|
1
[व] ततॊ थरॊणे हते राजन थुर्यॊधनमुखा नृपाः भृशम उथ्विग्नमनसॊ थरॊणपुत्रम उपागमन 2 ते थरॊणम उपशॊचन्तः कश्मलाभिहतौजसः पर्युपासन्त शॊकार्तास ततः शारथ्वती सुतम 3 मुहूर्तं ते समाश्वास्य हेतुभिः शास्त्रसंमितैः रात्र्यागमे महीपालाः सवानि वेश्मानि भेजिरे 4 विशेषतः सूतपुत्रॊ राजा चैव सुयॊधनः थुःशासनॊ ऽद शकुनिर न निथ्राम उपलेभिरे 5 ते वेश्मस्व अपि कौरव्य पृद्वीशा नाप्नुवन सुखम चिन्तयन्तः कषयं तीव्रं निथ्रां नैवॊपलेभिरे 6 सहितास ते निशायां तु थुर्यॊधन निवेशने अतिप्रचण्डाथ विथ्वेषात पाण्डवानां महात्मनाम 7 यत तथ थयूतपरिक्लिष्टां कृष्णाम आनिन्यिरे सभाम तत समरन्तॊ ऽनवतप्यन्त भृशम उथ्विग्नचेतसः 8 चिन्तयन्तश च पार्दानां तान कलेशान थयूतकारितान कृच्छ्रेण कषणथां राजन निन्युर अब्थ शतॊपमाम 9 ततः परभाते विमले सदिता थिष्टस्य शासने चक्रुर आवश्यकं सर्वे विधिथृष्टेन कर्मणा 10 ते कृत्वावश्य कार्याणि समाश्वस्य च भारत यॊगम आज्ञापयाम आसुर युथ्धाय च विनिर्ययुः 11 कर्णं सेनापतिं कृत्वा कृतकौतुक मङ्गलाः वाचयित्वा थविजश्रेष्ठान थधि पात्रघृताक्षतैः 12 निष्कैर गॊभिर हिरण्येन वासॊभिश च महाधनैः वर्ध्यमाना जयाशीर्भिः सूतमागधबन्थिभिः 13 तदैव पाण्डवा राजन कृतसर्वाह्णिक करियाः शिबिरान निर्ययू राजन युथ्धाय कृतनिश्चयाः 14 ततः परववृते युथ्धं तुमुलं रॊमहर्षणम कुरूणां पाण्डवानां च परस्परवधैषिणाम 15 तयॊर थवे थिवसे युथ्धं कुरुपाण्डवसेनयॊः कर्णे सेनापतौ राजन्न अभूथ अथ्भुतथर्शनम 16 ततः शत्रुक्षयं कृत्वा सुमहान्तं रणे वृषः पश्यतां धार्तराष्ट्राणां फल्गुनेन निपातितः 17 ततस तत संजयः सर्वं गत्वा नागाह्वयं पुरम आचख्यौ धृतराष्ट्राय यथ्वृत्तं कुरुजाङ्गले 18 [ज] आपगेयं हतं शरुत्वा थरॊणं च समरे परैः यॊ जगाम पराम आर्तिं वृथ्धॊ राजाम्बिका सुतः 19 स शरुत्वा निहतं कर्णं थुर्यॊधनहितैषिणम कदं थविज वरप्राणान अधारयत थुःखितः 20 यस्मिञ जयाशां पुत्राणाम अमन्यत स पार्दिवः तस्मिन हते स कौरव्यः कदं पराणान अधारयत 21 थुर्मरं बत मन्ये ऽहं नृषां कृच्छ्रे ऽपि वर्तताम यत्र कर्णं हतं शरुत्वा नात्यजज जीवितं नृपः 22 तदा शांतनवं वृथ्धं बरह्मन बाह्लिकम एव च थरॊणं च सॊमथत्तं च भूरिश्रवसम एव च 23 तदैव चान्यान सुहृथः पुत्रपौत्रांश च पातितान शरुत्वा यन नाजहात पराणांस तन मन्ये थुष्करं थविज 24 एतन मे सर्वम आचक्ष्व विस्तरेण तपॊधन न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश चरितं महत 25 [व] हते कर्णे महाराज निशि गावल्गणिस तथा थीनॊ ययौ नागपुरम अश्वैर वातसमैर जवे 26 स हास्तिनपुरं गत्वा भृशम उथ्विग्नमानसः जगाम धृतराष्ट्रस्य कषयं परक्षीणबान्धवम 27 स समुथ्वीक्ष्य राजानं कश्मलाभिहतौजसम ववन्थे पराञ्जलिर भूत्वा मूर्ध्ना पाथौ नृपस्य ह 28 संपूज्य च यदान्यायं धृतराष्ट्रं महीपतिम हा कष्टम इति चॊक्त्वा स ततॊ वचनम आथथे 29 संजयॊ ऽहं कषितिपते कच चिथ आस्ते सुखं भवान सवथॊषेणापथं पराप्य कच चिन नाथ्य विमुह्यसि 30 हितान्य उक्तानि विथुर थरॊण गाङ्गेय केशवैः अगृहीतान्य अनुस्मृत्य कच चिन न कुरुषे वयदाम 31 राम नारथ कण्वैश च हितम उक्तं सभा तले न गृहीतम अनुस्मृत्य कच चिन न कुरुषे वयदाम 32 सुहृथस तवथ्धिते युक्तान भीष्मथ्रॊणमुखान परैः निहतान युधि संस्मृत्य कच चिन न कुरुषे वयदाम 33 तम एवं वाथिनं राजा सूतपुत्रं कृताञ्जलिम सुथीर्घम अभिनिःश्वस्य थुःखार्त इथम अब्रवीत 34 गाङ्गेये निहते शूरे थिव्यास्त्रवति संजय थरॊणे च परमेष्वासे भृशं मे वयदितं मनः 35 यॊ रदानां सहस्राणि थंशितानां थशैव हि अहन्य अहनि तेजस्वी निजघ्ने वसु संभवः 36 स हतॊ यज्ञसेनस्य पुत्रेणेह शिखण्डिना पाण्डवेयाभिगुप्तेन भृशं मे वयदितं मनः 37 भार्गवः परथथौ यस्मै परमास्त्रं महात्मने साक्षाथ रामेण यॊ बाल्ये धनुर्वेथ उपाकृतः 38 यस्य परसाथात कौन्तेया राजपुत्रा महाबलाः महारदत्वं संप्राप्तास तदान्ये वसुधाधिपाः 39 तं थरॊणं निहतं शरुत्वा धृष्टथ्युम्नेन संयुगे सत्यसंधं महेष्वासं भृशं मे वयदितं मनः 40 तरैलॊक्ये यस्य शास्त्रेषु न पुमान विथ्यते समः तं थरॊणं निहतं शरुत्वा किम अकुर्वत मामकाः 41 संशप्तकानां च बले पाण्डवेन महात्मना धनंजयेन विक्रम्य गमिते यमसाथनम 42 नारायणास्त्रे निहते थरॊणपुत्रस्य धीमतः हतशेषेष्व अनीकेषु किम अकुर्वत मामकाः 43 विप्रथ्रुतान अहं मन्ये निमग्नः शॊकसागरे परवमानान हते थरॊणे सन्ननौकान इवार्णवे 44 थुर्यॊधनस्य कर्णस्य भॊजस्य कृतवर्मणः मथ्रराजस्य शल्यस्य थरौणेश चैव कृपस्य च 45 मत पुत्र शेषस्य तदा तदान्येषां च संजय विप्रकीर्णेष्व अनीकेषु मुखवर्णॊ ऽभवत कदम 46 एतत सर्वं यदावृत्तं तत्त्वं गावल्गणे रणे आचक्ष्व पाण्डवेयानां मामकानां च सर्वशः 47 [स] पाण्डवेयैर हि यथ्वृत्तं कौरवेयेषु मारिष तच छरुत्वा मा वयदां कार्षीथ इष्टे न वयदते मनः 48 यस्माथ अभावी भावी वा भवेथ अर्दॊ नरं परति अप्राप्तौ तस्य वा पराप्तौ न कश चिथ वयदते बुधः 49 [धृ] न वयदा शृण्वतः का चिथ विथ्यते मम संजय थिष्टम एतत पुरा मन्ये कदयस्व यदेच्छकम |
1
[v] tato droṇe hate rājan duryodhanamukhā nṛpāḥ bhṛśam udvignamanaso droṇaputram upāgaman 2 te droṇam upaśocantaḥ kaśmalābhihataujasaḥ paryupāsanta śokārtās tataḥ śāradvatī sutam 3 muhūrtaṃ te samāśvāsya hetubhiḥ śāstrasaṃmitaiḥ rātryāgame mahīpālāḥ svāni veśmāni bhejire 4 viśeṣataḥ sūtaputro rājā caiva suyodhanaḥ duḥśāsano 'tha śakunir na nidrām upalebhire 5 te veśmasv api kauravya pṛthvīśā nāpnuvan sukham cintayantaḥ kṣayaṃ tīvraṃ nidrāṃ naivopalebhire 6 sahitās te niśāyāṃ tu duryodhana niveśane atipracaṇḍād vidveṣāt pāṇḍavānāṃ mahātmanām 7 yat tad dyūtaparikliṣṭāṃ kṛṣṇām āninyire sabhām tat smaranto 'nvatapyanta bhṛśam udvignacetasaḥ 8 cintayantaś ca pārthānāṃ tān kleśān dyūtakāritān kṛcchreṇa kṣaṇadāṃ rājan ninyur abda śatopamām 9 tataḥ prabhāte vimale sthitā diṣṭasya śāsane cakrur āvaśyakaṃ sarve vidhidṛṣṭena karmaṇā 10 te kṛtvāvaśya kāryāṇi samāśvasya ca bhārata yogam ājñāpayām āsur yuddhāya ca viniryayuḥ 11 karṇaṃ senāpatiṃ kṛtvā kṛtakautuka maṅgalāḥ vācayitvā dvijaśreṣṭhān dadhi pātraghṛtākṣataiḥ 12 niṣkair gobhir hiraṇyena vāsobhiś ca mahādhanaiḥ vardhyamānā jayāśīrbhiḥ sūtamāgadhabandibhiḥ 13 tathaiva pāṇḍavā rājan kṛtasarvāhṇika kriyāḥ śibirān niryayū rājan yuddhāya kṛtaniścayāḥ 14 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ romaharṣaṇam kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca parasparavadhaiṣiṇām 15 tayor dve divase yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ karṇe senāpatau rājann abhūd adbhutadarśanam 16 tataḥ śatrukṣayaṃ kṛtvā sumahāntaṃ raṇe vṛṣaḥ paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ phalgunena nipātitaḥ 17 tatas tat saṃjayaḥ sarvaṃ gatvā nāgāhvayaṃ puram ācakhyau dhṛtarāṣṭrāya yadvṛttaṃ kurujāṅgale 18 [j] āpageyaṃ hataṃ śrutvā droṇaṃ ca samare paraiḥ yo jagāma parām ārtiṃ vṛddho rājāmbikā sutaḥ 19 sa śrutvā nihataṃ karṇaṃ duryodhanahitaiṣiṇam kathaṃ dvija varaprāṇān adhārayata duḥkhitaḥ 20 yasmiñ jayāśāṃ putrāṇām amanyata sa pārthivaḥ tasmin hate sa kauravyaḥ kathaṃ prāṇān adhārayat 21 durmaraṃ bata manye 'haṃ nṛṣāṃ kṛcchre 'pi vartatām yatra karṇaṃ hataṃ śrutvā nātyajaj jīvitaṃ nṛpaḥ 22 tathā śāṃtanavaṃ vṛddhaṃ brahman bāhlikam eva ca droṇaṃ ca somadattaṃ ca bhūriśravasam eva ca 23 tathaiva cānyān suhṛdaḥ putrapautrāṃś ca pātitān śrutvā yan nājahāt prāṇāṃs tan manye duṣkaraṃ dvija 24 etan me sarvam ācakṣva vistareṇa tapodhana na hi tṛpyāmi pūrveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat 25 [v] hate karṇe mahārāja niśi gāvalgaṇis tadā dīno yayau nāgapuram aśvair vātasamair jave 26 sa hāstinapuraṃ gatvā bhṛśam udvignamānasaḥ jagāma dhṛtarāṣṭrasya kṣayaṃ prakṣīṇabāndhavam 27 sa samudvīkṣya rājānaṃ kaśmalābhihataujasam vavande prāñjalir bhūtvā mūrdhnā pādau nṛpasya ha 28 saṃpūjya ca yathānyāyaṃ dhṛtarāṣṭraṃ mahīpatim hā kaṣṭam iti coktvā sa tato vacanam ādade 29 saṃjayo 'haṃ kṣitipate kac cid āste sukhaṃ bhavān svadoṣeṇāpadaṃ prāpya kac cin nādya vimuhyasi 30 hitāny uktāni vidura droṇa gāṅgeya keśavaiḥ agṛhītāny anusmṛtya kac cin na kuruṣe vyathām 31 rāma nārada kaṇvaiś ca hitam uktaṃ sabhā tale na gṛhītam anusmṛtya kac cin na kuruṣe vyathām 32 suhṛdas tvaddhite yuktān bhīṣmadroṇamukhān paraiḥ nihatān yudhi saṃsmṛtya kac cin na kuruṣe vyathām 33 tam evaṃ vādinaṃ rājā sūtaputraṃ kṛtāñjalim sudīrgham abhiniḥśvasya duḥkhārta idam abravīt 34 gāṅgeye nihate śūre divyāstravati saṃjaya droṇe ca parameṣvāse bhṛśaṃ me vyathitaṃ manaḥ 35 yo rathānāṃ sahasrāṇi daṃśitānāṃ daśaiva hi ahany ahani tejasvī nijaghne vasu saṃbhavaḥ 36 sa hato yajñasenasya putreṇeha śikhaṇḍinā pāṇḍaveyābhiguptena bhṛśaṃ me vyathitaṃ manaḥ 37 bhārgavaḥ pradadau yasmai paramāstraṃ mahātmane sākṣād rāmeṇa yo bālye dhanurveda upākṛtaḥ 38 yasya prasādāt kaunteyā rājaputrā mahābalāḥ mahārathatvaṃ saṃprāptās tathānye vasudhādhipāḥ 39 taṃ droṇaṃ nihataṃ śrutvā dhṛṣṭadyumnena saṃyuge satyasaṃdhaṃ maheṣvāsaṃ bhṛśaṃ me vyathitaṃ manaḥ 40 trailokye yasya śāstreṣu na pumān vidyate samaḥ taṃ droṇaṃ nihataṃ śrutvā kim akurvata māmakāḥ 41 saṃśaptakānāṃ ca bale pāṇḍavena mahātmanā dhanaṃjayena vikramya gamite yamasādanam 42 nārāyaṇāstre nihate droṇaputrasya dhīmataḥ hataśeṣeṣv anīkeṣu kim akurvata māmakāḥ 43 vipradrutān ahaṃ manye nimagnaḥ śokasāgare pravamānān hate droṇe sannanaukān ivārṇave 44 duryodhanasya karṇasya bhojasya kṛtavarmaṇaḥ madrarājasya śalyasya drauṇeś caiva kṛpasya ca 45 mat putra śeṣasya tathā tathānyeṣāṃ ca saṃjaya viprakīrṇeṣv anīkeṣu mukhavarṇo 'bhavat katham 46 etat sarvaṃ yathāvṛttaṃ tattvaṃ gāvalgaṇe raṇe ācakṣva pāṇḍaveyānāṃ māmakānāṃ ca sarvaśaḥ 47 [s] pāṇḍaveyair hi yadvṛttaṃ kauraveyeṣu māriṣa tac chrutvā mā vyathāṃ kārṣīd iṣṭe na vyathate manaḥ 48 yasmād abhāvī bhāvī vā bhaved artho naraṃ prati aprāptau tasya vā prāptau na kaś cid vyathate budhaḥ 49 [dhṛ] na vyathā śṛṇvataḥ kā cid vidyate mama saṃjaya diṣṭam etat purā manye kathayasva yathecchakam |