|
1
[व] तत्र तत्रॊपविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु महत्सु चॊपविष्टेषु गन्धर्वेषु च भारत 2 लॊकान अनुचरन सर्वान आगमत तां सभाम ऋषिः नारथः सुमहातेजा ऋषिभिः सहितस तथा 3 पारिजातेन राजेन्थ्र रैवतेन च धीमता सुमुखेन च सौम्येन थेवर्षिर अमितथ्युतिः सभास्दान पाण्डवान थरष्टुं परीयमाणॊ मनॊजवः 4 तम आगतम ऋषिं थृष्ट्वा नारथं सर्वधर्मवित सहसा पाण्डवश्रेष्ठः परत्युत्दायानुजैः सह अभ्यवाथयत परीत्या विनयावनतस तथा 5 तथ अर्हम आसनं तस्मै संप्रथाय यदाविधि अर्चयाम आस रत्नैश च सर्वकामैश च धर्मवित 6 सॊ ऽरचितः पाण्डवैः सर्वैर महर्षिर वेथपारगः धर्मकामार्द संयुक्तं पप्रच्छेथं युधिष्ठिरम 7 [न] कच चिथ अर्दाश च कल्पन्ते धर्मे च रमते मनः सुखानि चानुभूयन्ते मनश च न विहन्यते 8 कच चिथ आचरितां पूर्वैर नरथेव पिता महैः वर्तसे वृत्तिम अक्षीणां धर्मार्दसहितां नृषु 9 कच चिथ अर्देन वा धर्मं धर्मेणार्दम अदापि वा उभौ वा परीतिसारेण न कामेन परबाधसे 10 कच चिथ अर्दं च धर्मं च कामं च जयतां वर विभज्य काले कालज्ञ सथा वरथ सेवसे 11 कच चिथ राजगुणैः षड्भिः सप्तॊपायांस तदानघ बलाबलं तदा सम्यक चतुर्थश परीक्षसे 12 कच चिथ आत्मानम अन्वीक्ष्य परांश च जयतां वर तदा संधाय कर्माणि अष्टौ भारत सेवसे 13 कच चित परकृतयः षट ते न लुप्ता भरतर्षभ आढ्यास तदाव्यसनिनः सवनुरक्ताश च सर्वशः 14 कच चिन न तर्कैर थूतैर वा ये चाप्य अपरिशङ्किताः तवत्तॊ वा तव वामात्यैर भिथ्यते जातु मन्त्रितम 15 कच चित संधिं यदाकालं विग्रहं चॊपसेवसे कच चिथ वृत्तिम उथासीने मध्यमे चानुवर्तसे 16 कच चिथ आत्मसमा बुथ्ध्या शुचयॊ जीवितक्षमाः कुलीनाश चानुरक्ताश च कृतास ते वीर मन्त्रिणः 17 विजयॊ मन्त्रमूलॊ हि राज्ञां भवति भारत सुसंवृतॊ मन्त्रधनैर अमात्यैः शास्त्रकॊविथैः 18 कच चिन निथ्रावशं नैषि कच चित काले विबुध्यसे कच चिच चापररात्रेषु चिन्तयस्य अर्दम अर्दवित 19 कच चिन मन्त्रयसे नैकः कच चिन न बहुभिः सह कच चित ते मन्त्रितॊ मन्त्रॊ न राष्ट्रम अनुधावति 20 कच चिथ अर्दान विनिश्चित्य लघुमूलान महॊथयान कषिप्रम आरभसे कर्तुं न विघ्नयसि ताथृशान 21 कच चिन न सर्वे कर्मान्ताः परॊक्षास ते विशङ्किताः सर्वे वा पुनर उत्सृष्टाः संसृष्टं हय अत्र कारणम 22 कच चिथ राजन कृतान्य एव कृतप्रायानि वा पुनः विथुस ते वीरकर्माणि नानवाप्तानि कानि चित 23 कच चित कारणिकाः सर्वे सर्वशास्त्रेषु कॊविथाः कारयन्ति कुमारांश च यॊधमुख्यांश च सर्वशः 24 कच चित सहस्रैर मूर्खाणाम एकं करीणासि पण्डितम पण्डितॊ हय अर्दकृच्छ्रेषु कुर्यान निःश्रेयसं परम 25 कच चिथ थुर्गाणि सर्वाणि धनधान्यायुधॊथकैः यन्त्रैश च परिपूर्णानि तदा शिल्पिधनुर्धरैः 26 एकॊ ऽपय अमात्यॊ मेधावी शूरॊ थान्तॊ विचक्षणः राजानं राजपुत्रं वा परापयेन महतीं शरियम 27 कच चिथ अष्टा थशान्येषु सवपक्षे थश पञ्च च तरिभिस तरिभिर अविज्ञातैर वेत्सि तीर्दानि चारकैः 28 कच चिथ थविषाम अविथितः परतियत्तश च सर्वथा नित्ययुक्तॊ रिपून सर्वान वीक्षसे रिपुसूथन 29 कच चिथ विनयसंपन्नः कुलपुत्रॊ बहुश्रुतः अनसूयुर अनुप्रष्टा सत्कृतस ते पुरॊहितः 30 कच चिथ अग्निषु ते युक्तॊ विधिज्ञॊ मतिमान ऋजुः हुतं च हॊष्यमानं च काले वेथयते सथा 31 कच चिथ अङ्गेषु निष्णातॊ जयॊतिषां परतिपाथकः उत्पातेषु च सर्वेषु थैवज्ञः कुशलस तव 32 कच चिन मुख्या महत्स्व एव मध्यमेषु च मध्यमाः जघन्याश च जघन्येषु भृत्याः कर्मसु यॊजिताः 33 अमात्यान उपधातीतान पितृपैतामहाञ शुचीन शरेष्ठाञ शरेष्ठेषु कच चित तवं नियॊजयसि कर्मसु 34 कच चिन नॊग्रेण थण्डेन भृशम उथ्वेजित परजाः राष्ट्रं तवानुशासन्ति मन्त्रिणॊ भरतर्षभ 35 कच चित तवां नावजानन्ति याजकाः पतितं यदा उग्रप्रतिग्रहीतारं कामयानम इव सत्रियः 36 कच चिथ धृष्टश च शूरश च मतिमान धृतिमाञ शुचिः कुलीनश चानुरक्तश च थक्षः सेनापतिस तव 37 कच चिथ बलस्य ते मुख्याः सर्वे युथ्धविशारथाः थृष्टापथाना विक्रान्तास तवया सत्कृत्य मानिताः 38 कच चिथ बलस्य भक्तं च वेतनं च यदॊचितम संप्राप्तकालं थातव्यं थथासि न विकर्षसि 39 कालातिक्रमणाथ धयेते भक्त वेतनयॊर भृताः भर्तुः कुप्यन्ति थौर्गत्यात सॊ ऽनर्दः सुमहान समृतः 40 कच चित सर्वे ऽनुरक्तास तवां कुलपुत्राः परधानतः कच चित पराणांस तवार्देषु संत्यजन्ति सथा युधि 41 कच चिन नैकॊ बहून अर्दान सर्वशः साम्परायिकान अनुशास्सि यदाकामं कामात्मा शासनातिगः 42 कच चित पुरुषकारेण पुरुषः कर्मशॊभयन लभते मानम अधिकं भूयॊ वा भक्त वेतनम 43 कच चिथ विथ्याविनीतांश च नराञ जञानविशारथान यदार्हं गुणतश चैव थानेनाभ्यवपथ्यसे 44 कच चिथ थारान मनुष्याणां तवार्दे मृत्युम एयुषाम वयसनं चाभ्युपेतानां बिभर्षि भरतर्षभ 45 कच चिथ भयाथ उपनतं कलीबं वा रिपुम आगतम युथ्धे वा विजितं पार्द पुत्रवत परिरक्षसि 46 कच चित तवम एव सर्वस्याः पृदिव्याः पृदिवीपते समश च नाभिशङ्क्यश च यदा माता यदा पिता 47 कच चिथ वयसनिनं शत्रुं निशम्य भरतर्षभ अभियासि जवेनैव समीक्ष्य तरिविधं बलम 48 पार्ष्णिमूलं च विज्ञाय वयवसायं पराजयम बलस्य च महाराज थत्त्वा वेतनम अग्रतः 49 कच चिच च बलमुख्येभ्यः परराष्ट्रे परंतप उपच्छन्नानि रत्नानि परयच्छसि यदार्हतः 50 कच चिथ आत्मानम एवाग्रे विजित्य विजितेन्थ्रियः पराञ जिगीषसे पार्द परमत्तान अजितेन्थ्रियान 51 कच चित ते यास्यतः शत्रून पूर्वं यान्ति सवनुष्ठिताः सामं थानं च भेथश च थण्डश च विधिवथ गुणाः 52 कच चिन मूलं थृढं कृत्वा यात्रां यासि विशां पते तांश च विक्रमसे जेतुं जित्वा च परिरक्षसि 53 कच चिथ अष्टाङ्गसंयुक्ता चतुर्विध बला चमूः बलमुख्यैः सुनीता ते थविषतां परतिबाधनी 54 कच चिल लवं च मुष्टिं च परराष्ट्रे परंतप अविहाय महाराज विहंसि समरे रिपून 55 कच चित सवपरराष्ट्रेषु बहवॊ ऽधिकृतास तव अर्दान समनुतिष्ठन्ति रक्षन्ति च परस्परम 56 कच चिथ अभ्यवहार्याणि गात्रसंस्पर्शकानि च घरेयाणि च महाराज रक्षन्त्य अनुमतास तव 57 कच चित कॊशं च कॊष्ट्दं च वाहनं थवारम आयुधम आयश च कृतकल्याणैस तव भक्तैर अनुष्ठितः 58 कच चिथ आभ्यन्तरेभ्यश च बाह्येभ्यश च विशां पते रक्षस्य आत्मानम एवाग्रे तांश च सवेभ्यॊ मिदश च तान 59 कच चिन न पाने थयूते वा करीडासु परमथासु च परतिजानन्ति पूर्वाह्णे वययं वयसनजं तव 60 कच चिथ आयस्य चार्धेन चतुर्भागेन वा पुनः पाथभागैस तरिभिर वापि वययः संशॊध्यते तव 61 कच चिज जञातीन गुरून वृथ्धान वणिजः शिल्पिनः शरितान अभीक्ष्णम अनुगृह्णासि धनधान्येन थुर्गतान 62 कच चिथ आयव्यये युक्ताः सर्वे गणक लेखकाः अनुतिष्ठन्ति पूर्वाह्णे नित्यम आयव्ययं तव 63 कच चिथ अर्देषु संप्रौढान हितकामान अनुप्रियान नापकर्षसि कर्मभ्यः पूर्वम अप्राप्य किल्बिषम 64 कच चिथ विथित्वा पुरुषान उत्तमाधममध्यमान तवं कर्मस्व अनुरूपेषु नियॊजयसि भारत 65 कच चिन न लुब्धाश चौरा वा वैरिणॊ वा विशां पते अप्राप्तव्यवहारा वा तव कर्मस्व अनुष्ठिताः 66 कच चिन न लुब्धैश चौरैर वा कुमारैः सत्री बलेन वा तवया वा पीड्यते राष्ट्रं कच चित पुष्टाः कृषी वलाः 67 कच चिथ राष्ट्रे तडागानि पूर्णानि च महान्ति च भागशॊ विनिविष्टानि न कृषिर थेव मातृका 68 कच चिथ बीजं च भक्तं च कर्षकायावसीथते परतिकं च शतं वृथ्ध्या थथास्य ऋणम अनुग्रहम 69 कच चित सवनुष्ठिता तात वार्त्ता ते साधुभिर जनैः वार्त्तायां संश्रितस तात लॊकॊ ऽयं सुखम एधते 70 कच चिच छुचिकृतः पराज्ञाः पञ्च पञ्च सवनुष्ठिताः कषेमं कुर्वन्ति संहत्य राजञ जनपथे तव 71 कच चिन नगरगुप्त्य अर्दं गरामा नगरवत कृताः गरामवच च कृता रक्षा ते च सर्वे तथ अर्पणाः 72 कच चिथ बलेनानुगताः समानि विषमाणि च पुराणचौराः साध्यक्षाश चरन्ति विषये तव 73 कच चित सत्रियः सान्त्वयसि कच चित ताश च सुरक्षिताः कच चिन न शरथ्थधास्य आसां कच चिथ गुह्यं न भाषसे 74 कच चिच चारान निशि शरुत्वा तत कार्यम अनुचिन्त्य च परियाण्य अनुभवञ शेषे विथित्वाभ्यन्तरं जनम 75 कच चिथ थवौ परदमौ यामौ रात्र्यां सुप्त्वा विशां पते संचिन्तयसि धर्मार्दौ याम उत्दाय पश्चिमे 76 कच चिथ थर्शयसे नित्यं मनुष्यान समलंकृतान उत्दाय काले कालज्ञः सह पाण्डव मन्त्रिभिः 77 कच चिथ रक्ताम्बरधराः खड्गहस्ताः सवलं कृताः अभितस तवाम उपासन्ते रक्षणार्दम अरिंथम 78 कच चिथ थण्ड्येषु यमवत पूज्येषु च विशां पते परीक्ष्य वर्तसे सम्यग अप्रियेषु परियेषु च 79 कच चिच छारीरम आबाधम औषधैर नियमेन वा मानसं वृथ्धसेवाभिः सथा पार्दापकर्षसि 80 कच चिथ वैथ्याश चिकित्सायाम अष्टाङ्गायां विशारथाः सुहृथश चानुरक्ताश च शरीरे ते हिताः सथा 81 कच चिन न मानान मॊहाथ वा कामाथ वापि विशां पते अर्दि परत्यर्दिनः पराप्तान अपास्यसि कदं चन 82 कच चिन न लॊभान मॊहाथ वा विश्रम्भात परणयेन वा आश्रितानां मनुष्याणां वृत्तिं तवं संरुणत्सि च 83 कच चित पौरा न सहिता ये च ते राष्ट्रवासिनः तवया सह विरुध्यन्ते परैः करीताः कदं चन 84 कच चित ते थुर्बलः शत्रुर बलेनॊपनिपीडितः मन्त्रेण बलवान कश चिथ उभाभ्यां वा युधिष्ठिर 85 कच चित सर्वे ऽनुरक्तास तवां भूमिपालाः परधानतः कच चित पराणांस तवथर्देषु संत्यजन्ति तवया हृताः 86 कच चित ते सर्वविथ्यासु गुणतॊ ऽरचा परवर्तते बराह्मणानां च साधूनां तव निःश्रेयसे शुभा 87 कच चिथ धर्मे तरयी मूले पूर्वैर आचरिते जनैः वर्तमानस तदा कर्तुं तस्मिन कर्मणि वर्तसे 88 कच चित तव गृहे ऽननानि सवाथून्य अश्नन्ति वै थविजाः गुणवन्ति गुणॊपेतास तवाध्यक्षं सथक्षिणम 89 कच चित करतून एकचित्तॊ वाजपेयांश च सर्वशः पुण्डरीकांश च कार्त्स्न्येन यतसे कर्तुम आत्मवान 90 कच चिज जञातीन गुरून वृथ्धान थैवतांस तापसान अपि चैत्यांश च वृक्षान कल्याणान बराह्मणांश च नमस्यसि 91 कच चिथ एषा च ते बुथ्धिर वृत्तिर एषा च ते ऽनघ आयुष्या च यशस्या च धर्मकामार्द थर्शिनी 92 एतया वर्तमानस्य बुथ्ध्या राष्ट्रं न सीथति विजित्य च महीं राजा सॊ ऽतयन्तं सुखम एधते 93 कच चिथ आर्यॊ विशुथ्धात्मा कषारितश चौर कर्मणि अथृष्टशास्त्रकुशलैर न लॊभाथ वध्यते शुचिः 94 पृष्टॊ गृहीतस तत्कारी तज्ज्ञैर थृष्टः स कारणः कच चिन न मुच्यते सतेनॊ थरव्यलॊभान नरर्षभ 95 वयुत्पन्ने कच चिथ आढ्यस्य थरिथ्रस्य च भारत अर्दान न मिद्या पश्यन्ति तवामात्या हृता धनैः 96 नास्तिक्यम अनृतं करॊधं परमाथं थीर्घसूत्रताम अथर्शनं जञानवताम आलस्यं कषिप्तचित्तताम 97 एकचिन्तनम अर्दानाम अनर्दज्ञैश च चिन्तनम निश्चितानाम अनारम्भं मन्त्रस्यापरिरक्षणम 98 मङ्गल्यस्याप्रयॊगं च परसङ्गं विषयेषु च कच चित तवं वर्जयस्य एतान राजथॊषांश चतुर्थश 99 कच चित ते सफला वेथाः कच चित ते सफलं धनम कच चित ते सफला थाराः कच चित ते सफलं शरुतम 100 [य] कदं वै सफला वेथाः कदं वै सफलं धनम कदं वै सफला थाराः कदं वै सफलं शरुतम 101 [न] अग्निहॊत्रफला वेथा थत्तभुक्त फलं धनम रतिपुत्र फला थाराः शीलवृत्तफलं शरुतम 102 [व] एतथ आख्याय स मुनिर नारथः सुमहातपाः पप्रच्छानन्तरम इथं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम 103 [न] कच चिथ अभ्यागता थूराथ वणिजॊ लाभकारणात यदॊक्तम अवहार्यन्ते शुल्कं शुल्कॊपजीविभिः 104 कच चित ते पुरुषा राजन पुरे राष्ट्रे च मानिताः उपानयन्ति पण्यानि उपधाभिर अवञ्चिताः 105 कच चिच छृणॊषि वृथ्धानां धर्मार्दसहिता गिरः नित्यम अर्दविथां तात तदा धर्मानुथर्शिनाम 106 कच चित ते कृषितन्त्रेषु गॊषु पुष्पफलेषु च धर्मार्दं च थविजातिभ्यॊ थीयते मधुसर्पिषी 107 थरव्यॊपकरणं कच चित सर्वथा सर्वशिल्पिनाम चातुर्मास्यावरं सम्यङ नियतं संप्रयच्छसि 108 कच चित कृतं विजानीषे कर्तारं च परशंससि सतां मध्ये महाराज सत करॊषि च पूजयन 109 कच चित सूत्राणि सर्वाणि गृह्णासि भरतर्षभ हस्तिसूत्राश्वसूत्राणि रदसूत्राणि चाभिभॊ 110 कच चिथ अभ्यस्यते शश्वथ गृहे ते भरतर्षभ धनुर्वेथस्य सूत्रं च यन्त्रसूत्रं च नागरम 111 कच चिथ अस्त्राणि सर्वाणि बरह्मथण्डश च ते ऽनघ विषयॊगाश च ते सर्वे विथिताः शत्रुनाशनाः 112 कच चिथ अग्निभयाच चैव सर्पव्याल भयात तदा रॊगरक्षॊभयाच चैव राष्ट्रं सवं परिरक्षसि 113 कच चिथ अन्धांश च मूकांश च पङ्गून वयङ्गान अबान्धवान पितेव पासि धर्मज्ञ तदा परव्रजितान अपि 114 [व] एताः कुरूणाम ऋषभॊ महात्मा; शरुत्वा गिरॊ बराह्मणसत्तमस्य परणम्य पाथाव अभिवाथ्य हृष्टॊ; राजाब्रवीन नारथं थेवरूपम 115 एवं करिष्यामि यदा तवयॊक्तं; परज्ञा हि मे भूय एवाभिवृथ्धा उक्त्वा तदा चैव चकार राजा; लेभे महीं सागरमेखलां च 116 [न] एवं यॊ वर्तते राजा चातुर्वर्ण्यस्य रक्षणे स विहृत्येह सुसुखी शक्रस्यैति सलॊकताम |
1
[v] tatra tatropaviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu mahatsu copaviṣṭeṣu gandharveṣu ca bhārata 2 lokān anucaran sarvān āgamat tāṃ sabhām ṛṣiḥ nāradaḥ sumahātejā ṛṣibhiḥ sahitas tadā 3 pārijātena rājendra raivatena ca dhīmatā sumukhena ca saumyena devarṣir amitadyutiḥ sabhāsthān pāṇḍavān draṣṭuṃ prīyamāṇo manojavaḥ 4 tam āgatam ṛṣiṃ dṛṣṭvā nāradaṃ sarvadharmavit sahasā pāṇḍavaśreṣṭhaḥ pratyutthāyānujaiḥ saha abhyavādayata prītyā vinayāvanatas tadā 5 tad arham āsanaṃ tasmai saṃpradāya yathāvidhi arcayām āsa ratnaiś ca sarvakāmaiś ca dharmavit 6 so 'rcitaḥ pāṇḍavaiḥ sarvair maharṣir vedapāragaḥ dharmakāmārtha saṃyuktaṃ papracchedaṃ yudhiṣṭhiram 7 [n] kac cid arthāś ca kalpante dharme ca ramate manaḥ sukhāni cānubhūyante manaś ca na vihanyate 8 kac cid ācaritāṃ pūrvair naradeva pitā mahaiḥ vartase vṛttim akṣīṇāṃ dharmārthasahitāṃ nṛṣu 9 kac cid arthena vā dharmaṃ dharmeṇārtham athāpi vā ubhau vā prītisāreṇa na kāmena prabādhase 10 kac cid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara vibhajya kāle kālajña sadā varada sevase 11 kac cid rājaguṇaiḥ ṣaḍbhiḥ saptopāyāṃs tathānagha balābalaṃ tathā samyak caturdaśa parīkṣase 12 kac cid ātmānam anvīkṣya parāṃś ca jayatāṃ vara tathā saṃdhāya karmāṇi aṣṭau bhārata sevase 13 kac cit prakṛtayaḥ ṣaṭ te na luptā bharatarṣabha āḍhyās tathāvyasaninaḥ svanuraktāś ca sarvaśaḥ 14 kac cin na tarkair dūtair vā ye cāpy apariśaṅkitāḥ tvatto vā tava vāmātyair bhidyate jātu mantritam 15 kac cit saṃdhiṃ yathākālaṃ vigrahaṃ copasevase kac cid vṛttim udāsīne madhyame cānuvartase 16 kac cid ātmasamā buddhyā śucayo jīvitakṣamāḥ kulīnāś cānuraktāś ca kṛtās te vīra mantriṇaḥ 17 vijayo mantramūlo hi rājñāṃ bhavati bhārata susaṃvṛto mantradhanair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ 18 kac cin nidrāvaśaṃ naiṣi kac cit kāle vibudhyase kac cic cāpararātreṣu cintayasy artham arthavit 19 kac cin mantrayase naikaḥ kac cin na bahubhiḥ saha kac cit te mantrito mantro na rāṣṭram anudhāvati 20 kac cid arthān viniścitya laghumūlān mahodayān kṣipram ārabhase kartuṃ na vighnayasi tādṛśān 21 kac cin na sarve karmāntāḥ parokṣās te viśaṅkitāḥ sarve vā punar utsṛṣṭāḥ saṃsṛṣṭaṃ hy atra kāraṇam 22 kac cid rājan kṛtāny eva kṛtaprāyāni vā punaḥ vidus te vīrakarmāṇi nānavāptāni kāni cit 23 kac cit kāraṇikāḥ sarve sarvaśāstreṣu kovidāḥ kārayanti kumārāṃś ca yodhamukhyāṃś ca sarvaśaḥ 24 kac cit sahasrair mūrkhāṇām ekaṃ krīṇāsi paṇḍitam paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ param 25 kac cid durgāṇi sarvāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ 26 eko 'py amātyo medhāvī śūro dānto vicakṣaṇaḥ rājānaṃ rājaputraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam 27 kac cid aṣṭā daśānyeṣu svapakṣe daśa pañca ca tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ 28 kac cid dviṣām aviditaḥ pratiyattaś ca sarvadā nityayukto ripūn sarvān vīkṣase ripusūdana 29 kac cid vinayasaṃpannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ anasūyur anupraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ 30 kac cid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ hutaṃ ca hoṣyamānaṃ ca kāle vedayate sadā 31 kac cid aṅgeṣu niṣṇāto jyotiṣāṃ pratipādakaḥ utpāteṣu ca sarveṣu daivajñaḥ kuśalas tava 32 kac cin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ 33 amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kac cit tvaṃ niyojayasi karmasu 34 kac cin nogreṇa daṇḍena bhṛśam udvejita prajāḥ rāṣṭraṃ tavānuśāsanti mantriṇo bharatarṣabha 35 kac cit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ 36 kac cid dhṛṣṭaś ca śūraś ca matimān dhṛtimāñ śuciḥ kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatis tava 37 kac cid balasya te mukhyāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ 38 kac cid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam saṃprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vikarṣasi 39 kālātikramaṇād dhyete bhakta vetanayor bhṛtāḥ bhartuḥ kupyanti daurgatyāt so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ 40 kac cit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ kac cit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti sadā yudhi 41 kac cin naiko bahūn arthān sarvaśaḥ sāmparāyikān anuśāssi yathākāmaṃ kāmātmā śāsanātigaḥ 42 kac cit puruṣakāreṇa puruṣaḥ karmaśobhayan labhate mānam adhikaṃ bhūyo vā bhakta vetanam 43 kac cid vidyāvinītāṃś ca narāñ jñānaviśāradān yathārhaṃ guṇataś caiva dānenābhyavapadyase 44 kac cid dārān manuṣyāṇāṃ tavārthe mṛtyum eyuṣām vyasanaṃ cābhyupetānāṃ bibharṣi bharatarṣabha 45 kac cid bhayād upanataṃ klībaṃ vā ripum āgatam yuddhe vā vijitaṃ pārtha putravat parirakṣasi 46 kac cit tvam eva sarvasyāḥ pṛthivyāḥ pṛthivīpate samaś ca nābhiśaṅkyaś ca yathā mātā yathā pitā 47 kac cid vyasaninaṃ śatruṃ niśamya bharatarṣabha abhiyāsi javenaiva samīkṣya trividhaṃ balam 48 pārṣṇimūlaṃ ca vijñāya vyavasāyaṃ parājayam balasya ca mahārāja dattvā vetanam agrataḥ 49 kac cic ca balamukhyebhyaḥ pararāṣṭre paraṃtapa upacchannāni ratnāni prayacchasi yathārhataḥ 50 kac cid ātmānam evāgre vijitya vijitendriyaḥ parāñ jigīṣase pārtha pramattān ajitendriyān 51 kac cit te yāsyataḥ śatrūn pūrvaṃ yānti svanuṣṭhitāḥ sāmaṃ dānaṃ ca bhedaś ca daṇḍaś ca vidhivad guṇāḥ 52 kac cin mūlaṃ dṛḍhaṃ kṛtvā yātrāṃ yāsi viśāṃ pate tāṃś ca vikramase jetuṃ jitvā ca parirakṣasi 53 kac cid aṣṭāṅgasaṃyuktā caturvidha balā camūḥ balamukhyaiḥ sunītā te dviṣatāṃ pratibādhanī 54 kac cil lavaṃ ca muṣṭiṃ ca pararāṣṭre paraṃtapa avihāya mahārāja vihaṃsi samare ripūn 55 kac cit svapararāṣṭreṣu bahavo 'dhikṛtās tava arthān samanutiṣṭhanti rakṣanti ca parasparam 56 kac cid abhyavahāryāṇi gātrasaṃsparśakāni ca ghreyāṇi ca mahārāja rakṣanty anumatās tava 57 kac cit kośaṃ ca koṣṭthaṃ ca vāhanaṃ dvāram āyudham āyaś ca kṛtakalyāṇais tava bhaktair anuṣṭhitaḥ 58 kac cid ābhyantarebhyaś ca bāhyebhyaś ca viśāṃ pate rakṣasy ātmānam evāgre tāṃś ca svebhyo mithaś ca tān 59 kac cin na pāne dyūte vā krīḍāsu pramadāsu ca pratijānanti pūrvāhṇe vyayaṃ vyasanajaṃ tava 60 kac cid āyasya cārdhena caturbhāgena vā punaḥ pādabhāgais tribhir vāpi vyayaḥ saṃśodhyate tava 61 kac cij jñātīn gurūn vṛddhān vaṇijaḥ śilpinaḥ śritān abhīkṣṇam anugṛhṇāsi dhanadhānyena durgatān 62 kac cid āyavyaye yuktāḥ sarve gaṇaka lekhakāḥ anutiṣṭhanti pūrvāhṇe nityam āyavyayaṃ tava 63 kac cid artheṣu saṃprauḍhān hitakāmān anupriyān nāpakarṣasi karmabhyaḥ pūrvam aprāpya kilbiṣam 64 kac cid viditvā puruṣān uttamādhamamadhyamān tvaṃ karmasv anurūpeṣu niyojayasi bhārata 65 kac cin na lubdhāś caurā vā vairiṇo vā viśāṃ pate aprāptavyavahārā vā tava karmasv anuṣṭhitāḥ 66 kac cin na lubdhaiś caurair vā kumāraiḥ strī balena vā tvayā vā pīḍyate rāṣṭraṃ kac cit puṣṭāḥ kṛṣī valāḥ 67 kac cid rāṣṭre taḍāgāni pūrṇāni ca mahānti ca bhāgaśo viniviṣṭāni na kṛṣir deva mātṛkā 68 kac cid bījaṃ ca bhaktaṃ ca karṣakāyāvasīdate pratikaṃ ca śataṃ vṛddhyā dadāsy ṛṇam anugraham 69 kac cit svanuṣṭhitā tāta vārttā te sādhubhir janaiḥ vārttāyāṃ saṃśritas tāta loko 'yaṃ sukham edhate 70 kac cic chucikṛtaḥ prājñāḥ pañca pañca svanuṣṭhitāḥ kṣemaṃ kurvanti saṃhatya rājañ janapade tava 71 kac cin nagaragupty arthaṃ grāmā nagaravat kṛtāḥ grāmavac ca kṛtā rakṣā te ca sarve tad arpaṇāḥ 72 kac cid balenānugatāḥ samāni viṣamāṇi ca purāṇacaurāḥ sādhyakṣāś caranti viṣaye tava 73 kac cit striyaḥ sāntvayasi kac cit tāś ca surakṣitāḥ kac cin na śraddadhāsy āsāṃ kac cid guhyaṃ na bhāṣase 74 kac cic cārān niśi śrutvā tat kāryam anucintya ca priyāṇy anubhavañ śeṣe viditvābhyantaraṃ janam 75 kac cid dvau prathamau yāmau rātryāṃ suptvā viśāṃ pate saṃcintayasi dharmārthau yāma utthāya paścime 76 kac cid darśayase nityaṃ manuṣyān samalaṃkṛtān utthāya kāle kālajñaḥ saha pāṇḍava mantribhiḥ 77 kac cid raktāmbaradharāḥ khaḍgahastāḥ svalaṃ kṛtāḥ abhitas tvām upāsante rakṣaṇārtham ariṃdama 78 kac cid daṇḍyeṣu yamavat pūjyeṣu ca viśāṃ pate parīkṣya vartase samyag apriyeṣu priyeṣu ca 79 kac cic chārīram ābādham auṣadhair niyamena vā mānasaṃ vṛddhasevābhiḥ sadā pārthāpakarṣasi 80 kac cid vaidyāś cikitsāyām aṣṭāṅgāyāṃ viśāradāḥ suhṛdaś cānuraktāś ca śarīre te hitāḥ sadā 81 kac cin na mānān mohād vā kāmād vāpi viśāṃ pate arthi pratyarthinaḥ prāptān apāsyasi kathaṃ cana 82 kac cin na lobhān mohād vā viśrambhāt praṇayena vā āśritānāṃ manuṣyāṇāṃ vṛttiṃ tvaṃ saṃruṇatsi ca 83 kac cit paurā na sahitā ye ca te rāṣṭravāsinaḥ tvayā saha virudhyante paraiḥ krītāḥ kathaṃ cana 84 kac cit te durbalaḥ śatrur balenopanipīḍitaḥ mantreṇa balavān kaś cid ubhābhyāṃ vā yudhiṣṭhira 85 kac cit sarve 'nuraktās tvāṃ bhūmipālāḥ pradhānataḥ kac cit prāṇāṃs tvadartheṣu saṃtyajanti tvayā hṛtāḥ 86 kac cit te sarvavidyāsu guṇato 'rcā pravartate brāhmaṇānāṃ ca sādhūnāṃ tava niḥśreyase śubhā 87 kac cid dharme trayī mūle pūrvair ācarite janaiḥ vartamānas tathā kartuṃ tasmin karmaṇi vartase 88 kac cit tava gṛhe 'nnāni svādūny aśnanti vai dvijāḥ guṇavanti guṇopetās tavādhyakṣaṃ sadakṣiṇam 89 kac cit kratūn ekacitto vājapeyāṃś ca sarvaśaḥ puṇḍarīkāṃś ca kārtsnyena yatase kartum ātmavān 90 kac cij jñātīn gurūn vṛddhān daivatāṃs tāpasān api caityāṃś ca vṛkṣān kalyāṇān brāhmaṇāṃś ca namasyasi 91 kac cid eṣā ca te buddhir vṛttir eṣā ca te 'nagha āyuṣyā ca yaśasyā ca dharmakāmārtha darśinī 92 etayā vartamānasya buddhyā rāṣṭraṃ na sīdati vijitya ca mahīṃ rājā so 'tyantaṃ sukham edhate 93 kac cid āryo viśuddhātmā kṣāritaś caura karmaṇi adṛṣṭaśāstrakuśalair na lobhād vadhyate śuciḥ 94 pṛṣṭo gṛhītas tatkārī tajjñair dṛṣṭaḥ sa kāraṇaḥ kac cin na mucyate steno dravyalobhān nararṣabha 95 vyutpanne kac cid āḍhyasya daridrasya ca bhārata arthān na mithyā paśyanti tavāmātyā hṛtā dhanaiḥ 96 nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ kṣiptacittatām 97 ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca cintanam niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam 98 maṅgalyasyāprayogaṃ ca prasaṅgaṃ viṣayeṣu ca kac cit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa 99 kac cit te saphalā vedāḥ kac cit te saphalaṃ dhanam kac cit te saphalā dārāḥ kac cit te saphalaṃ śrutam 100 [y] kathaṃ vai saphalā vedāḥ kathaṃ vai saphalaṃ dhanam kathaṃ vai saphalā dārāḥ kathaṃ vai saphalaṃ śrutam 101 [n] agnihotraphalā vedā dattabhukta phalaṃ dhanam ratiputra phalā dārāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam 102 [v] etad ākhyāya sa munir nāradaḥ sumahātapāḥ papracchānantaram idaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram 103 [n] kac cid abhyāgatā dūrād vaṇijo lābhakāraṇāt yathoktam avahāryante śulkaṃ śulkopajīvibhiḥ 104 kac cit te puruṣā rājan pure rāṣṭre ca mānitāḥ upānayanti paṇyāni upadhābhir avañcitāḥ 105 kac cic chṛṇoṣi vṛddhānāṃ dharmārthasahitā giraḥ nityam arthavidāṃ tāta tathā dharmānudarśinām 106 kac cit te kṛṣitantreṣu goṣu puṣpaphaleṣu ca dharmārthaṃ ca dvijātibhyo dīyate madhusarpiṣī 107 dravyopakaraṇaṃ kac cit sarvadā sarvaśilpinām cāturmāsyāvaraṃ samyaṅ niyataṃ saṃprayacchasi 108 kac cit kṛtaṃ vijānīṣe kartāraṃ ca praśaṃsasi satāṃ madhye mahārāja sat karoṣi ca pūjayan 109 kac cit sūtrāṇi sarvāṇi gṛhṇāsi bharatarṣabha hastisūtrāśvasūtrāṇi rathasūtrāṇi cābhibho 110 kac cid abhyasyate śaśvad gṛhe te bharatarṣabha dhanurvedasya sūtraṃ ca yantrasūtraṃ ca nāgaram 111 kac cid astrāṇi sarvāṇi brahmadaṇḍaś ca te 'nagha viṣayogāś ca te sarve viditāḥ śatrunāśanāḥ 112 kac cid agnibhayāc caiva sarpavyāla bhayāt tathā rogarakṣobhayāc caiva rāṣṭraṃ svaṃ parirakṣasi 113 kac cid andhāṃś ca mūkāṃś ca paṅgūn vyaṅgān abāndhavān piteva pāsi dharmajña tathā pravrajitān api 114 [v] etāḥ kurūṇām ṛṣabho mahātmā; śrutvā giro brāhmaṇasattamasya praṇamya pādāv abhivādya hṛṣṭo; rājābravīn nāradaṃ devarūpam 115 evaṃ kariṣyāmi yathā tvayoktaṃ; prajñā hi me bhūya evābhivṛddhā uktvā tathā caiva cakāra rājā; lebhe mahīṃ sāgaramekhalāṃ ca 116 [n] evaṃ yo vartate rājā cāturvarṇyasya rakṣaṇe sa vihṛtyeha susukhī śakrasyaiti salokatām |