|
1
[स] थुर्यॊधनेनैवम उक्तॊ थरौणिर आहवथुर्मथः परत्युवाच महाबाहॊ यदा वथसि कौरव 2 परिया हि पाण्डवा नित्यं मम चापि पितुश च मे तदैवावां परियौ तेषां न तु युथ्धे कुरूथ्वह शक्तितस तात युध्यामस तयक्त्वा पराणान अभीतवत 3 अहं कर्णश च शल्यश च कृपॊ हार्थिक्य एव च निमेषात पाण्डवीं सेनां कषपयेम नृपॊत्तम 4 ते चापि कौरवीं सेनां निमेषार्धात कुरूथ्वह कषपयेयुर महाबाहॊ न सयाम यथि संयुगे 5 युध्यतां पाण्डवाञ शक्त्या तेषां चास्मान युयुत्सताम तेजस तु तेज आसाथ्य परशमं याति भारत 6 अशक्या तरसा जेतुं पाण्डवानाम अनीकिनी जीवत्सु पाण्डुपुत्रेषु तथ धि सत्यं बरवीमि ते 7 आत्मार्दं युध्यमानास ते समर्दाः पाण्डुनन्थनाः किमर्दं तव सैन्यानि न हनिष्यन्ति भारत 8 तवं हि लुब्धतमॊ राजन निकृतिज्ञश च कौरव सरातिशङ्की मानी च ततॊ ऽसमान अतिशङ्कसे 9 अहं तु यत्नम आस्दाय तवथर्दे तयक्तजीवितः एष गच्छामि संग्रामं तवत्कृते कुरुनन्थन 10 यॊत्स्ये ऽहं शत्रुभिः सार्धं जेष्यामि च वरान वरान पाञ्चालैः सह यॊत्स्यामि सॊमकैः केकयैस तदा पाण्डवेयैश च संग्रामे तवत्प्रियार्दम अरिंथम 11 अथ्य मथ्बाणनिर्थग्धाः पाञ्चालाः सॊमकास तदा सिंहेनेवार्थिता गावॊ विथ्रविष्यन्ति सर्वतः 12 अथ्य धर्मसुतॊ राजा थृष्ट्वा मम पराक्रमम अश्वत्दामम अयं लॊकं मंस्यते सह सॊमकैः 13 आगमिष्यति निर्वेथं धर्मपुत्रॊ युधिष्ठिरः थृष्ट्वा विनिहतान संख्ये पाञ्चालान सॊमकैः सह 14 ये मां युथ्धे ऽभियॊत्स्यन्ति तान हनिष्यामि भारत न हि ते वीर मुच्येरन मथ्बाह्वन्तरम आगताः 15 एवम उक्त्वा महाबाहुः पुत्रं थुर्यॊधनं तव अभ्यवर्तत युथ्धाय थरावयन सर्वधन्विनः चिकीर्षुस तव पुत्राणां परियं पराणभृतां वरः 16 ततॊ ऽबरवीत स कैकेयान पाञ्चालान गौतमी सुतः परहरध्वम इतः सर्वे मम गात्रे महारदाः सदिरी भूताश च युध्यध्वं थर्शयन्तॊ ऽसत्रलाघवम 17 एवम उक्तास तु ते सर्वे शस्त्रवृष्टिम अपातयन थरौणिं परति महाराज जलं जलधरा इव 18 तान निहत्य शरान थरौणिर थशवीरान अपॊदयत परमुखे पाण्डुपुत्राणां धृष्टथ्युम्नस्य चाभिभॊ 19 ते हन्यमानाः समरे पाञ्चालाः सृञ्जयास तदा परित्यज्य रणे थरौणिं वयथ्रवन्त थिशॊ थश 20 तान थृष्ट्वा थरवतः शूरान पाञ्चालान सह सॊमकान धृष्टथ्युम्नॊ महाराज थरौणिम अभ्यथ्रवथ युधि 21 ततः काञ्चनचित्राणां स जलाम्बुथ नाथिनाम वृतः शतेन शूराणां रदानाम अनिवर्तिनाम 22 पुत्रः पाञ्चालराजस्य धृष्टथ्युम्नॊ महारदः थरौणिम इत्य अब्रवीथ वाक्यं थृष्ट्वा यॊधान निपातितान 23 आचार्य पुत्र थुर्बुथ्धे किम अन्यैर निहतैस तव समागच्छ मया सार्धं यथि शूरॊ ऽसि संयुगे अहं तवां निहनिष्यामि तिष्ठेथानीं ममाग्रतः 24 ततस तम आचार्य सुतं धृष्टथ्युम्नः परतापवान मर्मभिथ्भिः शरैस तीक्ष्णैर जघान भरतर्षभ 25 ते तु पङ्क्ती कृता थरौणिं शरा विविशुर आशुगाः रुक्मपुङ्खाः परसन्नाग्राः सर्वकायावथारणाः मध्व अर्दिन इवॊथ्थामा भरमराः पुष्पितं थरुमम 26 सॊ ऽतिविथ्धॊ भृशं करुथ्धः पथाक्रान्त इवॊरगः मानी थरौणिर असंभ्रान्तॊ बाणपाणिर अभाषत 27 धृष्टथ्युम्न सदिरॊ भूत्वा मुहूर्तं परतिपालय यावत तवां निशितैर बाणैः परेषयामि यमक्षयम 28 थरौणिर एवम अदाभाष्य पार्षतं परवीरहा छाथयाम आस बाणौघैः समन्ताल लघुहस्तवत 29 स छाथ्यमानः समरे थरौणिना युथ्धथुर्मथः थरौणिं पाञ्चाल तनयॊ वाग्भिर आतर्जयत तथा 30 न जानीषे परतिज्ञां मे विप्रॊत्पत्तिं तदैव च थरॊणं हत्वा किल मया हन्तव्यस तवं सुथुर्मते ततस तवाहं न हन्म्य अथ्य थरॊणे जीवति संयुगे 31 इमां तु रजनीं पराप्ताम अप्रभातां सुथुर्मते निहत्य पितरं ते ऽथय ततस तवाम अपि संयुगे नेष्यामि मृत्युलॊकायेत्य एवं मे मनसि सदितम 32 यस ते पार्देषु विथ्वेषॊ या भक्तिः कौरवेषु च तां थर्शय सदिरॊ भूत्वा न मे जीवन विमॊक्ष्यसे 33 यॊ हि बराह्मण्यम उत्सृज्य कषत्रधर्मरतॊ थविजः स वध्यः सर्वलॊकस्य यदा तवं पुरुषाधम 34 इत्य उक्तः परुषं वाक्यं पार्षतेन थविजॊत्तमः करॊधम आहारयत तीव्रं तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत 35 निर्थहन्न इव चक्षुर्भ्यां पार्षतं सॊ ऽभयवैक्षत छाथयाम आस च शरैर निःश्वसन पन्नगॊ यदा 36 स छाथ्यमानः समरे थरौणिना राजसत्तम सर्वपाञ्चाल सेनाभिः संवृतॊ रदसत्तमः 37 नाकम्पत महाबाहुः सवधैर्यं समुपाश्रितः सायकांश चैव विविधान अश्वत्दाम्नि मुमॊच ह 38 तौ पुनः संन्यवर्तेतां पराणथ्यूतपरे रणे निवारयन्तौ बाणौघैः परस्परम अमर्षिणौ उत्सृजन्तौ महेष्वासौ शरवृष्टीः समन्ततः 39 थरौणिपार्षतयॊर युथ्धं घॊररूपं भयानकम थृष्ट्वा संपूजयाम आसुः सिथ्धचारणवातिकाः 40 शरौघैः पूरयन्तौ ताव आकाशं परथिशस तदा अलक्ष्यौ समयुध्येतां महत कृत्वा शरैस तमः 41 नृत्यमानाव इव रणे मण्डलीकृतकार्मुकौ परस्परवधे यत्तौ परस्परजयैषिणौ 42 अयुध्येतां महाबाहू चित्रं लघु च सुष्ठु च संपूज्यमानौ समरे यॊधमुख्यैः सहस्रशः 43 तौ परयुथ्धौ रणे थृष्ट्वा वने वन्यौ गजाव इव उभयॊः सेनयॊर हर्षस तुमुलः समपथ्यत 44 सिंहनाथ रवाश चासन थध्मुः शङ्खांश च मारिष वाथित्राण्य अभ्यवाथ्यन्त शतशॊ ऽद सहस्रशः 45 तस्मिंस तु तुमुले युथ्धे भीरूणां भयवर्धने मुहूर्तम इव तथ युथ्धं समरूपं तथाभवत 46 ततॊ थरौणिर महाराज पार्षतस्य महात्मनः धवजं धनुस तदा छत्रम उभौ च पार्ष्णिसारदी सूतम अश्वांश च चतुरॊ निहत्याभ्यथ्रवथ रणे 47 पाञ्चालांश चैव तान सर्वान बाणैः संनतपर्वभिः वयथ्रावयथ अमेयात्मा शतशॊ ऽद सहस्रशः 48 ततः परविव्यदे सेना पाण्डवी भरतर्षभ थृष्ट्वा थरौणेर महत कर्म वासवस्येव संयुगे 49 शतेन च शतं हत्वा पाञ्चालानां महारदः तरिभिश च निशितैर बाणैर हत्वा तरीन वै महारदान 50 थरौणिर थरुपथपुत्रस्य फल्गुनस्य च पश्यतः नाशयाम आस पाञ्चालान भूयिष्ठं ये वयवस्दिताः 51 ते वध्यमानाः पाञ्चालाः समरे सह सृञ्जयैः अगच्छन थरौणिम उत्सृज्य विप्रकीर्णरदध्वजाः 52 स जित्वा समरे शत्रून थरॊणपुत्रॊ महारदः ननाथ सुमहानाथं तपान्ते जलथॊ यदा 53 स निहत्य बहूञ शूरान अश्वत्दामा वयरॊचत युगान्ते सर्वभूतानि भस्मकृत्वेव पावकः 54 संपूज्यमानॊ युधि कौरवेयैर; विजित्य संख्ये ऽरिगणान सहस्रशः वयरॊचत थरॊणसुतः परतापवान; यदा सुरेन्थ्रॊ ऽरिगणान निहत्य |
1
[s] duryodhanenaivam ukto drauṇir āhavadurmadaḥ pratyuvāca mahābāho yathā vadasi kaurava 2 priyā hi pāṇḍavā nityaṃ mama cāpi pituś ca me tathaivāvāṃ priyau teṣāṃ na tu yuddhe kurūdvaha śaktitas tāta yudhyāmas tyaktvā prāṇān abhītavat 3 ahaṃ karṇaś ca śalyaś ca kṛpo hārdikya eva ca nimeṣāt pāṇḍavīṃ senāṃ kṣapayema nṛpottama 4 te cāpi kauravīṃ senāṃ nimeṣārdhāt kurūdvaha kṣapayeyur mahābāho na syāma yadi saṃyuge 5 yudhyatāṃ pāṇḍavāñ śaktyā teṣāṃ cāsmān yuyutsatām tejas tu teja āsādya praśamaṃ yāti bhārata 6 aśakyā tarasā jetuṃ pāṇḍavānām anīkinī jīvatsu pāṇḍuputreṣu tad dhi satyaṃ bravīmi te 7 ātmārthaṃ yudhyamānās te samarthāḥ pāṇḍunandanāḥ kimarthaṃ tava sainyāni na haniṣyanti bhārata 8 tvaṃ hi lubdhatamo rājan nikṛtijñaś ca kaurava sarātiśaṅkī mānī ca tato 'smān atiśaṅkase 9 ahaṃ tu yatnam āsthāya tvadarthe tyaktajīvitaḥ eṣa gacchāmi saṃgrāmaṃ tvatkṛte kurunandana 10 yotsye 'haṃ śatrubhiḥ sārdhaṃ jeṣyāmi ca varān varān pāñcālaiḥ saha yotsyāmi somakaiḥ kekayais tathā pāṇḍaveyaiś ca saṃgrāme tvatpriyārtham ariṃdama 11 adya madbāṇanirdagdhāḥ pāñcālāḥ somakās tathā siṃhenevārditā gāvo vidraviṣyanti sarvataḥ 12 adya dharmasuto rājā dṛṣṭvā mama parākramam aśvatthāmam ayaṃ lokaṃ maṃsyate saha somakaiḥ 13 āgamiṣyati nirvedaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ dṛṣṭvā vinihatān saṃkhye pāñcālān somakaiḥ saha 14 ye māṃ yuddhe 'bhiyotsyanti tān haniṣyāmi bhārata na hi te vīra mucyeran madbāhvantaram āgatāḥ 15 evam uktvā mahābāhuḥ putraṃ duryodhanaṃ tava abhyavartata yuddhāya drāvayan sarvadhanvinaḥ cikīrṣus tava putrāṇāṃ priyaṃ prāṇabhṛtāṃ varaḥ 16 tato 'bravīt sa kaikeyān pāñcālān gautamī sutaḥ praharadhvam itaḥ sarve mama gātre mahārathāḥ sthirī bhūtāś ca yudhyadhvaṃ darśayanto 'stralāghavam 17 evam uktās tu te sarve śastravṛṣṭim apātayan drauṇiṃ prati mahārāja jalaṃ jaladharā iva 18 tān nihatya śarān drauṇir daśavīrān apothayat pramukhe pāṇḍuputrāṇāṃ dhṛṣṭadyumnasya cābhibho 19 te hanyamānāḥ samare pāñcālāḥ sṛñjayās tathā parityajya raṇe drauṇiṃ vyadravanta diśo daśa 20 tān dṛṣṭvā dravataḥ śūrān pāñcālān saha somakān dhṛṣṭadyumno mahārāja drauṇim abhyadravad yudhi 21 tataḥ kāñcanacitrāṇāṃ sa jalāmbuda nādinām vṛtaḥ śatena śūrāṇāṃ rathānām anivartinām 22 putraḥ pāñcālarājasya dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ drauṇim ity abravīd vākyaṃ dṛṣṭvā yodhān nipātitān 23 ācārya putra durbuddhe kim anyair nihatais tava samāgaccha mayā sārdhaṃ yadi śūro 'si saṃyuge ahaṃ tvāṃ nihaniṣyāmi tiṣṭhedānīṃ mamāgrataḥ 24 tatas tam ācārya sutaṃ dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān marmabhidbhiḥ śarais tīkṣṇair jaghāna bharatarṣabha 25 te tu paṅktī kṛtā drauṇiṃ śarā viviśur āśugāḥ rukmapuṅkhāḥ prasannāgrāḥ sarvakāyāvadāraṇāḥ madhv arthina ivoddāmā bhramarāḥ puṣpitaṃ drumam 26 so 'tividdho bhṛśaṃ kruddhaḥ padākrānta ivoragaḥ mānī drauṇir asaṃbhrānto bāṇapāṇir abhāṣata 27 dhṛṣṭadyumna sthiro bhūtvā muhūrtaṃ pratipālaya yāvat tvāṃ niśitair bāṇaiḥ preṣayāmi yamakṣayam 28 drauṇir evam athābhāṣya pārṣataṃ paravīrahā chādayām āsa bāṇaughaiḥ samantāl laghuhastavat 29 sa chādyamānaḥ samare drauṇinā yuddhadurmadaḥ drauṇiṃ pāñcāla tanayo vāgbhir ātarjayat tadā 30 na jānīṣe pratijñāṃ me viprotpattiṃ tathaiva ca droṇaṃ hatvā kila mayā hantavyas tvaṃ sudurmate tatas tvāhaṃ na hanmy adya droṇe jīvati saṃyuge 31 imāṃ tu rajanīṃ prāptām aprabhātāṃ sudurmate nihatya pitaraṃ te 'dya tatas tvām api saṃyuge neṣyāmi mṛtyulokāyety evaṃ me manasi sthitam 32 yas te pārtheṣu vidveṣo yā bhaktiḥ kauraveṣu ca tāṃ darśaya sthiro bhūtvā na me jīvan vimokṣyase 33 yo hi brāhmaṇyam utsṛjya kṣatradharmarato dvijaḥ sa vadhyaḥ sarvalokasya yathā tvaṃ puruṣādhama 34 ity uktaḥ paruṣaṃ vākyaṃ pārṣatena dvijottamaḥ krodham āhārayat tīvraṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt 35 nirdahann iva cakṣurbhyāṃ pārṣataṃ so 'bhyavaikṣata chādayām āsa ca śarair niḥśvasan pannago yathā 36 sa chādyamānaḥ samare drauṇinā rājasattama sarvapāñcāla senābhiḥ saṃvṛto rathasattamaḥ 37 nākampata mahābāhuḥ svadhairyaṃ samupāśritaḥ sāyakāṃś caiva vividhān aśvatthāmni mumoca ha 38 tau punaḥ saṃnyavartetāṃ prāṇadyūtapare raṇe nivārayantau bāṇaughaiḥ parasparam amarṣiṇau utsṛjantau maheṣvāsau śaravṛṣṭīḥ samantataḥ 39 drauṇipārṣatayor yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam dṛṣṭvā saṃpūjayām āsuḥ siddhacāraṇavātikāḥ 40 śaraughaiḥ pūrayantau tāv ākāśaṃ pradiśas tathā alakṣyau samayudhyetāṃ mahat kṛtvā śarais tamaḥ 41 nṛtyamānāv iva raṇe maṇḍalīkṛtakārmukau parasparavadhe yattau parasparajayaiṣiṇau 42 ayudhyetāṃ mahābāhū citraṃ laghu ca suṣṭhu ca saṃpūjyamānau samare yodhamukhyaiḥ sahasraśaḥ 43 tau prayuddhau raṇe dṛṣṭvā vane vanyau gajāv iva ubhayoḥ senayor harṣas tumulaḥ samapadyata 44 siṃhanāda ravāś cāsan dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca māriṣa vāditrāṇy abhyavādyanta śataśo 'tha sahasraśaḥ 45 tasmiṃs tu tumule yuddhe bhīrūṇāṃ bhayavardhane muhūrtam iva tad yuddhaṃ samarūpaṃ tadābhavat 46 tato drauṇir mahārāja pārṣatasya mahātmanaḥ dhvajaṃ dhanus tathā chatram ubhau ca pārṣṇisārathī sūtam aśvāṃś ca caturo nihatyābhyadravad raṇe 47 pāñcālāṃś caiva tān sarvān bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ vyadrāvayad ameyātmā śataśo 'tha sahasraśaḥ 48 tataḥ pravivyathe senā pāṇḍavī bharatarṣabha dṛṣṭvā drauṇer mahat karma vāsavasyeva saṃyuge 49 śatena ca śataṃ hatvā pāñcālānāṃ mahārathaḥ tribhiś ca niśitair bāṇair hatvā trīn vai mahārathān 50 drauṇir drupadaputrasya phalgunasya ca paśyataḥ nāśayām āsa pāñcālān bhūyiṣṭhaṃ ye vyavasthitāḥ 51 te vadhyamānāḥ pāñcālāḥ samare saha sṛñjayaiḥ agacchan drauṇim utsṛjya viprakīrṇarathadhvajāḥ 52 sa jitvā samare śatrūn droṇaputro mahārathaḥ nanāda sumahānādaṃ tapānte jalado yathā 53 sa nihatya bahūñ śūrān aśvatthāmā vyarocata yugānte sarvabhūtāni bhasmakṛtveva pāvakaḥ 54 saṃpūjyamāno yudhi kauraveyair; vijitya saṃkhye 'rigaṇān sahasraśaḥ vyarocata droṇasutaḥ pratāpavān; yathā surendro 'rigaṇān nihatya |