|
1
[धृ] यथ इथं भारतं वर्षं यत्रेथं मूर्छितं बलम यत्रातिमात्रं लुब्धॊ ऽयं पुत्रॊ थुर्यॊधनॊ मम 2 यत्र गृथ्धाः पाण्डुसुता यत्र मे सज्जते मनः एतन मे तत्त्वम आचक्ष्व कुशलॊ हय असि संजय 3 [स] न तत्र पाण्डवा गृथ्धाः शृणु राजन वचॊ मम गृथ्धॊ थुर्यॊधनस तत्र शकुनिश चापि सौबलः 4 अपरे कषत्रियाश चापि नानाजनपथेश्वराः ये गृथ्धा भारते वर्षे न मृष्यन्ति परस्परम 5 अत्र ते वर्णयिष्यामि वर्षं भारत भारतम परियम इन्थ्रस्य थेवस्य मनॊर वैवस्वतस्य च 6 पृदॊश च राजन वैन्यस्य तदेक्ष्वाकॊर महात्मनः ययातेर अम्बरीषस्य मान्धातुर नहुषस्य च 7 तदैव मुचुकुन्थस्य शिबेर औशीनरस्य च ऋषभस्य तदैलस्य नृगस्य नृपतेस तदा 8 अन्येषां च महाराज कषत्रियाणां बलीयसाम सर्वेषाम एव राजेन्थ्र परियं भारत भारतम 9 तत ते वर्षं परवक्ष्यामि यदा शुतम अरिंथम शृणु मे गथतॊ राजन यन मां तवं परिपृच्छसि 10 महेन्थ्रॊ मलयः सह्यः शुक्तिमान ऋक्षवान अपि विन्ध्यश च पारियात्रश च सप्तैते कुलपर्वताः 11 तेषां सहस्रशॊ राजन पर्वतास तु समीपतः अभिज्ञाताः सारवन्तॊ विपुलाश चित्रसानवः 12 अन्ये ततॊ ऽपरिज्ञाता हरस्वा हरस्वॊपजीविनः आर्या मलेच्छाश च कौरव्य तैर मिश्राः पुरुषा विभॊ 13 नथीः पिबन्ति बहुला गङ्गां सिन्धुं सरस्वतीम गॊथावरीं नर्मथां च बाहुथां च महानथीम 14 शतथ्रुं चन्थ्रभागां च यमुनां च महानथीम थृषथ्वतीं विपाशां च विपापां सदूलवालुकाम 15 नथीं वेत्रवतीं चैव कृष्ण वेणां च निम्नगाम इरावतीं वितस्तां च पयॊष्णीं थेविकाम अपि 16 वेथ समृतिं वेतसिनीं तरिथिवाम इष्कु मालिनीम करीषिणीं चित्रवहां चित्रसेनां च निम्नगाम 17 गॊमतीं धूतपापां च वन्थनां च महानथीम कौशिकीं तरिथिवां कृत्यां विचित्रां लॊहतारिणीम 18 रदस्दां शतकुम्भां च सरयूं च नरेश्वर चर्मण्वतीं वेत्रवतीं हस्तिसॊमां थिशं तदा 19 शतावरीं पयॊष्णीं च परां भैमरदीं तदा कावेरीं चुलुकां चापि वापीं शतबलाम अपि 20 निचीरां महितां चापि सुप्रयॊगां नराधिप पवित्रां कुण्डलां सिन्धुं वाजिनीं पुरमालिनीम 21 पूर्वाभिरामां वीरां च भीमाम ओघवतीं तदा पलाशिनीं पापहरां महेन्थ्रं पिप्पलावतीम 22 पारिषेणाम असिक्नीं च सरलां भारमर्थिनीम पुरुहीं परवरां मेनां मॊघां घृतवतीं तदा 23 धूमत्याम अतिकृष्णां च सूचीं छावीं च कौरव सथानीराम अधृष्यां च कुश धारां महानथीम 24 शशिकान्तां शिवां चैव तदा वीरवतीम अपि वास्तुं सुवास्तुं गौरीं च कम्पनां स हिरण्वतीम 25 हिरण्वतीं चित्रवतीं चित्रसेनां च निम्नगाम रदचित्रां जयॊतिरदां विश्वामित्रां कपिञ्जलाम 26 उपेन्थ्रां बहुलां चैव कुचराम अम्बुवाहिनीम वैनन्थीं पिञ्जलां वेण्णां तुङ्गवेणां महानथीम 27 विथिशां कृष्ण वेण्णां च ताम्रां च कपिलाम अपि शलुं सुवामां वेथाश्वां हरिस्रावां महापगाम 28 शीघ्रां च पिच्छिलां चैव भारथ्वाजीं च निम्नगाम कौशिकीं निम्नगां शॊणां बाहुथाम अद चन्थनाम 29 थुर्गाम अन्तःशिलां चैव बरह्म मेध्यां बृहथ्वतीम चरक्षां महिरॊहीं च तदा जम्बुनथीम अपि 30 सुनसां तमसां थासीं तरसाम अन्यां वराणसीम लॊलॊथ्धृत करां चैव पूर्णाशां च महानथीम 31 मानवीं वृषभां चैव महानथ्यॊ जनाधिप सथा निरामयां वृत्यां मन्थगां मन्थवाहिनीम 32 बरह्माणीं च महागौरीं थुर्गाम अपि च भारत चित्रॊपलां चित्रबर्हां मज्जुं मकरवाहिनीम 33 मन्थाकिनीं वैतरणीं कॊकां चैव महानथीम शुक्तिमतीम अरण्यां च पुष्पवेण्य उत्पलावतीम 34 लॊहित्यां करतॊयां च तदैव वृषभङ्गिनीम कुमारीम ऋषिकुल्यां च बरह्म कुल्यां च भारत 35 सरस्वतीः सुपुण्याश च सर्वा गङ्गाश च मारिष विश्वस्य मातरः सर्वाः सर्वाश चैव महाबलाः 36 तदा नथ्यस तव अप्रकाशाः शतशॊ ऽद सहस्रशः इत्य एताः सरितॊ राजन समाख्याता यदा समृति 37 अत ऊर्ध्वं जनपथान निबॊध गथतॊ मम तत्रेमे कुरुपाञ्चालाः शाल्व माथ्रेय जाङ्गलाः 38 शूरसेनाः कलिङ्गाश च बॊधा मौकास तदैव च मत्स्याः सुकुट्यः सौबल्याः कुन्तलाः काशिकॊशलाः 39 चेथिवत्साः करूषाश च भॊजाः सिन्धुपुलिन्थकाः उत्तमौजा थशार्णाश च मेकलाश चॊत्कलैः सह 40 पाञ्चालाः कौशिकाश चैव एकपृष्ठा युगं धराः सौधा मथ्रा भुजिङ्गाश च काशयॊ ऽपरकाशयः 41 जठराः कुक्कुशाश चैव सुथाशार्णाश च भारत कुन्तयॊ ऽवन्तयश चैव तदैवापरकुन्तयः 42 गॊविन्था मन्थकाः षण्डा विथर्भानूपवासिकाः अश्मकाः पांसुराष्ट्राश च गॊप राष्ट्राः पनीतकाः 43 आथि राष्ट्राः सुकुट्टाश च बलिराष्ट्रं च केवलम वानरास्याः परवाहाश च वक्रा वक्रभयाः शकाः 44 विथेहका मागधाश च सुह्माश च विजयास तदा अङ्गा वङ्गाः कलिङ्गाश च यकृल लॊमान एव च 45 मल्लाः सुथेष्णाः पराहूतास तदा माहिष कार्षिकाः वाहीका वाटधानाश च आभीराः कालतॊयकाः 46 अपरन्ध्राश च शूथ्राश च पह्लवाश चर्म खण्डिकाः अटवी शबराश चैव मरु भौमाश च मारिष 47 उपावृश्चानुपावृश्च सुराष्ट्राः केकयास तदा कुट्टापरान्ता थवैधेयाः काक्षाः सामुथ्र निष्कुटाः 48 अन्ध्राश च बहवॊ राजन्न अन्तर्गिर्यास तदैव च बहिर्गिर्य आङ्गमलथा मागधा मानवर्जकाः 49 मह्युत्तराः परावृषेया भार्गवाश च जनाधिप पुण्ड्रा भार्गाः किराताश च सुथॊष्णाः परमुथास तदा 50 शका निषाथा निषधास तदैवानर्तनैरृताः थुगूलाः परतिमत्स्याश च कुशलाः कुनटास तदा 51 तीरग्राहास्तर तॊया राजिका रम्यका गणाः तिलकाः पारसीकाश च मधुमन्तः परकुत्सकाः 52 काश्मीराः सिन्धुसौवीरा गान्धारा थर्शकास तदा अभीसारा कुलूताश च शौवला बाह्लिकास तदा 53 थर्वीकाः सकचा थर्वा वातजाम रदॊरगाः बहु वाथ्याश च कौरव्य सुथामानः सुमल्लिकाः 54 वध्राः करीषकाश चापि कुलिन्थॊपत्यकास तदा वनायवॊ थशा पार्श्वा रॊमाणः कुश बिन्थवः 55 कच्छा गॊपाल कच्छाश च लाङ्गलाः परवल्लकाः किराता बर्बराः सिथ्धा विथेहास ताम्रलिङ्गकाः 56 ओष्ट्राः पुण्ड्राः स सैरन्ध्राः पार्वतीयाश च मारिष अदापरे जनपथा थक्षिणा भरतर्षभ 57 थरविडाः केरलाः पराच्या भूषिका वनवासिनः उन्नत्यका माहिषका विकल्पा मूषकास तदा 58 कर्णिकाः कुन्तिकाश चैव सौब्धिथा नलकालकाः कौकुट्टकास तदा चॊलाः कॊङ्कणा मालवाणकाः 59 समङ्गाः कॊपनाश चैव कुकुराङ्गथ मारिषाः धवजिन्य उत्सव संकेतास तरिवर्गाः सर्वसेनयः 60 तर्यङ्गाः केकरकाः परॊष्ठाः परसंचरकास तदा तदैव विन्ध्यपुलकाः पुलिन्थाः कल्कलैः सह 61 मालका मल्लकाश चैव तदैवापरवर्तकाः कुलिन्थाः कुलकाश चैव करण्ठाः कुरकास तदा 62 मूषका सतनबालाश च सतियः पत्तिपञ्जकाः आथिथायाः सिरालाश च सतूबका सतनपास तदा 63 हृषीविथर्भाः कान्तीकास तङ्गणाः परतङ्गणाः उत्तराश चापरे मलेच्छा जना भरतसत्तम 64 यवनाश च स काम्बॊजा थारुणा मलेच्छ जातयः सक्षथ्थ्रुहः कुन्तलाश च हूणाः पारतकैः सह 65 तदैव मरधाश चीनास तदैव थश मालिकाः कषत्रियॊपनिवेशाश च वैश्यशूथ्र कुलानि च 66 शूथ्राभीराद थरथाः काश्मीराः पशुभिः सह खशिकाश च तुखाराश च पल्लवा गिरिगह्वराः 67 आत्रेयाः स भरथ्वाजास तदैव सतनयॊषिकाः औपकाश च कलिङ्गाश च किरातानां च जातयः 68 तामरा हंसमार्गाश च तदैव करभञ्जकाः उथ्थेश मात्रेण मया थेशाः संकीर्तिताः परभॊ 69 यदा गुणबलं चापि तरिवर्गस्य महाफलम थुह्येथ धेनुः कामधुक च भूमिः सम्यग अनुष्ठिता 70 तस्यां गृध्यन्ति राजानः शूरा धर्मार्दकॊविथाः ते तयजन्त्य आहवे पराणान रसा गृथ्धास तरस्विनः 71 थेव मानुषकायानां कामं भूमिः परायणम अन्यॊन्यस्यावलुम्पन्ति सारमेया इवामिषम 72 राजानॊ भरतश्रेष्ठ भॊक्तुकामा वसुंधराम न चापि तृप्तिः कामानां विथ्यते चेह कस्य चित 73 तस्मात परिग्रहे भूमेर यतन्ते कुरुपाण्डवाः साम्ना थानेन भेथेन थण्डेनैव च पार्दिव 74 पिता माता च पुत्राश च खं थयौश च नरपुंगव भूमिर भवति भूतानां सम्यग अच्छिथ्र थर्शिनी |
1
[dhṛ] yad idaṃ bhārataṃ varṣaṃ yatredaṃ mūrchitaṃ balam yatrātimātraṃ lubdho 'yaṃ putro duryodhano mama 2 yatra gṛddhāḥ pāṇḍusutā yatra me sajjate manaḥ etan me tattvam ācakṣva kuśalo hy asi saṃjaya 3 [s] na tatra pāṇḍavā gṛddhāḥ śṛṇu rājan vaco mama gṛddho duryodhanas tatra śakuniś cāpi saubalaḥ 4 apare kṣatriyāś cāpi nānājanapadeśvarāḥ ye gṛddhā bhārate varṣe na mṛṣyanti parasparam 5 atra te varṇayiṣyāmi varṣaṃ bhārata bhāratam priyam indrasya devasya manor vaivasvatasya ca 6 pṛthoś ca rājan vainyasya tathekṣvākor mahātmanaḥ yayāter ambarīṣasya māndhātur nahuṣasya ca 7 tathaiva mucukundasya śiber auśīnarasya ca ṛṣabhasya tathailasya nṛgasya nṛpates tathā 8 anyeṣāṃ ca mahārāja kṣatriyāṇāṃ balīyasām sarveṣām eva rājendra priyaṃ bhārata bhāratam 9 tat te varṣaṃ pravakṣyāmi yathā śutam ariṃdama śṛṇu me gadato rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi 10 mahendro malayaḥ sahyaḥ śuktimān ṛkṣavān api vindhyaś ca pāriyātraś ca saptaite kulaparvatāḥ 11 teṣāṃ sahasraśo rājan parvatās tu samīpataḥ abhijñātāḥ sāravanto vipulāś citrasānavaḥ 12 anye tato 'parijñātā hrasvā hrasvopajīvinaḥ āryā mlecchāś ca kauravya tair miśrāḥ puruṣā vibho 13 nadīḥ pibanti bahulā gaṅgāṃ sindhuṃ sarasvatīm godāvarīṃ narmadāṃ ca bāhudāṃ ca mahānadīm 14 śatadruṃ candrabhāgāṃ ca yamunāṃ ca mahānadīm dṛṣadvatīṃ vipāśāṃ ca vipāpāṃ sthūlavālukām 15 nadīṃ vetravatīṃ caiva kṛṣṇa veṇāṃ ca nimnagām irāvatīṃ vitastāṃ ca payoṣṇīṃ devikām api 16 veda smṛtiṃ vetasinīṃ tridivām iṣku mālinīm karīṣiṇīṃ citravahāṃ citrasenāṃ ca nimnagām 17 gomatīṃ dhūtapāpāṃ ca vandanāṃ ca mahānadīm kauśikīṃ tridivāṃ kṛtyāṃ vicitrāṃ lohatāriṇīm 18 rathasthāṃ śatakumbhāṃ ca sarayūṃ ca nareśvara carmaṇvatīṃ vetravatīṃ hastisomāṃ diśaṃ tathā 19 śatāvarīṃ payoṣṇīṃ ca parāṃ bhaimarathīṃ tathā kāverīṃ culukāṃ cāpi vāpīṃ śatabalām api 20 nicīrāṃ mahitāṃ cāpi suprayogāṃ narādhipa pavitrāṃ kuṇḍalāṃ sindhuṃ vājinīṃ puramālinīm 21 pūrvābhirāmāṃ vīrāṃ ca bhīmām oghavatīṃ tathā palāśinīṃ pāpaharāṃ mahendraṃ pippalāvatīm 22 pāriṣeṇām asiknīṃ ca saralāṃ bhāramardinīm puruhīṃ pravarāṃ menāṃ moghāṃ ghṛtavatīṃ tathā 23 dhūmatyām atikṛṣṇāṃ ca sūcīṃ chāvīṃ ca kaurava sadānīrām adhṛṣyāṃ ca kuśa dhārāṃ mahānadīm 24 śaśikāntāṃ śivāṃ caiva tathā vīravatīm api vāstuṃ suvāstuṃ gaurīṃ ca kampanāṃ sa hiraṇvatīm 25 hiraṇvatīṃ citravatīṃ citrasenāṃ ca nimnagām rathacitrāṃ jyotirathāṃ viśvāmitrāṃ kapiñjalām 26 upendrāṃ bahulāṃ caiva kucarām ambuvāhinīm vainandīṃ piñjalāṃ veṇṇāṃ tuṅgaveṇāṃ mahānadīm 27 vidiśāṃ kṛṣṇa veṇṇāṃ ca tāmrāṃ ca kapilām api śaluṃ suvāmāṃ vedāśvāṃ harisrāvāṃ mahāpagām 28 śīghrāṃ ca picchilāṃ caiva bhāradvājīṃ ca nimnagām kauśikīṃ nimnagāṃ śoṇāṃ bāhudām atha candanām 29 durgām antaḥśilāṃ caiva brahma medhyāṃ bṛhadvatīm carakṣāṃ mahirohīṃ ca tathā jambunadīm api 30 sunasāṃ tamasāṃ dāsīṃ trasām anyāṃ varāṇasīm loloddhṛta karāṃ caiva pūrṇāśāṃ ca mahānadīm 31 mānavīṃ vṛṣabhāṃ caiva mahānadyo janādhipa sadā nirāmayāṃ vṛtyāṃ mandagāṃ mandavāhinīm 32 brahmāṇīṃ ca mahāgaurīṃ durgām api ca bhārata citropalāṃ citrabarhāṃ majjuṃ makaravāhinīm 33 mandākinīṃ vaitaraṇīṃ kokāṃ caiva mahānadīm śuktimatīm araṇyāṃ ca puṣpaveṇy utpalāvatīm 34 lohityāṃ karatoyāṃ ca tathaiva vṛṣabhaṅginīm kumārīm ṛṣikulyāṃ ca brahma kulyāṃ ca bhārata 35 sarasvatīḥ supuṇyāś ca sarvā gaṅgāś ca māriṣa viśvasya mātaraḥ sarvāḥ sarvāś caiva mahābalāḥ 36 tathā nadyas tv aprakāśāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ ity etāḥ sarito rājan samākhyātā yathā smṛti 37 ata ūrdhvaṃ janapadān nibodha gadato mama tatreme kurupāñcālāḥ śālva mādreya jāṅgalāḥ 38 śūrasenāḥ kaliṅgāś ca bodhā maukās tathaiva ca matsyāḥ sukuṭyaḥ saubalyāḥ kuntalāḥ kāśikośalāḥ 39 cedivatsāḥ karūṣāś ca bhojāḥ sindhupulindakāḥ uttamaujā daśārṇāś ca mekalāś cotkalaiḥ saha 40 pāñcālāḥ kauśikāś caiva ekapṛṣṭhā yugaṃ dharāḥ saudhā madrā bhujiṅgāś ca kāśayo 'parakāśayaḥ 41 jaṭharāḥ kukkuśāś caiva sudāśārṇāś ca bhārata kuntayo 'vantayaś caiva tathaivāparakuntayaḥ 42 govindā mandakāḥ ṣaṇḍā vidarbhānūpavāsikāḥ aśmakāḥ pāṃsurāṣṭrāś ca gopa rāṣṭrāḥ panītakāḥ 43 ādi rāṣṭrāḥ sukuṭṭāś ca balirāṣṭraṃ ca kevalam vānarāsyāḥ pravāhāś ca vakrā vakrabhayāḥ śakāḥ 44 videhakā māgadhāś ca suhmāś ca vijayās tathā aṅgā vaṅgāḥ kaliṅgāś ca yakṛl lomāna eva ca 45 mallāḥ sudeṣṇāḥ prāhūtās tathā māhiṣa kārṣikāḥ vāhīkā vāṭadhānāś ca ābhīrāḥ kālatoyakāḥ 46 aparandhrāś ca śūdrāś ca pahlavāś carma khaṇḍikāḥ aṭavī śabarāś caiva maru bhaumāś ca māriṣa 47 upāvṛścānupāvṛśca surāṣṭrāḥ kekayās tathā kuṭṭāparāntā dvaidheyāḥ kākṣāḥ sāmudra niṣkuṭāḥ 48 andhrāś ca bahavo rājann antargiryās tathaiva ca bahirgiry āṅgamaladā māgadhā mānavarjakāḥ 49 mahyuttarāḥ prāvṛṣeyā bhārgavāś ca janādhipa puṇḍrā bhārgāḥ kirātāś ca sudoṣṇāḥ pramudās tathā 50 śakā niṣādā niṣadhās tathaivānartanairṛtāḥ dugūlāḥ pratimatsyāś ca kuśalāḥ kunaṭās tathā 51 tīragrāhāstara toyā rājikā ramyakā gaṇāḥ tilakāḥ pārasīkāś ca madhumantaḥ prakutsakāḥ 52 kāśmīrāḥ sindhusauvīrā gāndhārā darśakās tathā abhīsārā kulūtāś ca śauvalā bāhlikās tathā 53 darvīkāḥ sakacā darvā vātajāma rathoragāḥ bahu vādyāś ca kauravya sudāmānaḥ sumallikāḥ 54 vadhrāḥ karīṣakāś cāpi kulindopatyakās tathā vanāyavo daśā pārśvā romāṇaḥ kuśa bindavaḥ 55 kacchā gopāla kacchāś ca lāṅgalāḥ paravallakāḥ kirātā barbarāḥ siddhā videhās tāmraliṅgakāḥ 56 oṣṭrāḥ puṇḍrāḥ sa sairandhrāḥ pārvatīyāś ca māriṣa athāpare janapadā dakṣiṇā bharatarṣabha 57 draviḍāḥ keralāḥ prācyā bhūṣikā vanavāsinaḥ unnatyakā māhiṣakā vikalpā mūṣakās tathā 58 karṇikāḥ kuntikāś caiva saubdhidā nalakālakāḥ kaukuṭṭakās tathā colāḥ koṅkaṇā mālavāṇakāḥ 59 samaṅgāḥ kopanāś caiva kukurāṅgada māriṣāḥ dhvajiny utsava saṃketās trivargāḥ sarvasenayaḥ 60 tryaṅgāḥ kekarakāḥ proṣṭhāḥ parasaṃcarakās tathā tathaiva vindhyapulakāḥ pulindāḥ kalkalaiḥ saha 61 mālakā mallakāś caiva tathaivāparavartakāḥ kulindāḥ kulakāś caiva karaṇṭhāḥ kurakās tathā 62 mūṣakā stanabālāś ca satiyaḥ pattipañjakāḥ ādidāyāḥ sirālāś ca stūbakā stanapās tathā 63 hṛṣīvidarbhāḥ kāntīkās taṅgaṇāḥ parataṅgaṇāḥ uttarāś cāpare mlecchā janā bharatasattama 64 yavanāś ca sa kāmbojā dāruṇā mleccha jātayaḥ sakṣaddruhaḥ kuntalāś ca hūṇāḥ pāratakaiḥ saha 65 tathaiva maradhāś cīnās tathaiva daśa mālikāḥ kṣatriyopaniveśāś ca vaiśyaśūdra kulāni ca 66 śūdrābhīrātha daradāḥ kāśmīrāḥ paśubhiḥ saha khaśikāś ca tukhārāś ca pallavā girigahvarāḥ 67 ātreyāḥ sa bharadvājās tathaiva stanayoṣikāḥ aupakāś ca kaliṅgāś ca kirātānāṃ ca jātayaḥ 68 tāmarā haṃsamārgāś ca tathaiva karabhañjakāḥ uddeśa mātreṇa mayā deśāḥ saṃkīrtitāḥ prabho 69 yathā guṇabalaṃ cāpi trivargasya mahāphalam duhyed dhenuḥ kāmadhuk ca bhūmiḥ samyag anuṣṭhitā 70 tasyāṃ gṛdhyanti rājānaḥ śūrā dharmārthakovidāḥ te tyajanty āhave prāṇān rasā gṛddhās tarasvinaḥ 71 deva mānuṣakāyānāṃ kāmaṃ bhūmiḥ parāyaṇam anyonyasyāvalumpanti sārameyā ivāmiṣam 72 rājāno bharataśreṣṭha bhoktukāmā vasuṃdharām na cāpi tṛptiḥ kāmānāṃ vidyate ceha kasya cit 73 tasmāt parigrahe bhūmer yatante kurupāṇḍavāḥ sāmnā dānena bhedena daṇḍenaiva ca pārthiva 74 pitā mātā ca putrāś ca khaṃ dyauś ca narapuṃgava bhūmir bhavati bhūtānāṃ samyag acchidra darśinī |