|
1
[व] ततः कषत्ता च राजा च भीष्मश च सह बन्धुभिः थथुः शराथ्धं तथा पाण्डॊः सवधामृतमयं तथा 2 कुरूंश च विप्रमुख्यांश च भॊजयित्वा सहस्रशः रत्नौघान थविजमुख्येभ्यॊ थत्त्वा गरामवरान अपि 3 कृतशौचांस ततस तांस तु पाण्डवान भरतर्षभान आथाय विविशुः पौराः पुरं वारणसाह्वयम 4 सततं समान्वतप्यन्त तम एव भरतर्षभम पौरजानपथाः सर्वे मृतं सवम इव बान्धवम 5 शराथ्धावसाने तु तथा थृष्ट्वा तं थुःखितं जनम संमूढां थुःखशॊकार्तां वयासॊ मातरम अब्रवीत 6 अतिक्रान्त सुखाः कालाः परत्युपस्दित थारुणाः शवः शवः पापीय थिवसाः पृदिवी गतयौवना 7 बहु माया समाकीर्णॊ नाना थॊषसमाकुलः लुप्तधर्मक्रियाचारॊ घॊरः कालॊ भविष्यति 8 गच्छ तवं तयागम आस्दाय युक्ता वस तपॊवने मा थरक्ष्यसि कुलस्यास्य घॊरं संक्षयम आत्मनः 9 तदेति समनुज्ञाय सा परविश्याब्रवीत सनुषाम अम्बिके तव पुत्रस्य थुर्नयात किल भारताः सानुबन्धा विनङ्क्ष्यन्ति पौराश चैवेति नः शरुतम 10 तत कौसल्याम इमाम आर्तां पुत्रशॊकाभिपीडिताम वनम आथाय भथ्रं ते गच्छावॊ यथि मन्यसे 11 तदेत्य उक्ते अम्बिकया भीष्मम आमन्त्र्य सुव्रता वनं ययौ सत्यवती सनुषाभ्यां सह भारत 12 ताः सुघॊरं तपः कृत्वा थेव्यॊ भरतसत्तम थेहं तयक्त्वा महाराज गतिम इष्टां ययुस तथा 13 अवाप्नुवन्त वेथॊक्तान संस्कारान पाण्डवास तथा अवर्धन्त च भॊगांस ते भुञ्जानाः पितृवेश्मनि 14 धार्तराष्ट्रैश च सहिताः करीडन्तः पितृवेश्मनि बाल करीडासु सर्वासु विशिष्टाः पाण्डवाभवन 15 जवे लक्ष्याभिहरणे भॊज्ये पांसुविकर्षणे धार्तराष्ट्रान भीमसेनः सर्वान स परिमर्थति 16 हर्षाथ एतान करीडमानान गृह्य काकनिलीयने शिरःसु च निगृह्यैनान यॊधयाम आस पाण्डवः 17 शतम एकॊत्तरं तेषां कुमाराणां महौजसाम एक एव विमृथ्नाति नातिकृच्छ्राथ वृकॊथरः 18 पाथेषु च निगृह्यैनान विनिहत्य बलाथ बली चकर्ष करॊशतॊ भूमौ घृष्ट जानु शिरॊ ऽकषिकान 19 थश बालाञ जले करीडन भुजाभ्यां परिगृह्य सः आस्ते सम सलिले मग्नः परमृतांश च विमुञ्चति 20 फलानि वृक्षम आरुह्य परचिन्वन्ति च ते यथा तथा पाथप्रहारेण भीमः कम्पयते थरुमम 21 परहार वेगाभिहताथ थरुमाथ वयाघूर्णितास ततः सफलाः परपतन्ति सम थरुतं सरस्ताः कुमारकाः 22 न ते नियुथ्धे न जवे न यॊग्यासु कथा चन कुमारा उत्तरं चक्रुः सपर्धमाना वृकॊथरम 23 एवं स धार्तराष्ट्राणां सपर्धमानॊ वृकॊथरः अप्रिये ऽतिष्ठथ अत्यन्तं बाल्यान न थरॊह चेतसा 24 ततॊ बलम अतिख्यातं धार्तराष्ट्रः परतापवान भीमसेनस्य तज्ज्ञात्वा थुष्टभावम अथर्शयत 25 तस्य धर्माथ अपेतस्य पापानि परिपश्यतः मॊहाथ ऐश्वर्यलॊभाच च पापा मतिर अजायत 26 अयं बलवतां शरेष्ठः कुन्तीपुत्रॊ वृकॊथरः मध्यमः पाण्डुपुत्राणां निकृत्या संनिहन्यताम 27 अद तस्माथ अवरजं जयेष्ठं चैव युधिष्ठिरम परसह्य बन्धने बथ्ध्वा परशासिष्ये वसुंधराम 28 एवं स निश्चयं पापः कृत्वा थुर्यॊधनस तथा नित्यम एवान्तर परेक्षी भीमस्यासीन महात्मनः 29 ततॊ जलविहारार्दं कारयाम आस भारत चेल कम्बलवेश्मानि विचित्राणि महान्ति च 30 परमाण कॊट्याम उथ्थेशं सदलं किं चिथ उपेत्य च करीडावसाने सर्वे ते शुचि वस्त्राः सवलंकृताः सर्वकामसमृथ्धं तथन्नं बुभुजिरे शनैः 31 थिवसान्ते परिश्रान्ता विहृत्य च कुरूथ्वहाः विहारावसदेष्व एव वीरा वासम अरॊचयन 32 खिन्नस तु बलवान भीमॊ वयायामाभ्यधिकस तथा वाहयित्वा कुमारांस ताञ जलक्रीडा गतान विभुः परमाण कॊट्यां वासार्दी सुष्वापारुह्य तत सदलम 33 शीतं वासं समासाथ्य शरान्तॊ मथविमॊहितः निश्चेष्टः पाण्डवॊ राजन सुष्वाप मृतकल्पवत 34 ततॊ बथ्ध्वा लता पाशैर भीमं थुर्यॊधनः शनैः गम्भीरं भीमवेगं च सदलाज जलम अपातयत 35 ततः परबुथ्धः कौन्तेयः सर्वं संछिथ्य बन्धनम उथतिष्ठज जलाथ भूयॊ भीमः परहरतां वरः 36 सुप्तं चापि पुनः सर्पैस तीक्ष्णथंष्ट्रैर महाविषैः कुपितैर थंशयाम आस सर्वेष्व एवाङ्गमर्मसु 37 थंष्ट्राश च थंष्ट्रिणां तेषां मर्मस्व अपि निपातिताः तवचं नैवास्य बिभिथुः सारत्वात पृदुवक्षसः 38 परतिबुथ्धस तु भीमस तान सर्वान सर्पान अपॊदयत सारदिं चास्य थयितम अपहस्तेन जघ्निवान 39 भॊजने भीमसेनस्य पुनः पराक्षेपयथ विषम कालकूटं नवं तीक्ष्णं संभृतं लॊमहर्षणम 40 वैश्यापुत्रस तथाचष्ट पार्दानां हितकाम्यया तच चापि भुक्त्वाजरयथ अविकारॊ वृकॊथरः 41 विकारं न हय अजनयत सुतीक्ष्णम अपि तथ विषम भीम संहननॊ भीमस तथ अप्य अजरयत ततः 42 एवं थुर्यॊधनः कर्णः शकुनिश चापि सौबलः अनेकैर अभ्युपायैस ताञ जिघांसन्ति सम पाण्डवान 43 पाण्डवाश चापि तत सर्वं परत्यजानन्न अरिंथमाः उथ्भावनम अकुर्वन्तॊ विथुरस्य मते सदिताः |
1
[v] tataḥ kṣattā ca rājā ca bhīṣmaś ca saha bandhubhiḥ daduḥ śrāddhaṃ tadā pāṇḍoḥ svadhāmṛtamayaṃ tadā 2 kurūṃś ca vipramukhyāṃś ca bhojayitvā sahasraśaḥ ratnaughān dvijamukhyebhyo dattvā grāmavarān api 3 kṛtaśaucāṃs tatas tāṃs tu pāṇḍavān bharatarṣabhān ādāya viviśuḥ paurāḥ puraṃ vāraṇasāhvayam 4 satataṃ smānvatapyanta tam eva bharatarṣabham paurajānapadāḥ sarve mṛtaṃ svam iva bāndhavam 5 śrāddhāvasāne tu tadā dṛṣṭvā taṃ duḥkhitaṃ janam saṃmūḍhāṃ duḥkhaśokārtāṃ vyāso mātaram abravīt 6 atikrānta sukhāḥ kālāḥ pratyupasthita dāruṇāḥ śvaḥ śvaḥ pāpīya divasāḥ pṛthivī gatayauvanā 7 bahu māyā samākīrṇo nānā doṣasamākulaḥ luptadharmakriyācāro ghoraḥ kālo bhaviṣyati 8 gaccha tvaṃ tyāgam āsthāya yuktā vasa tapovane mā drakṣyasi kulasyāsya ghoraṃ saṃkṣayam ātmanaḥ 9 tatheti samanujñāya sā praviśyābravīt snuṣām ambike tava putrasya durnayāt kila bhāratāḥ sānubandhā vinaṅkṣyanti paurāś caiveti naḥ śrutam 10 tat kausalyām imām ārtāṃ putraśokābhipīḍitām vanam ādāya bhadraṃ te gacchāvo yadi manyase 11 tathety ukte ambikayā bhīṣmam āmantrya suvratā vanaṃ yayau satyavatī snuṣābhyāṃ saha bhārata 12 tāḥ sughoraṃ tapaḥ kṛtvā devyo bharatasattama dehaṃ tyaktvā mahārāja gatim iṣṭāṃ yayus tadā 13 avāpnuvanta vedoktān saṃskārān pāṇḍavās tadā avardhanta ca bhogāṃs te bhuñjānāḥ pitṛveśmani 14 dhārtarāṣṭraiś ca sahitāḥ krīḍantaḥ pitṛveśmani bāla krīḍāsu sarvāsu viśiṣṭāḥ pāṇḍavābhavan 15 jave lakṣyābhiharaṇe bhojye pāṃsuvikarṣaṇe dhārtarāṣṭrān bhīmasenaḥ sarvān sa parimardati 16 harṣād etān krīḍamānān gṛhya kākanilīyane śiraḥsu ca nigṛhyainān yodhayām āsa pāṇḍavaḥ 17 śatam ekottaraṃ teṣāṃ kumārāṇāṃ mahaujasām eka eva vimṛdnāti nātikṛcchrād vṛkodaraḥ 18 pādeṣu ca nigṛhyainān vinihatya balād balī cakarṣa krośato bhūmau ghṛṣṭa jānu śiro 'kṣikān 19 daśa bālāñ jale krīḍan bhujābhyāṃ parigṛhya saḥ āste sma salile magnaḥ pramṛtāṃś ca vimuñcati 20 phalāni vṛkṣam āruhya pracinvanti ca te yadā tadā pādaprahāreṇa bhīmaḥ kampayate drumam 21 prahāra vegābhihatād drumād vyāghūrṇitās tataḥ saphalāḥ prapatanti sma drutaṃ srastāḥ kumārakāḥ 22 na te niyuddhe na jave na yogyāsu kadā cana kumārā uttaraṃ cakruḥ spardhamānā vṛkodaram 23 evaṃ sa dhārtarāṣṭrāṇāṃ spardhamāno vṛkodaraḥ apriye 'tiṣṭhad atyantaṃ bālyān na droha cetasā 24 tato balam atikhyātaṃ dhārtarāṣṭraḥ pratāpavān bhīmasenasya tajjñātvā duṣṭabhāvam adarśayat 25 tasya dharmād apetasya pāpāni paripaśyataḥ mohād aiśvaryalobhāc ca pāpā matir ajāyata 26 ayaṃ balavatāṃ śreṣṭhaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ madhyamaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ nikṛtyā saṃnihanyatām 27 atha tasmād avarajaṃ jyeṣṭhaṃ caiva yudhiṣṭhiram prasahya bandhane baddhvā praśāsiṣye vasuṃdharām 28 evaṃ sa niścayaṃ pāpaḥ kṛtvā duryodhanas tadā nityam evāntara prekṣī bhīmasyāsīn mahātmanaḥ 29 tato jalavihārārthaṃ kārayām āsa bhārata cela kambalaveśmāni vicitrāṇi mahānti ca 30 pramāṇa koṭyām uddeśaṃ sthalaṃ kiṃ cid upetya ca krīḍāvasāne sarve te śuci vastrāḥ svalaṃkṛtāḥ sarvakāmasamṛddhaṃ tadannaṃ bubhujire śanaiḥ 31 divasānte pariśrāntā vihṛtya ca kurūdvahāḥ vihārāvasatheṣv eva vīrā vāsam arocayan 32 khinnas tu balavān bhīmo vyāyāmābhyadhikas tadā vāhayitvā kumārāṃs tāñ jalakrīḍā gatān vibhuḥ pramāṇa koṭyāṃ vāsārthī suṣvāpāruhya tat sthalam 33 śītaṃ vāsaṃ samāsādya śrānto madavimohitaḥ niśceṣṭaḥ pāṇḍavo rājan suṣvāpa mṛtakalpavat 34 tato baddhvā latā pāśair bhīmaṃ duryodhanaḥ śanaiḥ gambhīraṃ bhīmavegaṃ ca sthalāj jalam apātayat 35 tataḥ prabuddhaḥ kaunteyaḥ sarvaṃ saṃchidya bandhanam udatiṣṭhaj jalād bhūyo bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ 36 suptaṃ cāpi punaḥ sarpais tīkṣṇadaṃṣṭrair mahāviṣaiḥ kupitair daṃśayām āsa sarveṣv evāṅgamarmasu 37 daṃṣṭrāś ca daṃṣṭriṇāṃ teṣāṃ marmasv api nipātitāḥ tvacaṃ naivāsya bibhiduḥ sāratvāt pṛthuvakṣasaḥ 38 pratibuddhas tu bhīmas tān sarvān sarpān apothayat sārathiṃ cāsya dayitam apahastena jaghnivān 39 bhojane bhīmasenasya punaḥ prākṣepayad viṣam kālakūṭaṃ navaṃ tīkṣṇaṃ saṃbhṛtaṃ lomaharṣaṇam 40 vaiśyāputras tadācaṣṭa pārthānāṃ hitakāmyayā tac cāpi bhuktvājarayad avikāro vṛkodaraḥ 41 vikāraṃ na hy ajanayat sutīkṣṇam api tad viṣam bhīma saṃhanano bhīmas tad apy ajarayat tataḥ 42 evaṃ duryodhanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ anekair abhyupāyais tāñ jighāṃsanti sma pāṇḍavān 43 pāṇḍavāś cāpi tat sarvaṃ pratyajānann ariṃdamāḥ udbhāvanam akurvanto vidurasya mate sthitāḥ |