|
1
शरीभगवान उवाच परं भूयः परवक्ष्यामि जञानानां जञानम उत्तमम यज जञात्वा मुनयः सर्वे परां सिथ्धिम इतॊ गताः 2 इथं जञानम उपाश्रित्य मम साधर्म्यम आगताः सर्गे ऽपि नॊपजायन्ते परलये न वयदन्ति च 3 मम यॊनिर महथ बरह्म तस्मिन गर्भं थधाम्य अहम संभवः सर्वभूतानां ततॊ भवति भारत 4 सर्वयॊनिषु कौन्तेय मूर्तयः संभवन्ति याः तासां बरह्म महथ यॊनिर अहं बीजप्रथः पिता 5 सत्त्वं रजस तम इति गुणाः परकृतिसंभवाः निबध्नन्ति महाबाहॊ थेहे थेहिनम अव्ययम 6 तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात परकाशकम अनामयम सुखसङ्गेन बध्नाति जञानसङ्गेन चानघ 7 रजॊ रागात्मकं विथ्धि तृष्णासङ्गसमुथ्भवम तन निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन थेहिनम 8 तमस तव अज्ञानजं विथ्धि मॊहनं सर्वथेहिनाम परमाथालस्यनिथ्राभिस तन निबध्नाति भारत 9 सत्त्वं सुखे संजयति रजः कर्मणि भारत जञानम आवृत्य तु तमः परमाथे संजयत्य उत 10 रजस तमश चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत रजः सत्त्वं तमश चैव तमः सत्त्वं रजस तदा 11 सर्वथ्वारेषु थेहे ऽसमिन परकाश उपजायते जञानं यथा तथा विथ्याथ विवृथ्धं सत्त्वम इत्य उत 12 लॊभः परवृत्तिर आरम्भः कर्मणाम अशमः सपृहा रजस्य एतानि जायन्ते विवृथ्धे भरतर्षभ 13 अप्रकाशॊ ऽपरवृत्तिश च परमाथॊ मॊह एव च तमस्य एतानि जायन्ते विवृथ्धे कुरुनन्थन 14 यथा सत्त्वे परवृथ्धे तु परलयं याति थेहभृत तथॊत्तमविथां लॊकान अमलान परतिपथ्यते 15 रजसि परलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते तदा परलीनस तमसि मूढयॊनिषु जायते 16 कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम रजसस तु फलं थुःखम अज्ञानं तमसः फलम 17 सत्त्वात संजायते जञानं रजसॊ लॊभ एव च परमाथमॊहौ तमसॊ भवतॊ ऽजञानम एव च 18 ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्दा मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः जघन्यगुणवृत्तस्दा अधॊ गच्छन्ति तामसाः 19 नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यथा थरष्टानुपश्यति गुणेभ्यश च परं वेत्ति मथ्भावं सॊ ऽधिगच्छति 20 गुणान एतान अतीत्य तरीन थेही थेहसमुथ्भवान जन्ममृत्युजराथुःखैर विमुक्तॊ ऽमृतम अश्नुते 21 अर्जुन उवाच कैर लिङ्गैस तरीन गुणान एतान अतीतॊ भवति परभॊ किमाचारः कदं चैतांस तरीन गुणान अतिवर्तते 22 शरीभगवान उवाच परकाशं च परवृत्तिं च मॊहम एव च पाण्डव न थवेष्टि संप्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति 23 उथासीनवथ आसीनॊ गुणैर यॊ न विचाल्यते गुणा वर्तन्त इत्य एव यॊ ऽवतिष्ठति नेङ्गते 24 समथुःखसुखः सवस्दः समलॊष्टाश्मकाञ्चनः तुल्यप्रियाप्रियॊ धीरस तुल्यनिन्थात्मसंस्तुतिः 25 मानापमानयॊस तुल्यस तुल्यॊ मित्रारिपक्षयॊः सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते 26 मां च यॊ ऽवयभिचारेण भक्तियॊगेन सेवते स गुणान समतीत्यैतान बरह्मभूयाय कल्पते 27 बरह्मणॊ हि परतिष्ठाहम अमृतस्याव्ययस्य च शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च |
1
śrībhagavān uvāca paraṃ bhūyaḥ pravakṣyāmi jñānānāṃ jñānam uttamam yaj jñātvā munayaḥ sarve parāṃ siddhim ito gatāḥ 2 idaṃ jñānam upāśritya mama sādharmyam āgatāḥ sarge 'pi nopajāyante pralaye na vyathanti ca 3 mama yonir mahad brahma tasmin garbhaṃ dadhāmy aham saṃbhavaḥ sarvabhūtānāṃ tato bhavati bhārata 4 sarvayoniṣu kaunteya mūrtayaḥ saṃbhavanti yāḥ tāsāṃ brahma mahad yonir ahaṃ bījapradaḥ pitā 5 sattvaṃ rajas tama iti guṇāḥ prakṛtisaṃbhavāḥ nibadhnanti mahābāho dehe dehinam avyayam 6 tatra sattvaṃ nirmalatvāt prakāśakam anāmayam sukhasaṅgena badhnāti jñānasaṅgena cānagha 7 rajo rāgātmakaṃ viddhi tṛṣṇāsaṅgasamudbhavam tan nibadhnāti kaunteya karmasaṅgena dehinam 8 tamas tv ajñānajaṃ viddhi mohanaṃ sarvadehinām pramādālasyanidrābhis tan nibadhnāti bhārata 9 sattvaṃ sukhe saṃjayati rajaḥ karmaṇi bhārata jñānam āvṛtya tu tamaḥ pramāde saṃjayaty uta 10 rajas tamaś cābhibhūya sattvaṃ bhavati bhārata rajaḥ sattvaṃ tamaś caiva tamaḥ sattvaṃ rajas tathā 11 sarvadvāreṣu dehe 'smin prakāśa upajāyate jñānaṃ yadā tadā vidyād vivṛddhaṃ sattvam ity uta 12 lobhaḥ pravṛttir ārambhaḥ karmaṇām aśamaḥ spṛhā rajasy etāni jāyante vivṛddhe bharatarṣabha 13 aprakāśo 'pravṛttiś ca pramādo moha eva ca tamasy etāni jāyante vivṛddhe kurunandana 14 yadā sattve pravṛddhe tu pralayaṃ yāti dehabhṛt tadottamavidāṃ lokān amalān pratipadyate 15 rajasi pralayaṃ gatvā karmasaṅgiṣu jāyate tathā pralīnas tamasi mūḍhayoniṣu jāyate 16 karmaṇaḥ sukṛtasyāhuḥ sāttvikaṃ nirmalaṃ phalam rajasas tu phalaṃ duḥkham ajñānaṃ tamasaḥ phalam 17 sattvāt saṃjāyate jñānaṃ rajaso lobha eva ca pramādamohau tamaso bhavato 'jñānam eva ca 18 ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ jaghanyaguṇavṛttasthā adho gacchanti tāmasāḥ 19 nānyaṃ guṇebhyaḥ kartāraṃ yadā draṣṭānupaśyati guṇebhyaś ca paraṃ vetti madbhāvaṃ so 'dhigacchati 20 guṇān etān atītya trīn dehī dehasamudbhavān janmamṛtyujarāduḥkhair vimukto 'mṛtam aśnute 21 arjuna uvāca kair liṅgais trīn guṇān etān atīto bhavati prabho kimācāraḥ kathaṃ caitāṃs trīn guṇān ativartate 22 śrībhagavān uvāca prakāśaṃ ca pravṛttiṃ ca moham eva ca pāṇḍava na dveṣṭi saṃpravṛttāni na nivṛttāni kāṅkṣati 23 udāsīnavad āsīno guṇair yo na vicālyate guṇā vartanta ity eva yo 'vatiṣṭhati neṅgate 24 samaduḥkhasukhaḥ svasthaḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ tulyapriyāpriyo dhīras tulyanindātmasaṃstutiḥ 25 mānāpamānayos tulyas tulyo mitrāripakṣayoḥ sarvārambhaparityāgī guṇātītaḥ sa ucyate 26 māṃ ca yo 'vyabhicāreṇa bhaktiyogena sevate sa guṇān samatītyaitān brahmabhūyāya kalpate 27 brahmaṇo hi pratiṣṭhāham amṛtasyāvyayasya ca śāśvatasya ca dharmasya sukhasyaikāntikasya ca |