|
1
धृतराष्ट्र उवाच थैवम एव परं मन्ये पौरुषाथ अपि संजय यत सैन्यं मम पुत्रस्य पाण्डुसैन्येन वध्यते 2 नित्यं हि मामकांस तात हतान एव हि शंससि अव्यग्रांश च परहृष्टांश च नित्यं शंससि पाण्डवान 3 हीनान पुरुषकारेण मामकान अथ्य संजय पतितान पात्यमानांश च हतान एव च शंससि 4 युध्यमानान यदाशक्ति घटमानाञ जयं परति पाण्डवा विजयन्त्य एव जीयन्ते चैव मामकाः 5 सॊ ऽहं तीव्राणि थुःखानि थुर्यॊधनकृतानि च अश्रौषं सततं तात थुःसहानि बहूनि च 6 तम उपायं न पश्यामि जीयेरन येन पाण्डवाः मामका वा जयं युथ्धे पराप्नुयुर येन संजय 7 संजय उवाच कषयं मनुष्यथेहानां गजवाजिरदक्षयम शृणु राजन सदिरॊ भूत्वा तवैवापनयॊ महान 8 धृष्टथ्युम्नस तु शल्येन पीडितॊ नवभिः शरैः पीडयाम आस संक्रुथ्धॊ मथ्राधिपतिम आयसैः 9 तत्राथ्भुतम अपश्याम पार्षतस्य पराक्रमम नयवारयत यत तूर्णं शल्यं समितिशॊभनम 10 नान्तरं थथृशे कश चित तयॊः संरब्धयॊ रणे मुहूर्तम इव तथ युथ्धं तयॊः समम इवाभवत 11 ततः शल्यॊ महाराज धृष्टथ्युम्नस्य संयुगे धनुश चिच्छेथ भल्लेन पीतेन निशितेन च 12 अदैनं शरवर्षेण छाथयाम आस भारत गिरिं जलागमे यथ्वज जलथा जलधारिणः 13 अभिमन्युस तु संक्रुथ्धॊ धृष्टथ्युम्ने निपीडिते अभिथुथ्राव वेगेन मथ्रराजरदं परति 14 ततॊ मथ्राधिपरदं कार्ष्णिः पराप्यातिकॊपनः आर्तायनिम अमेयात्मा विव्याध विशिखैस तरिभिः 15 ततस तु तावका राजन परीप्सन्तॊ ऽऽरजुनिं रणे मथ्रराजरदं तूर्णं परिवार्यावतस्दिरे 16 थुर्यॊधनॊ विकर्णश च थुःशासनविविंशती थुर्मर्षणॊ थुःसहश च चित्रसेनश च थुर्मुखः 17 सत्यव्रतश च भथ्रं ते पुरुमित्रश च भारत एते मथ्राधिपरदं पालयन्तः सदिता रणे 18 तान भीमसेनः संक्रुथ्धॊ धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः थरौपथेयाभिमन्युश च माथ्रीपुत्रौ च पाण्डवौ 19 नानारूपाणि शस्त्राणि विसृजन्तॊ विशां पते अभ्यवर्तन्त संहृष्टाः परस्परवधैषिणः ते वै समीयुः संग्रामे राजन थुर्मन्त्रिते तव 20 तस्मिन थाशरदे युथ्धे वर्तमाने भयावहे तावकानां परेषां च परेक्षका रदिनॊ ऽभवन 21 शस्त्राण्य अनेकरूपाणि विसृजन्तॊ महारदाः अन्यॊन्यम अभिनर्थन्तः संप्रहारं परचक्रिरे 22 ते यत्ता जातसंरम्भाः सर्वे ऽनयॊन्यं जिघांसवः महास्त्राणि विमुञ्चन्तः समापेतुर अमर्षणाः 23 थुर्यॊधनस तु संक्रुथ्धॊ धृष्टथ्युम्नं महारणे विव्याध निशितैर बाणैश चतुर्भिस तवरितॊ भृशम 24 थुर्मर्षणश च विंशत्या चित्रसेनश च पञ्चभिः थुर्मुखॊ नवभिर बाणैर थुःसहश चापि सप्तभिः विविंशतिः पञ्चभिश च तरिभिर थुःशासनस तदा 25 तान परत्यविध्यथ राजेन्थ्र पार्षतः शत्रुतापनः एकैकं पञ्चविंशत्या थर्शयन पाणिलाघवम 26 सत्यव्रतं तु समरे पुरुमित्रं च भारत अभिमन्युर अविध्यत तौ थशभिर थशभिः शरैः 27 माथ्रीपुत्रौ तु समरे मातुलं मातृनन्थनौ छाथयेतां शरव्रातैस तथ अथ्भुतम इवाभवत 28 ततः शल्यॊ महाराज सवस्रीयौ रदिनां वरौ शरैर बहुभिर आनर्छत कृतप्रतिकृतैषिणौ छाथ्यमानौ ततस तौ तु माथ्रीपुत्रौ न चेलतुः 29 अद थुर्यॊधनं थृष्ट्वा भीमसेनॊ महाबलः विधित्सुः कलहस्यान्तं गथां जग्राह पाण्डवः 30 तम उथ्यतगथं थृष्ट्वा कैलासम इव शृङ्गिणम भीमसेनं महाबाहुं पुत्रास ते पराथ्रवन भयात 31 थुर्यॊधनस तु संक्रुथ्धॊ मागधं समचॊथयत अनीकं थशसाहस्रं कुञ्जराणां तरस्विनाम मागधं पुरतः कृत्वा भीमसेनं समभ्ययात 32 आपतन्तं च तं थृष्ट्वा गजानीकं वृकॊथरः गथापाणिर अवारॊहथ रदात सिंह इवॊन्नथन 33 अथ्रिसारमयीं गुर्वीं परगृह्य महतीं गथाम अभ्यधावथ गजानीकं वयाथितास्य इवान्तकः 34 स गजान गथया निघ्नन वयचरत समरे बली भीमसेनॊ महाबाहुः सवज्र इव वासवः 35 तस्य नाथेन महता मनॊहृथयकम्पिना वयत्यचेष्टन्त संहत्य गजा भीमस्य नर्थतः 36 ततस तु थरौपथीपुत्राः सौभथ्रश च महारदः नकुलः सहथेवश च धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः 37 पृष्ठं भीमस्य रक्षन्तः शरवर्षेण वारणान अभ्यधावन्त वर्षन्तॊ मेघा इव गिरीन यदा 38 कषुरैः कषुरप्रैर भल्लैश च पीतैर अञ्जलिकैर अपि पातयन्तॊत्तमाङ्गानि पाण्डवा गजयॊधिनाम 39 शिरॊभिः परपतथ्भिश च बाहुभिश च विभूषितैः अश्मवृष्टिर इवाभाति पाणिभिश च सहाङ्कुशैः 40 हृतॊत्तमाङ्गाः सकन्धेषु गजानां गजयॊधिनः अथृश्यन्ताचलाग्रेषु थरुमा भग्नशिखा इव 41 धृष्टथ्युम्नहतान अन्यान अपश्याम महागजान पतितान पात्यमानांश च पार्षतेन महात्मना 42 मागधॊ ऽद महीपालॊ गजम ऐरावणॊपमम परेषयाम आस समरे सौभथ्रस्य रदं परति 43 तम आपतन्तं संप्रेक्ष्य मागधस्य गजॊत्तमम जघानैकेषुणा वीरः सौभथ्रः परवीरहा 44 तस्यावर्जितनागस्य कार्ष्णिः परपुरंजयः राज्ञॊ रजतपुङ्खेन भल्लेनापहरच छिरः 45 विगाह्य तथ गजानीकं भीमसेनॊ ऽपि पाण्डवः वयचरत समरे मृथ्नन गजान इन्थ्रॊ गिरीन इव 46 एकप्रहाराभिहतान भीमसेनेन कुञ्जरान अपश्याम रणे तस्मिन गिरीन वज्रहतान इव 47 भग्नथन्तान भग्नकटान भग्नसक्दांश च वारणान भग्नपृष्ठान भग्नकुम्भान निहतान पर्वतॊपमान 48 नथतः सीथतश चान्यान विमुखान समरे गजान विमूत्रान भग्नसंविग्नांस तदा विशकृतॊ ऽपरान 49 भीमसेनस्य मार्गेषु गतासून पर्वतॊपमान अपश्याम हतान नागान निष्टनन्तस तदापरे 50 वमन्तॊ रुधिरं चान्ये भिन्नकुम्भा महागजाः विह्वलन्तॊ गता भूमिं शैला इव धरातले 51 मेथॊरुधिरथिग्धाङ्गॊ वसामज्जासमुक्षितः वयचरत समरे भीमॊ थण्डपाणिर इवान्तकः 52 गजानां रुधिराक्तां तां गथां बिभ्रथ वृकॊथरः घॊरः परतिभयश चासीत पिनाकीव पिनाकधृक 53 निर्मद्यमानाः करुथ्धेन भीमसेनेन थन्तिनः सहसा पराथ्रवञ शिष्टा मृथ्नन्तस तव वाहिनीम 54 तं हि वीरं महेष्वासाः सौभथ्रप्रमुखा रदाः पर्यरक्षन्त युध्यन्तं वज्रायुधम इवामराः 55 शॊणिताक्तां गथां बिभ्रथ उक्षितॊ गजशॊणितैः कृतान्त इव रौथ्रात्मा भीमसेनॊ वयथृश्यत 56 वयायच्छमानं गथया थिक्षु सर्वासु भारत नृत्यमानम अपश्याम नृत्यन्तम इव शंकरम 57 यमथण्डॊपमां गुर्वीम इन्थ्राशनिसमस्वनाम अपश्याम महाराज रौथ्रां विशसनीं गथाम 58 विमिश्रां केशमज्जाभिः परथिग्धां रुधिरेण च पिनाकम इव रुथ्रस्य करुथ्धस्याभिघ्नतः पशून 59 यदा पशूनां संघातं यष्ट्या पालः परकालयेत तदा भीमॊ गजानीकं गथया पर्यकालयत 60 गथया वध्यमानास ते मार्गणैश च समन्ततः सवान्य अनीकानि मृथ्नन्तः पराथ्रवन कुञ्जरास तव 61 महावात इवाभ्राणि विधमित्वा स वारणान अतिष्ठत तुमुले भीमः शमशान इव शूलभृत |
1
dhṛtarāṣṭra uvāca daivam eva paraṃ manye pauruṣād api saṃjaya yat sainyaṃ mama putrasya pāṇḍusainyena vadhyate 2 nityaṃ hi māmakāṃs tāta hatān eva hi śaṃsasi avyagrāṃś ca prahṛṣṭāṃś ca nityaṃ śaṃsasi pāṇḍavān 3 hīnān puruṣakāreṇa māmakān adya saṃjaya patitān pātyamānāṃś ca hatān eva ca śaṃsasi 4 yudhyamānān yathāśakti ghaṭamānāñ jayaṃ prati pāṇḍavā vijayanty eva jīyante caiva māmakāḥ 5 so 'haṃ tīvrāṇi duḥkhāni duryodhanakṛtāni ca aśrauṣaṃ satataṃ tāta duḥsahāni bahūni ca 6 tam upāyaṃ na paśyāmi jīyeran yena pāṇḍavāḥ māmakā vā jayaṃ yuddhe prāpnuyur yena saṃjaya 7 saṃjaya uvāca kṣayaṃ manuṣyadehānāṃ gajavājirathakṣayam śṛṇu rājan sthiro bhūtvā tavaivāpanayo mahān 8 dhṛṣṭadyumnas tu śalyena pīḍito navabhiḥ śaraiḥ pīḍayām āsa saṃkruddho madrādhipatim āyasaiḥ 9 tatrādbhutam apaśyāma pārṣatasya parākramam nyavārayata yat tūrṇaṃ śalyaṃ samitiśobhanam 10 nāntaraṃ dadṛśe kaś cit tayoḥ saṃrabdhayo raṇe muhūrtam iva tad yuddhaṃ tayoḥ samam ivābhavat 11 tataḥ śalyo mahārāja dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge dhanuś ciccheda bhallena pītena niśitena ca 12 athainaṃ śaravarṣeṇa chādayām āsa bhārata giriṃ jalāgame yadvaj jaladā jaladhāriṇaḥ 13 abhimanyus tu saṃkruddho dhṛṣṭadyumne nipīḍite abhidudrāva vegena madrarājarathaṃ prati 14 tato madrādhiparathaṃ kārṣṇiḥ prāpyātikopanaḥ ārtāyanim ameyātmā vivyādha viśikhais tribhiḥ 15 tatas tu tāvakā rājan parīpsanto ''rjuniṃ raṇe madrarājarathaṃ tūrṇaṃ parivāryāvatasthire 16 duryodhano vikarṇaś ca duḥśāsanaviviṃśatī durmarṣaṇo duḥsahaś ca citrasenaś ca durmukhaḥ 17 satyavrataś ca bhadraṃ te purumitraś ca bhārata ete madrādhiparathaṃ pālayantaḥ sthitā raṇe 18 tān bhīmasenaḥ saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ draupadeyābhimanyuś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau 19 nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto viśāṃ pate abhyavartanta saṃhṛṣṭāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ te vai samīyuḥ saṃgrāme rājan durmantrite tava 20 tasmin dāśarathe yuddhe vartamāne bhayāvahe tāvakānāṃ pareṣāṃ ca prekṣakā rathino 'bhavan 21 śastrāṇy anekarūpāṇi visṛjanto mahārathāḥ anyonyam abhinardantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire 22 te yattā jātasaṃrambhāḥ sarve 'nyonyaṃ jighāṃsavaḥ mahāstrāṇi vimuñcantaḥ samāpetur amarṣaṇāḥ 23 duryodhanas tu saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaṃ mahāraṇe vivyādha niśitair bāṇaiś caturbhis tvarito bhṛśam 24 durmarṣaṇaś ca viṃśatyā citrasenaś ca pañcabhiḥ durmukho navabhir bāṇair duḥsahaś cāpi saptabhiḥ viviṃśatiḥ pañcabhiś ca tribhir duḥśāsanas tathā 25 tān pratyavidhyad rājendra pārṣataḥ śatrutāpanaḥ ekaikaṃ pañcaviṃśatyā darśayan pāṇilāghavam 26 satyavrataṃ tu samare purumitraṃ ca bhārata abhimanyur avidhyat tau daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ 27 mādrīputrau tu samare mātulaṃ mātṛnandanau chādayetāṃ śaravrātais tad adbhutam ivābhavat 28 tataḥ śalyo mahārāja svasrīyau rathināṃ varau śarair bahubhir ānarchat kṛtapratikṛtaiṣiṇau chādyamānau tatas tau tu mādrīputrau na celatuḥ 29 atha duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmaseno mahābalaḥ vidhitsuḥ kalahasyāntaṃ gadāṃ jagrāha pāṇḍavaḥ 30 tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā kailāsam iva śṛṅgiṇam bhīmasenaṃ mahābāhuṃ putrās te prādravan bhayāt 31 duryodhanas tu saṃkruddho māgadhaṃ samacodayat anīkaṃ daśasāhasraṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām māgadhaṃ purataḥ kṛtvā bhīmasenaṃ samabhyayāt 32 āpatantaṃ ca taṃ dṛṣṭvā gajānīkaṃ vṛkodaraḥ gadāpāṇir avārohad rathāt siṃha ivonnadan 33 adrisāramayīṃ gurvīṃ pragṛhya mahatīṃ gadām abhyadhāvad gajānīkaṃ vyāditāsya ivāntakaḥ 34 sa gajān gadayā nighnan vyacarat samare balī bhīmaseno mahābāhuḥ savajra iva vāsavaḥ 35 tasya nādena mahatā manohṛdayakampinā vyatyaceṣṭanta saṃhatya gajā bhīmasya nardataḥ 36 tatas tu draupadīputrāḥ saubhadraś ca mahārathaḥ nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 37 pṛṣṭhaṃ bhīmasya rakṣantaḥ śaravarṣeṇa vāraṇān abhyadhāvanta varṣanto meghā iva girīn yathā 38 kṣuraiḥ kṣuraprair bhallaiś ca pītair añjalikair api pātayantottamāṅgāni pāṇḍavā gajayodhinām 39 śirobhiḥ prapatadbhiś ca bāhubhiś ca vibhūṣitaiḥ aśmavṛṣṭir ivābhāti pāṇibhiś ca sahāṅkuśaiḥ 40 hṛtottamāṅgāḥ skandheṣu gajānāṃ gajayodhinaḥ adṛśyantācalāgreṣu drumā bhagnaśikhā iva 41 dhṛṣṭadyumnahatān anyān apaśyāma mahāgajān patitān pātyamānāṃś ca pārṣatena mahātmanā 42 māgadho 'tha mahīpālo gajam airāvaṇopamam preṣayām āsa samare saubhadrasya rathaṃ prati 43 tam āpatantaṃ saṃprekṣya māgadhasya gajottamam jaghānaikeṣuṇā vīraḥ saubhadraḥ paravīrahā 44 tasyāvarjitanāgasya kārṣṇiḥ parapuraṃjayaḥ rājño rajatapuṅkhena bhallenāpaharac chiraḥ 45 vigāhya tad gajānīkaṃ bhīmaseno 'pi pāṇḍavaḥ vyacarat samare mṛdnan gajān indro girīn iva 46 ekaprahārābhihatān bhīmasenena kuñjarān apaśyāma raṇe tasmin girīn vajrahatān iva 47 bhagnadantān bhagnakaṭān bhagnasakthāṃś ca vāraṇān bhagnapṛṣṭhān bhagnakumbhān nihatān parvatopamān 48 nadataḥ sīdataś cānyān vimukhān samare gajān vimūtrān bhagnasaṃvignāṃs tathā viśakṛto 'parān 49 bhīmasenasya mārgeṣu gatāsūn parvatopamān apaśyāma hatān nāgān niṣṭanantas tathāpare 50 vamanto rudhiraṃ cānye bhinnakumbhā mahāgajāḥ vihvalanto gatā bhūmiṃ śailā iva dharātale 51 medorudhiradigdhāṅgo vasāmajjāsamukṣitaḥ vyacarat samare bhīmo daṇḍapāṇir ivāntakaḥ 52 gajānāṃ rudhirāktāṃ tāṃ gadāṃ bibhrad vṛkodaraḥ ghoraḥ pratibhayaś cāsīt pinākīva pinākadhṛk 53 nirmathyamānāḥ kruddhena bhīmasenena dantinaḥ sahasā prādravañ śiṣṭā mṛdnantas tava vāhinīm 54 taṃ hi vīraṃ maheṣvāsāḥ saubhadrapramukhā rathāḥ paryarakṣanta yudhyantaṃ vajrāyudham ivāmarāḥ 55 śoṇitāktāṃ gadāṃ bibhrad ukṣito gajaśoṇitaiḥ kṛtānta iva raudrātmā bhīmaseno vyadṛśyata 56 vyāyacchamānaṃ gadayā dikṣu sarvāsu bhārata nṛtyamānam apaśyāma nṛtyantam iva śaṃkaram 57 yamadaṇḍopamāṃ gurvīm indrāśanisamasvanām apaśyāma mahārāja raudrāṃ viśasanīṃ gadām 58 vimiśrāṃ keśamajjābhiḥ pradigdhāṃ rudhireṇa ca pinākam iva rudrasya kruddhasyābhighnataḥ paśūn 59 yathā paśūnāṃ saṃghātaṃ yaṣṭyā pālaḥ prakālayet tathā bhīmo gajānīkaṃ gadayā paryakālayat 60 gadayā vadhyamānās te mārgaṇaiś ca samantataḥ svāny anīkāni mṛdnantaḥ prādravan kuñjarās tava 61 mahāvāta ivābhrāṇi vidhamitvā sa vāraṇān atiṣṭhat tumule bhīmaḥ śmaśāna iva śūlabhṛt |