvarājo mahārathaḥ abhyāhanad ameyātmā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ raṇe 26 vāraṇaṃ jaghane nighnan dantābhyām aparo yathā vāśitām anusaṃprāpto yūthapo balināṃ varaḥ 27 strī kāmatiṣṭha tiṣṭheti bhīṣmam āha sa pārthivaḥ śālvarājo mahābāhur amarṣeṇābhicoditaḥ 28 tataḥ sa puruṣavyāghro bhīṣmaḥ parabalārdanaḥ tad vākyākulitaḥ krodhād vidhūmo 'gnir iva jvalan 29 kṣatradharmaṃ samāsthāya vyapetabhayasaṃbhramaḥ nivartayām āsa rathaṃ śālvaṃ prati mahārathaḥ 30 nivartamānaṃ taṃ dṛṣṭvā rājānaḥ sarva eva te prekṣakāḥ samapadyanta bhīṣma śālva samāgame 31 tau vṛṣāv iva nardantau balinau vāśitāntare anyonyam abhivartetāṃ balavikrama śālinau 32 tato bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ śaraiḥ śatasahasraśaḥ śālvarājo naraśreṣṭhaḥ samavākirad āśugaiḥ 33 pūrvam abhyarditaṃ dṛṣṭvā bhīṣmaṃ śālvena te nṛpāḥ vismitāḥ samapadyanta sādhu sādhv iti cābhruvan 34 lāghavaṃ tasya te dṛṣṭvā saṃyuge sarvapārthivāḥ apūjayanta saṃhṛṣṭā vāgbhiḥ śālvaṃ narādhipāḥ 35 kṣatriyāṇāṃ tadā vācaḥ śrutvā parapuraṃjayaḥ kruddhaḥ śāṃtanavo bhīṣmas tiṣṭha tiṣṭhety abhāṣata 36 sārathiṃ cābravīt kruddho yāhi yatraiṣa pārthivaḥ yāvad enaṃ nihanmy adya bhujaṃgam iva pakṣirāṭ 37 tato 'straṃ vāruṇaṃ samyag yojayām āsa kauravaḥ tenāśvāṃś caturo 'mṛdnāc chālva rājño narādhipa 38 astrair astrāṇi saṃvārya śālvarājñaḥ sa kauravaḥ bhīṣmo nṛpatiśārdūla nyavadhīt tasya sārathim astreṇa cāpy athaikena nyavadhīt turagottamān 39 kanyā hetor naraśreṣṭha bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā jitvā visarjayām āsa jīvantaṃ nṛpasattamam tataḥ śālvaḥ svanagaraṃ prayayau bharatarṣabha 40 rājāno ye ca tatrāsan svayaṃvaradidṛkṣavaḥ svāny eva te 'pi rāṣṭrāṇi jagmuḥ parapuraṃjaya 41 evaṃ vijitya tāḥ kanyā bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ prayayau hāstinapuraṃ yatra rājā sa kauravaḥ 42 so 'cireṇaiva kālena atyakrāman narādhipa vanāni saritaś caiva śailāṃś ca vividhadrumān 43 akṣataḥ kṣapayitvārīn saṃkhye 'saṃkhyeyavikramaḥ ānayām āsa kāśyasya sutāḥ sāgaragāsutaḥ 44 snuṣā iva sa dharmātmā bhaginya iva cānujāḥ yathā duhitaraś caiva pratigṛhya yayau kurūn 45 tāḥ sarvā guṇasaṃpannā bhrātā bhrātre yavīyase bhīṣmo vicitravīryāya pradadau vikramāhṛtāḥ 46 satāṃ dharmeṇa dharmajñaḥ kṛtvā karmātimānuṣam bhrātur vicitravīryasya vivāhāyopacakrame satyavatyā saha mithaḥ kṛtvā niścayam ātmavān 47 vivāhaṃ kārayiṣyantaṃ bhīṣmaṃ kāśipateḥ sutā jyeṣṭhā tāsām idaṃ vākyam abravīd dhi satī tadā 48 mayā saubhapatiḥ pūrvaṃ manasābhivṛtaḥ patiḥ tena cāsmi vṛtā pūrvam eṣa kāmaś ca me pituḥ 49 mayā varayitavyo 'bhūc chālvas tasmin svayaṃvare etad vijñāya dharmajña tatas tvaṃ dharmam ācara 50 evam uktas tayā bhīṣmaḥ kanyayā vipra saṃsadi cintām abhyagamad vīro yuktāṃ tasyaiva karmaṇaḥ 51 sa viniścitya dharmajño brāhmaṇair vedapāragaiḥ anujajñe tadā jyeṣṭām ambāṃ kāśipateḥ sutām 52 ambikāmbālike bhārye prādād bhrātre yavīyase bhīṣmo vicitravīryāya vidhidṛṣṭena karmaṇā 53 tayoḥ pāṇiṃ gṛhītvā sa rūpayauvana darpitaḥ vicitravīryo dharmātmā kāmātmā samapadyata 54 te cāpi bṛhatī śyāme nīlakuñcita mūrdhaje raktatuṅga nakhopete pīnaśreṇi payodhare 55 ātmanaḥ pratirūpo 'sau labdhaḥ patir iti sthite vicitravīryaṃ kalyāṇaṃ pūjayām āsatus tu te 56 sa cāśvi rūpasadṛśo deva sattvaparākramaḥ sarvāsām eva nārīṇāṃ cittapramathano 'bhavat 57 tābhyāṃ saha samāḥ sapta viharan pṛthivīpatiḥ vicitravīryas taruṇo yakṣmāṇaṃ samapadyata 58 suhṛdāṃ yatamānānām āptaiḥ saha cikitsakaiḥ jagāmāstam ivādityaḥ kauravyo yamasādanam 59 pretakāryāṇi sarvāṇi tasya samyag akārayat rājño vicitravīryasya satyavatyā mate sthitaḥ ṛtvigbhiḥ sahito bhīṣmaḥ sarvaiś ca kurupuṃgavaiḥ |