|
1
[वै] तमसाभिप्लुते लॊके रजसा चैव भारत वयतिष्ठन वै मुहूर्तं तु वयूढानीकाः परहारिणः 2 ततॊ ऽनधकारं परणुथन्न उथतिष्ठत चन्थ्रमाः कुर्वाणॊ विमलां रात्रिं नन्थयन कषत्रियान युधि 3 ततः परकाशम आसाथ्य पुनर युथ्धम अवर्तत घॊररूपं ततस ते सम नावेक्षन्त परस्परम 4 ततः सुशर्मा तरैगर्तः सह भरात्रा यवीयसा अभ्यथ्रवन मत्स्यराजं रदव्रातेन सर्वशः 5 ततॊ रदाभ्यां परस्कन्थ्य भरातरौ कषत्रिय रषभौ गथापाणी सुसंरब्धौ समभ्यथ्रवतां हयान 6 तदैव तेषां तु बलानि तानि; करुथ्धान्य अदान्यॊन्यम अभिथ्रवन्ति गथासिखड्गैश च परश्वधैश च; परासैश च तीक्ष्णाग्रसुपीतधारैः 7 बलं तु मत्स्यस्य बलेन राजा; सर्वं तरिगर्ताधिपतिः सुशर्मा परमद्य जित्वा च परसह्य मत्स्यं; विराटम ओजस्विनम अभ्यधावत 8 तौ निहत्य पृदग धुर्याव उभौ च पार्ष्णिसारदी विरदं मत्स्यराजानं जीवग्राहम अगृह्णताम 9 तम उन्मद्य सुशर्मा तु रुथतीं वधुकाम इव सयन्थनं सवं समारॊप्य परययौ शीघ्रवाहनः 10 तस्मिन गृहीते विरदे विराटे बलवत्तरे पराथ्रवन्त भयान मत्स्यास तरिगर्तैर अर्थिता भृशम 11 तेषु संत्रास्यमानेषु कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः अभ्यभाषन महाबाहुं भीमसेनम अरिंथमम 12 मत्स्यराजः परामृष्टस तरिगर्तेन सुशर्मणा तं मॊक्षय महाबाहॊ न गच्छेथ थविषतां वशम 13 उषिताः समः सुखं सर्वे सर्वकामैः सुपूजिताः भीमसेन तवया कार्या तस्य वासस्य निष्कृतिः 14 [भीमस] अहम एनं परित्रास्ये शासनात तव पार्दिव पश्य मे सुमहत कर्म युध्यतः सह शत्रुभिः 15 सवबाहुबलम आश्रित्य तिष्ठ तवं भरातृभिः सह एकान्तम आश्रितॊ राजन पश्य मे ऽथय पराक्रमम 16 सुस्कन्धॊ ऽयं महावृक्षॊ गथा रूप इव सदितः एनम एव समारुज्य थरावयिष्यामि शात्रवान 17 [वै] तं मत्तम इव मातङ्गं वीक्षमाणं वनस्पतिम अब्रवीथ भरातरं वीरं धर्मराजॊ युधिष्ठिरः 18 मा भीम साहसं कार्षीस तिष्ठत्व एष वनस्पतिः मा तवा वृक्षेण कर्माणि कुर्वाणम अति मानुषम जनाः समवबुध्येरन भीमॊ ऽयम इति भारत 19 अन्यथ एवायुधं किं चित परतिपथ्यस्व मानुषम चापं वा यथि वा शक्तिं निस्त्रिंशं वा परश्वधम 20 यथ एव मानुषं भीम भवेथ अन्यैर अलक्षितम तथ एवायुधम आथाय मॊक्षयाशु महीपतिम 21 यमौ च चक्ररक्षौ ते भवितारौ महाबलौ वयूहतः समरे तात मत्स्यराजं परीप्सतः 22 ततः समस्तास ते सर्वे तुरगान अभ्यचॊथयन थिव्यम अस्त्रं विकुर्वाणास तरिगर्तान परत्यमर्षणाः 23 तान निवृत्तरदान थृष्ट्वा पाण्डवान सा महाचमूः वैराटी परमक्रुथ्धा युयुधे परमाथ्भुतम 24 सहस्रं नयवधीत तत्र कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः भीमः सप्तशतान यॊधान परलॊकम अथर्शयत नकुलश चापि सप्तैव शतानि पराहिणॊच छरैः 25 शतानि तरीणि शूराणां सहथेवः परतापवान युधिष्ठिर समाथिष्टॊ निजघ्ने पुरुषर्षभः भित्त्वा तां महतींसेनां तरिगर्तानां नरर्षभ 26 ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा तवरमाणॊ महारदः अभिथ्रुत्य सुषर्माणं शरैर अभ्यतुथथ भृशम 27 सुशर्मापि सुसंक्रुथ्धस तवरमाणॊ युधिष्ठिरम अविध्यन नवभिर बाणैश चतुर्भिश चतुरॊ हयान 28 ततॊ राजन्न आशु कारी कुन्तीपुत्रॊ वृकॊथरः समासाथ्य सुशर्माणम अश्वान अस्य वयपॊदयत 29 पृष्ठगॊपौ च तस्याद हत्वा परमसायकैः अदास्य सारदिं करुथ्धॊ रदॊपस्दाथ अपाहरत 30 चक्ररक्षश च शूरश च शॊणाश्वॊ नाम विश्रुतः स भयाथ थवैरदं थृष्ट्वा तरैगर्तं पराजहत तथा 31 ततॊ विराटः परस्कन्थ्य रदाथ अद सुशर्मणः गथाम अस्य परामृश्य तम एवाजघ्निवान बली स चचार गथापाणिर वृथ्धॊ ऽपि तरुणॊ यदा 32 भीमस तु भीमसंकाशॊ रदात परस्कन्थ्य कुण्डली तरिगर्तराजम आथत्त सिंहक्शुथ्र मृगं यदा 33 तस्मिन गृहीते विरदे तरिगर्तानां महारदे अभज्यत बलं सर्वं तरैगर्तं तथ्भयातुरम 34 निवर्त्य गास ततः सर्वाः पाण्डुपुत्रा महाबलाः अवजित्य सुशर्माणं धनं चाथाय सर्वशः 35 सवबाहुबलसंपन्ना हरीनिषेधा यतव्रताः संग्रामशिरसॊ मध्ये तां रात्रिं सुखिनॊ ऽवसन 36 ततॊ विराटः कौन्तेयान अति मानुषविक्रमान अर्चयाम आस वित्तेन मानेन च महारदान 37 [विराट] यदैव मम रत्नानि युष्माकं तानि वै तदा कार्यं कुरुत तैः सर्वे यदाकामं यदासुखम 38 थथान्य अलं कृताः कन्या वसूनि विविधानि च मनसश चाप्य अभिप्रेतं यथ वः शत्रुनिबर्हणाः 39 युष्माकं विक्रमाथ अथ्य मुक्तॊ ऽहं सवस्तिमान इह तस्माथ भवन्तॊ मत्स्यानाम ईश्वराः सर्व एव हि 40 [वै] तदाभिवाथिनं मत्स्यं कौरवेयाः पृदक पृदक ऊचुः पराञ्जलयः सर्वे युधिष्ठिरपुरॊगमाः 41 परतिनन्थाम ते वाक्यं सर्वं चैव विशां पते एतेनैव परतीताः समॊ यत तवं मुक्तॊ ऽथय शत्रुभिः 42 अदाब्रवीत परीतमना मत्स्यराजॊ युधिष्ठिरम पुनर एव महाबाहुर विराटॊ राजसत्तमः एहि तवाम अभिषेक्ष्यामि मत्स्यराजॊ ऽसतु नॊ भवान 43 मनसश चाप्य अभिप्रेतं यत ते शत्रुनिबर्हण तत ते ऽहं संप्रथास्यामि सर्वम अर्हति नॊ भवान 44 रत्नानि गाः सुवर्णं च मणिमुक्तम अदापि वा वैयाघ्रपथ्य विप्रेन्थ्र सर्वदैव नमॊ ऽसतु ते 45 तवत्कृते हय अथ्य पश्यामि राज्यम आत्मानम एव च यतश च जातः संरम्भः स च शत्रुर वशंगतः 46 ततॊ युधिष्ठिरॊ मत्स्यं पुनर एवाभ्यभाषत परतिनन्थामि ते वाक्यं मनॊ जञं मत्स्यभाषसे 47 आनृशंस्य परॊ नित्यं सुसुखः सततं भव गच्छन्तु थूतास तवरितं नगरं तव पार्दिव सुहृथां परियम आख्यातुं घॊषयन्तु च ते जयम 48 ततस तथ वचनान मत्स्यॊ थूतान राजा समाथिशत आचक्षध्वं पुरं गत्वा संग्रामे विजयं मम 49 कुमाराः समलं कृत्यपर्यागच्छन्तु मे पुरात वाथित्राणि च सर्वाणि गणिकाश च सवलं कृताः 50 ते गत्वा केवलां रात्रिम अद सूर्यॊथयं परति विराटस्य पुराभ्याशे थूता जयम अघॊषयन |
1
[vai] tamasābhiplute loke rajasā caiva bhārata vyatiṣṭhan vai muhūrtaṃ tu vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ 2 tato 'ndhakāraṃ praṇudann udatiṣṭhata candramāḥ kurvāṇo vimalāṃ rātriṃ nandayan kṣatriyān yudhi 3 tataḥ prakāśam āsādya punar yuddham avartata ghorarūpaṃ tatas te sma nāvekṣanta parasparam 4 tataḥ suśarmā traigartaḥ saha bhrātrā yavīyasā abhyadravan matsyarājaṃ rathavrātena sarvaśaḥ 5 tato rathābhyāṃ praskandya bhrātarau kṣatriya rṣabhau gadāpāṇī susaṃrabdhau samabhyadravatāṃ hayān 6 tathaiva teṣāṃ tu balāni tāni; kruddhāny athānyonyam abhidravanti gadāsikhaḍgaiś ca paraśvadhaiś ca; prāsaiś ca tīkṣṇāgrasupītadhāraiḥ 7 balaṃ tu matsyasya balena rājā; sarvaṃ trigartādhipatiḥ suśarmā pramathya jitvā ca prasahya matsyaṃ; virāṭam ojasvinam abhyadhāvat 8 tau nihatya pṛthag dhuryāv ubhau ca pārṣṇisārathī virathaṃ matsyarājānaṃ jīvagrāham agṛhṇatām 9 tam unmathya suśarmā tu rudatīṃ vadhukām iva syandanaṃ svaṃ samāropya prayayau śīghravāhanaḥ 10 tasmin gṛhīte virathe virāṭe balavattare prādravanta bhayān matsyās trigartair arditā bhṛśam 11 teṣu saṃtrāsyamāneṣu kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ abhyabhāṣan mahābāhuṃ bhīmasenam ariṃdamam 12 matsyarājaḥ parāmṛṣṭas trigartena suśarmaṇā taṃ mokṣaya mahābāho na gacched dviṣatāṃ vaśam 13 uṣitāḥ smaḥ sukhaṃ sarve sarvakāmaiḥ supūjitāḥ bhīmasena tvayā kāryā tasya vāsasya niṣkṛtiḥ 14 [bhīmas] aham enaṃ paritrāsye śāsanāt tava pārthiva paśya me sumahat karma yudhyataḥ saha śatrubhiḥ 15 svabāhubalam āśritya tiṣṭha tvaṃ bhrātṛbhiḥ saha ekāntam āśrito rājan paśya me 'dya parākramam 16 suskandho 'yaṃ mahāvṛkṣo gadā rūpa iva sthitaḥ enam eva samārujya drāvayiṣyāmi śātravān 17 [vai] taṃ mattam iva mātaṅgaṃ vīkṣamāṇaṃ vanaspatim abravīd bhrātaraṃ vīraṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ 18 mā bhīma sāhasaṃ kārṣīs tiṣṭhatv eṣa vanaspatiḥ mā tvā vṛkṣeṇa karmāṇi kurvāṇam ati mānuṣam janāḥ samavabudhyeran bhīmo 'yam iti bhārata 19 anyad evāyudhaṃ kiṃ cit pratipadyasva mānuṣam cāpaṃ vā yadi vā śaktiṃ nistriṃśaṃ vā paraśvadham 20 yad eva mānuṣaṃ bhīma bhaved anyair alakṣitam tad evāyudham ādāya mokṣayāśu mahīpatim 21 yamau ca cakrarakṣau te bhavitārau mahābalau vyūhataḥ samare tāta matsyarājaṃ parīpsataḥ 22 tataḥ samastās te sarve turagān abhyacodayan divyam astraṃ vikurvāṇās trigartān pratyamarṣaṇāḥ 23 tān nivṛttarathān dṛṣṭvā pāṇḍavān sā mahācamūḥ vairāṭī paramakruddhā yuyudhe paramādbhutam 24 sahasraṃ nyavadhīt tatra kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ bhīmaḥ saptaśatān yodhān paralokam adarśayat nakulaś cāpi saptaiva śatāni prāhiṇoc charaiḥ 25 śatāni trīṇi śūrāṇāṃ sahadevaḥ pratāpavān yudhiṣṭhira samādiṣṭo nijaghne puruṣarṣabhaḥ bhittvā tāṃ mahatīṃsenāṃ trigartānāṃ nararṣabha 26 tato yudhiṣṭhiro rājā tvaramāṇo mahārathaḥ abhidrutya suṣarmāṇaṃ śarair abhyatudad bhṛśam 27 suśarmāpi susaṃkruddhas tvaramāṇo yudhiṣṭhiram avidhyan navabhir bāṇaiś caturbhiś caturo hayān 28 tato rājann āśu kārī kuntīputro vṛkodaraḥ samāsādya suśarmāṇam aśvān asya vyapothayat 29 pṛṣṭhagopau ca tasyātha hatvā paramasāyakaiḥ athāsya sārathiṃ kruddho rathopasthād apāharat 30 cakrarakṣaś ca śūraś ca śoṇāśvo nāma viśrutaḥ sa bhayād dvairathaṃ dṛṣṭvā traigartaṃ prājahat tadā 31 tato virāṭaḥ praskandya rathād atha suśarmaṇaḥ gadām asya parāmṛśya tam evājaghnivān balī sa cacāra gadāpāṇir vṛddho 'pi taruṇo yathā 32 bhīmas tu bhīmasaṃkāśo rathāt praskandya kuṇḍalī trigartarājam ādatta siṃhakśudra mṛgaṃ yathā 33 tasmin gṛhīte virathe trigartānāṃ mahārathe abhajyata balaṃ sarvaṃ traigartaṃ tadbhayāturam 34 nivartya gās tataḥ sarvāḥ pāṇḍuputrā mahābalāḥ avajitya suśarmāṇaṃ dhanaṃ cādāya sarvaśaḥ 35 svabāhubalasaṃpannā hrīniṣedhā yatavratāḥ saṃgrāmaśiraso madhye tāṃ rātriṃ sukhino 'vasan 36 tato virāṭaḥ kaunteyān ati mānuṣavikramān arcayām āsa vittena mānena ca mahārathān 37 [virāṭa] yathaiva mama ratnāni yuṣmākaṃ tāni vai tathā kāryaṃ kuruta taiḥ sarve yathākāmaṃ yathāsukham 38 dadāny alaṃ kṛtāḥ kanyā vasūni vividhāni ca manasaś cāpy abhipretaṃ yad vaḥ śatrunibarhaṇāḥ 39 yuṣmākaṃ vikramād adya mukto 'haṃ svastimān iha tasmād bhavanto matsyānām īśvarāḥ sarva eva hi 40 [vai] tathābhivādinaṃ matsyaṃ kauraveyāḥ pṛthak pṛthak ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve yudhiṣṭhirapurogamāḥ 41 pratinandāma te vākyaṃ sarvaṃ caiva viśāṃ pate etenaiva pratītāḥ smo yat tvaṃ mukto 'dya śatrubhiḥ 42 athābravīt prītamanā matsyarājo yudhiṣṭhiram punar eva mahābāhur virāṭo rājasattamaḥ ehi tvām abhiṣekṣyāmi matsyarājo 'stu no bhavān 43 manasaś cāpy abhipretaṃ yat te śatrunibarhaṇa tat te 'haṃ saṃpradāsyāmi sarvam arhati no bhavān 44 ratnāni gāḥ suvarṇaṃ ca maṇimuktam athāpi vā vaiyāghrapadya viprendra sarvathaiva namo 'stu te 45 tvatkṛte hy adya paśyāmi rājyam ātmānam eva ca yataś ca jātaḥ saṃrambhaḥ sa ca śatrur vaśaṃgataḥ 46 tato yudhiṣṭhiro matsyaṃ punar evābhyabhāṣata pratinandāmi te vākyaṃ mano jñaṃ matsyabhāṣase 47 ānṛśaṃsya paro nityaṃ susukhaḥ satataṃ bhava gacchantu dūtās tvaritaṃ nagaraṃ tava pārthiva suhṛdāṃ priyam ākhyātuṃ ghoṣayantu ca te jayam 48 tatas tad vacanān matsyo dūtān rājā samādiśat ācakṣadhvaṃ puraṃ gatvā saṃgrāme vijayaṃ mama 49 kumārāḥ samalaṃ kṛtyaparyāgacchantu me purāt vāditrāṇi ca sarvāṇi gaṇikāś ca svalaṃ kṛtāḥ 50 te gatvā kevalāṃ rātrim atha sūryodayaṃ prati virāṭasya purābhyāśe dūtā jayam aghoṣayan |