Sacred Texts  Hinduism  Mahabharata  Index  Book 4 Index  Previous  Next 

Book 4 in English

The Mahabharata in Sanskrit

Book 4
Chapter 4

  1 [य]
      कर्माण्य उक्तानि युष्माभिर यानि तानि करिष्यद
      मम चापि यदाबुथ्धिरुचितानि विनिश्चयात
  2 पुरॊहितॊ ऽयम अस्माकम अग्निहॊत्राणि रक्षतु
      सूथपौरॊगवैः सार्धं थरुपथस्य निवेशने
  3 इन्थ्रसेन मुखाश चेमे रदान आथाय केवलान
      यान्तु थवारवतीं शीघ्रम इति मे वर्तते मतिः
  4 इमाश च नार्यॊ थरौपथ्याः सर्वशः परिचारिकाः
      पाञ्चालान एव गच्छन्तु सूथपौरॊगवैः सह
  5 सर्वैर अपि च वक्तव्यं न परज्ञायन्त पाण्डवाः
      गता हय अस्मान अपाकीर्य सर्वे थवैतवनाथ इति
  6 विथिते चापि वक्तव्यं सुहृथ्भिर अनुरागतः
      अतॊ ऽहम अपि वक्ष्यामि हेतुमात्रं निबॊधत
  7 हन्तेमां राजवसतिं राजपुत्रा बरवीमि वः
      यदा राजकुलं पराप्य चरन परेष्यॊ न रिष्यति
  8 थुर्वसं तव एव कौरव्या जानता राजवेश्मनि
      अमानितैः सुमानार्हा अज्ञातैः परिवत्सरम
  9 थिष्ट थवारॊ लभेथ थवारं न च राजसु विश्वसेत
      तथ एवासनम अन्विच्छेथ यत्र नाभिषजेत परः
  10 नास्य यानं न पर्यङ्कं न पीठं न जगं रदम
     आरॊहेत संमतॊ ऽसमीति स राजवसतिं वसेत
 11 अद यत्रैनम आसीनं शङ्केरन थुष्टचारिणः
     न तत्रॊपविशेज जातु स राजवसतिं वसेत
 12 न चानुशिष्येथ राजानम अपृच्छन्तं कथा चन
     तूष्णीं तव एनम उपासीत काले समभिपूजयन
 13 असूयन्ति हि राजानॊ जनान अनृतवाथिनः
     तदैव चावमन्यन्ते मन्त्रिणं वाथिनं मृषा
 14 नैषां थारेषु कुर्वीत मैत्रीं पराज्ञः कदं चन
     अन्तःपुर चरा ये च थवेष्टि यानहिताश च ये
 15 विथिते चास्य कुर्वीत कर्याणि सुलघून्य अपि
     एवं विचरतॊ राज्ञॊ न कषतिर जायते कव चित
 16 यत्नाच चॊपचरेथ एनम अग्निवथ थेववच च ह
     अनृतेनॊपचीर्णॊ हि हिंस्याथ एनम असंशयम
 17 यच च भर्तानुयुञ्जीत तथ एवाभ्यनुवर्तयेत
     परमाथम अवलेहां च कॊपं च परिवर्जयेत
 18 समर्दनासु सर्वासु हितं च परियम एव च
     संवर्णयेत तथ एवास्य परियाथ अपि हितं वथेत
 19 अनुकूलॊ भवेच चास्य सर्वार्देषु कदासु च
     अप्रियं चाहितं यत सयात तथ अस्मै नानुवर्णयेत
 20 नाहम अस्य परियॊ ऽसमीति मत्वा सेवेत पण्डितः
     अप्रमत्तश च यत्तश च हितं कुर्यात परियं च यत
 21 नास्यानिष्टानि सेवेत नाहितैः सह संवसेत
     सवस्दानान न विकम्पेत स राजवसतिं वसेत
 22 थक्षिणं वाद वामं वा पार्श्वम आसीत पण्डितः
     रक्षिणां हय आत्तशस्त्राणां सदानं पश्चाथ विधीयते
     नित्यं विप्रतिषिथ्धं तु पुरस्ताथ आसनं महत
 23 न च संथर्शने किं चित परवृथ्धम अपि संजपेत
     अपि हय एतथ थरिथ्राणां वयलीक सदानम उत्तमम
 24 न मृषाभिहितं राज्ञॊ मनुष्येषु परकाशयेत
     यं चासूयन्ति राजानः पुरुषं न वथेच च तम
 25 शूरॊ ऽसमीति न थृप्तः सयाथ बुथ्धिमान इति वा पुनः
     परियम एवाचरन राज्ञः परियॊ भवति भॊगवान
 26 ऐश्वर्यं पराप्य थुष्प्रापं परियं पराप्य च राजतः
     अप्रमत्तॊ भवेथ राज्ञः परियेषु च हितेषु च
 27 यस्य कॊपॊ महाबाधः परसाथश च महाफलः
     कस तस्य मनसापीच्छेथ अनर्दं पराज्ञसंमतः
 28 न चौष्ठौ निर्भुजेज जातु न च वाक्यं समाक्षिपेत
     सथा कषुतं च वातं च षठीवनं चाचरेच छनैः
 29 हास्यवस्तुषु चाप्य अस्य वर्तमानेषु केषु चित
     नातिगाढं परहृष्येत न चाप्य उन्मत्तवथ धसेत
 30 न चातिधैर्येण चरेथ गुरुतां हि वरजेत तदा
     समितं तु मृथुपूर्वेण थर्शयेत परसाथजम
 31 लाभे न हर्षयेथ यस तु न वयदेथ यॊ ऽवमानितः
     असंमूढश च यॊ नित्यं स राजवसतिं वसेत
 32 राजानं राजपुत्रं वा संवर्तयति यः सथा
     अमात्यः पण्डितॊ भूत्वा स चिरं तिष्ठति शरियम
 33 परगृहीतश च यॊ ऽमात्यॊ निगृहीतश च कारणैः
     न निर्बध्नाति राजानं लभते परग्रहं पुनः
 34 परत्यक्षं च परॊक्षं च गुणवाथी विचक्षणः
     उपजीवी भवेथ राज्ञॊ विषये चापि यॊ वसेत
 35 अमात्यॊ हि बलाथ भॊक्तुं राजानं परार्दयेत तु यः
     न स तिष्ठेच चिरं सदानं गच्छेच च पराणसंशयम
 36 शरेयः सथात्मनॊ थृष्ट्वा परं राज्ञा न संवथेत
     विशेषयेन न राजानं यॊग्या भूमिषु सर्वथा
 37 अम्लानॊ बलवाञ शूरश छायेवानपगः सथा
     सत्यवाथी मृथुर थान्तः स राजवसतिं वसेत
 38 अन्यस्मिन परेष्यमाणे तु पुरस्ताथ यः समुत्पतेत
     अहं किं करवाणीति स राजवसतिं वसेत
 39 उष्णे वा यथि वा शीते रात्रौ वा यथि वा थिवा
     आथिष्टॊ न विकल्पेत स राजवसतिं वसेत
 40 यॊ वै गृहेभ्यः परवसन परियाणां नानुसंस्मरेत
     थुःखेन सुखम अन्विच्छेत स राजवसतिं वसेत
 41 समवेषं न कुर्वीत नात्युच्चैः संनिधौ हसेत
     मन्त्रं न बहुधा कुर्याथ एवं राज्ञः परियॊ भवेत
 42 न कर्मणि नियुक्तः सन धनं किं चिथ उपस्पृशेत
     पराप्नॊति हि हरन थरव्यं बन्धनं यथि वा वधम
 43 यानं वस्त्रम अलंकारं यच चान्यत संप्रयच्छति
     तथ एव धारयेन नित्यम एवं परियतरॊ भवेत
 44 संवत्सरम इमं तात तदा शीला बुभूषवः
     अद सवविषयं पराप्य यदाकामं चरिष्यद
 45 अनुशिष्टाः सम भथ्रं ते नैतथ वक्तास्ति कश चन
     कुन्तीम ऋते मातरं नॊ विथुरं च महामतिम
 46 यथ एवानन्तरं कार्यं तथ भवान कर्तुम अर्हति
     तारणायास्य थुःखस्य परस्दानाय जयाय च
 47 [वै]
     एवम उक्तस ततॊ राज्ञा धौम्यॊ ऽद थविजसत्तमः
     अकरॊथ विधिवत सर्वं परस्दाने यथ विधीयते
 48 तेषां समिध्य तान अग्नीन मन्त्रवच च जुहाव सः
     समृथ्धि वृथ्धिलाभाय पृदिवी विजयाय च
 49 अग्निं परथक्षिणं कृत्वा बराह्मणांश च तपॊधनान
     याज्ञसेनीं पुरस्कृत्य षड एवाद परवव्रजुः
  1 [y]
      karmāṇy uktāni yuṣmābhir yāni tāni kariṣyatha
      mama cāpi yathābuddhirucitāni viniścayāt
  2 purohito 'yam asmākam agnihotrāṇi rakṣatu
      sūdapaurogavaiḥ sārdhaṃ drupadasya niveśane
  3 indrasena mukhāś ceme rathān ādāya kevalān
      yāntu dvāravatīṃ śīghram iti me vartate matiḥ
  4 imāś ca nāryo draupadyāḥ sarvaśaḥ paricārikāḥ
      pāñcālān eva gacchantu sūdapaurogavaiḥ saha
  5 sarvair api ca vaktavyaṃ na prajñāyanta pāṇḍavāḥ
      gatā hy asmān apākīrya sarve dvaitavanād iti
  6 vidite cāpi vaktavyaṃ suhṛdbhir anurāgataḥ
      ato 'ham api vakṣyāmi hetumātraṃ nibodhata
  7 hantemāṃ rājavasatiṃ rājaputrā bravīmi vaḥ
      yathā rājakulaṃ prāpya caran preṣyo na riṣyati
  8 durvasaṃ tv eva kauravyā jānatā rājaveśmani
      amānitaiḥ sumānārhā ajñātaiḥ parivatsaram
  9 diṣṭa dvāro labhed dvāraṃ na ca rājasu viśvaset
      tad evāsanam anvicched yatra nābhiṣajet paraḥ
  10 nāsya yānaṃ na paryaṅkaṃ na pīṭhaṃ na jagaṃ ratham
     ārohet saṃmato 'smīti sa rājavasatiṃ vaset
 11 atha yatrainam āsīnaṃ śaṅkeran duṣṭacāriṇaḥ
     na tatropaviśej jātu sa rājavasatiṃ vaset
 12 na cānuśiṣyed rājānam apṛcchantaṃ kadā cana
     tūṣṇīṃ tv enam upāsīta kāle samabhipūjayan
 13 asūyanti hi rājāno janān anṛtavādinaḥ
     tathaiva cāvamanyante mantriṇaṃ vādinaṃ mṛṣā
 14 naiṣāṃ dāreṣu kurvīta maitrīṃ prājñaḥ kathaṃ cana
     antaḥpura carā ye ca dveṣṭi yānahitāś ca ye
 15 vidite cāsya kurvīta karyāṇi sulaghūny api
     evaṃ vicarato rājño na kṣatir jāyate kva cit
 16 yatnāc copacared enam agnivad devavac ca ha
     anṛtenopacīrṇo hi hiṃsyād enam asaṃśayam
 17 yac ca bhartānuyuñjīta tad evābhyanuvartayet
     pramādam avalehāṃ ca kopaṃ ca parivarjayet
 18 samarthanāsu sarvāsu hitaṃ ca priyam eva ca
     saṃvarṇayet tad evāsya priyād api hitaṃ vadet
 19 anukūlo bhavec cāsya sarvārtheṣu kathāsu ca
     apriyaṃ cāhitaṃ yat syāt tad asmai nānuvarṇayet
 20 nāham asya priyo 'smīti matvā seveta paṇḍitaḥ
     apramattaś ca yattaś ca hitaṃ kuryāt priyaṃ ca yat
 21 nāsyāniṣṭāni seveta nāhitaiḥ saha saṃvaset
     svasthānān na vikampeta sa rājavasatiṃ vaset
 22 dakṣiṇaṃ vātha vāmaṃ vā pārśvam āsīta paṇḍitaḥ
     rakṣiṇāṃ hy āttaśastrāṇāṃ sthānaṃ paścād vidhīyate
     nityaṃ vipratiṣiddhaṃ tu purastād āsanaṃ mahat
 23 na ca saṃdarśane kiṃ cit pravṛddham api saṃjapet
     api hy etad daridrāṇāṃ vyalīka sthānam uttamam
 24 na mṛṣābhihitaṃ rājño manuṣyeṣu prakāśayet
     yaṃ cāsūyanti rājānaḥ puruṣaṃ na vadec ca tam
 25 śūro 'smīti na dṛptaḥ syād buddhimān iti vā punaḥ
     priyam evācaran rājñaḥ priyo bhavati bhogavān
 26 aiśvaryaṃ prāpya duṣprāpaṃ priyaṃ prāpya ca rājataḥ
     apramatto bhaved rājñaḥ priyeṣu ca hiteṣu ca
 27 yasya kopo mahābādhaḥ prasādaś ca mahāphalaḥ
     kas tasya manasāpīcched anarthaṃ prājñasaṃmataḥ
 28 na cauṣṭhau nirbhujej jātu na ca vākyaṃ samākṣipet
     sadā kṣutaṃ ca vātaṃ ca ṣṭhīvanaṃ cācarec chanaiḥ
 29 hāsyavastuṣu cāpy asya vartamāneṣu keṣu cit
     nātigāḍhaṃ prahṛṣyeta na cāpy unmattavad dhaset
 30 na cātidhairyeṇa cared gurutāṃ hi vrajet tathā
     smitaṃ tu mṛdupūrveṇa darśayeta prasādajam
 31 lābhe na harṣayed yas tu na vyathed yo 'vamānitaḥ
     asaṃmūḍhaś ca yo nityaṃ sa rājavasatiṃ vaset
 32 rājānaṃ rājaputraṃ vā saṃvartayati yaḥ sadā
     amātyaḥ paṇḍito bhūtvā sa ciraṃ tiṣṭhati śriyam
 33 pragṛhītaś ca yo 'mātyo nigṛhītaś ca kāraṇaiḥ
     na nirbadhnāti rājānaṃ labhate pragrahaṃ punaḥ
 34 pratyakṣaṃ ca parokṣaṃ ca guṇavādī vicakṣaṇaḥ
     upajīvī bhaved rājño viṣaye cāpi yo vaset
 35 amātyo hi balād bhoktuṃ rājānaṃ prārthayet tu yaḥ
     na sa tiṣṭhec ciraṃ sthānaṃ gacchec ca prāṇasaṃśayam
 36 śreyaḥ sadātmano dṛṣṭvā paraṃ rājñā na saṃvadet
     viśeṣayen na rājānaṃ yogyā bhūmiṣu sarvadā
 37 amlāno balavāñ śūraś chāyevānapagaḥ sadā
     satyavādī mṛdur dāntaḥ sa rājavasatiṃ vaset
 38 anyasmin preṣyamāṇe tu purastād yaḥ samutpatet
     ahaṃ kiṃ karavāṇīti sa rājavasatiṃ vaset
 39 uṣṇe vā yadi vā śīte rātrau vā yadi vā divā
     ādiṣṭo na vikalpeta sa rājavasatiṃ vaset
 40 yo vai gṛhebhyaḥ pravasan priyāṇāṃ nānusaṃsmaret
     duḥkhena sukham anvicchet sa rājavasatiṃ vaset
 41 samaveṣaṃ na kurvīta nātyuccaiḥ saṃnidhau haset
     mantraṃ na bahudhā kuryād evaṃ rājñaḥ priyo bhavet
 42 na karmaṇi niyuktaḥ san dhanaṃ kiṃ cid upaspṛśet
     prāpnoti hi haran dravyaṃ bandhanaṃ yadi vā vadham
 43 yānaṃ vastram alaṃkāraṃ yac cānyat saṃprayacchati
     tad eva dhārayen nityam evaṃ priyataro bhavet
 44 saṃvatsaram imaṃ tāta tathā śīlā bubhūṣavaḥ
     atha svaviṣayaṃ prāpya yathākāmaṃ cariṣyatha
 45 anuśiṣṭāḥ sma bhadraṃ te naitad vaktāsti kaś cana
     kuntīm ṛte mātaraṃ no viduraṃ ca mahāmatim
 46 yad evānantaraṃ kāryaṃ tad bhavān kartum arhati
     tāraṇāyāsya duḥkhasya prasthānāya jayāya ca
 47 [vai]
     evam uktas tato rājñā dhaumyo 'tha dvijasattamaḥ
     akarod vidhivat sarvaṃ prasthāne yad vidhīyate
 48 teṣāṃ samidhya tān agnīn mantravac ca juhāva saḥ
     samṛddhi vṛddhilābhāya pṛthivī vijayāya ca
 49 agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā brāhmaṇāṃś ca tapodhanān
     yājñasenīṃ puraskṛtya ṣaḍ evātha pravavrajuḥ


Next: Chapter 5