|
1
[स] ततः परानीक भिथं वयूहम अप्रतिमं परैः समीक्ष्य कर्णः पार्दानां धृष्टथ्युम्नाभिरक्षितम 2 परययौ रदघॊषेण सिंहनाथ रवेण च वाथित्राणां च निनथैः कम्पयन्न इव मेथिनीम 3 वेपमान इव करॊधाथ युथ्धशौण्डः परंतपः पतिव्यूह्य महातेजा यदावथ भरतर्षभ 4 वयधमत पाण्डवीं सेनाम आसुरीं मघवान इव युधिष्ठिरं चाभिभवन्न असपव्यं चकार ह 5 [धृ] कदं संजय राधेयः परत्यव्यूहत पाण्डवान धृष्टथ्युम्नमुखान वीरान भीमसेनाभिरक्षितान 6 के च परपक्षौ पक्षौ वा मम सैन्यस्य संजय परविभज्य यदान्यायं कदं वा समवस्दिताः 7 कदं पाण्डुसुतश चापि परत्यव्यूहन्त मामकान कदं चैतान महायुथ्धं परावर्तत सुथारुणम 8 कव च बीभत्सुर अभवथ यत कर्णॊ ऽयाथ युधिष्ठिरम कॊ हय अर्जुनस्य सांनिध्ये शक्तॊ ऽभयेतुं युधिष्ठिरम 9 सर्वभूतानि यॊ हय एकः खाण्डवे जितवान पुरा कस तम अन्यत्र राधेयात परतियुध्येज जिजीविषुः 10 [स] शृणु वयूहस्य रचनाम अर्जुनश च यदागतः परिथाय नृपं तेभ्यः संग्रामश चाभवथ यदा 11 कृपः शारथ्वतॊ राजन मागधश च तरस्विनः सात्वतः कृतवर्मा च थक्षिणं पक्षम आश्रिताः 12 तेषां परपक्षे शकुनिर उलूकश च महारदः साथिभिर विमलप्रासैस तवानीकम अरक्षताम 13 गान्धारिभिर असंभ्रान्तैः पार्वतीयैश च थुर्जयैः शलभानाम इव वरातैः पिशाचैर इव थुर्थृशैः 14 चतुस्त्रिंशत सहस्राणि रदानाम अनिवर्तिनाम संशप्तका युथ्धशौण्डा वामं पार्श्वम अपालयन 15 समुच्चितास तव सुतैः कृष्णार्जुन जिघांसवः तेषां परपक्षः काम्बॊजाः शकाश च यवनैः सह 16 निथेशात सूतपुत्रस्य सरदाः साश्वपत्तयः आह्वयन्तॊ ऽरजुनं तस्दुः केशवं च महाबलम 17 मध्ये सेनामुखं कर्णॊ वयवातिष्ठत थंशितः चित्रवर्माङ्गथः सरग्वी पालयन धवज्जिनी मुखम 18 रक्ष्यमाणः सुसंरब्धैः पुत्रैः शस्त्रभृतां वरः वाहिनी परमुखं वीरः संप्रकर्षन्न अशॊभत 19 अयॊ ऽरत्निर महाबाहुः सूर्यवैश्वानर थयुतिः महाथ्विप सकन्धगतः पिङ्गलः परियथर्शनः थुःशासनॊ वृतः सैन्यैः सदितॊ वयूहस्य पृष्ठ्यतः 20 तम अन्वयान महाराज सवयं थुर्यॊधनॊ नृपः चित्राश्वैश चित्रसंनाहैः सॊथर्यैर अभिरक्षितः 21 रक्ष्यमाणॊ महावीर्यैः सहितैर मथ्रकेकयैः अशॊभत महाराज थेवैर इव शतक्रतुः 22 अश्वत्दामा कुरूणां च ये परवीरा महारदाः नित्यमत्ताश च मातङ्गाः शूरैर मलेच्छैर अधिष्ठिताः अन्वयुस तथ्रदानीकं कषरन्त इव तॊयथाः 23 ते धवजैर वैजयन्तीभिर जवलथ्भिः परमायुधैः साथिभिश चास्दिता रेजुर थरुमवन्त इवाचलाः 24 तेषां पथातिनागानां पाथरक्षाः सहस्रशः पट्टिशासि धराः शूरा बभूवुर अनिवर्तिनः 25 साथिभिः सयन्थनैर नागैर अधिकं समलंकृतैः स वयूह राजॊ विबभौ थेवासुरचमूपमः 26 बार्हस्पत्यः सुविहितॊ नायकेन विपश्चिता नृत्यतीव महाव्यूहः परेषाम आथधथ भयम 27 तस्य पक्षप्रपक्षेभ्यॊ निष्पतन्ति युयुत्सवः पत्त्यश्वरदमातङ्गाः परावृषीव बलाहकाः 28 ततः सेनामुखे कर्णं थृष्ट्वा राजा युधिष्ठिरः धनंजयम अमित्रघ्नम एकवीरम उवाच ह 29 पश्यार्जुन महाव्यूहं कर्णेन विहितं रणे युक्तं पक्षैः परपक्षैश च सेनानीकं परकाशते 30 तथ एतथ वै समालॊक्य परत्यमित्रं महथ बलम यदा नाभिभवत्य अस्मांस तदा नीतिर विधीयताम 31 एवम उक्तॊ ऽरजुनॊ राज्ञा पराञ्जलिर नृपम अब्रवीत यदा भवान आह तदा तत सर्वं न तथ अन्यदा 32 यस तव अस्य विहितॊ घातस तं करिष्यामि भारत परधानवध एवास्य विनाशस तं करॊम्य अहम 33 [य] यस्मात तवम एव राधेयं भीमसेनः सुयॊधनम वृषसेनं च नकुलः सहथेवॊ ऽपि सौबलम 34 थुःशासनं शतानीकॊ हार्थिक्यं शिनिपुंगवः धृष्टथ्युम्नस तदा थरौणिं सवयं यास्याम्य अहं कृपम 35 थरौपथेया धार्तराष्ट्राञ शिष्टान सह शिखण्डिना ते ते च तांस तान अहितान अस्माकं घनन्तु मामकाः 36 [स] इत्य उक्तॊ धर्मराजेन तदेत्य उक्त्वा धनंजयः वयाथिथेश सवसैन्यानि सवयं चागाच चमूमुखम 37 अद तं रदम आयान्तं थृष्ट्वात्यथ्भुत थर्शनम उवाचाधिरदिं शल्यः पुनस तं युथ्धथुर्मथम 38 अयं स रद आयाति शवेताश्वः कृष्णसारदिः निघ्नन्न अमित्रान कौन्तेयॊ यं यं तवं परिपृच्छसि 39 शरूयते तुमुलः शब्थॊ रदनेमि सवनॊ महान एष रेणुः समुथ्भूतॊ थिवम आवृत्य तिष्ठति 40 चक्रनेमि परणुन्ना च कम्पते कर्ण मेथिनी परवात्य एष महावायुर अभितस तव वाहिनीम करव्याथा वयाहरन्त्य एते मृगाः कुर्वन्ति भैरवम 41 पश्य कर्ण महाघॊरं भयथं लॊमहर्षणम कबन्धं मेघसंकाशं भानुम आवृत्य संस्दितम 42 पश्य यूदैर बहुविधैर मृगाणां सर्वतॊथिशम बलिभिर थृप्तशार्थूलैर आथित्यॊ ऽभिनिरीक्ष्यते 43 पश्य कङ्कांश च गृध्रांश च समवेतान सहस्रशः सदितान अभिमुखान घॊरान अन्यॊन्यम अभिभाषतः 44 सिताश चाश्वाः समायुक्तास तव कर्ण महारदे परथराः परज्वलन्त्य एते धवजश चैव परकम्पते 45 उथीर्यतॊ हयान पश्य महाकायान महाजवान पलवमानान थर्शनीयान आकाशे गरुडान इव 46 धरुवम एषु निमित्तेषु भीमिम आवृत्य पार्दिवाः सवप्स्यन्ति निहताः कर्ण शतशॊ ऽद सहस्रशः 47 शङ्खानां तुमुलः शब्थः शरूयते लॊमहर्षणः आनकानां च राधेय मृथङ्गानां च सर्वशः 48 बाणशब्थान बहुविधान नराश्वरदनिस्वना जयातलत्रेषु शब्थांश च शृणु कर्ण महात्मनाम 49 हेमरूप्य परमृष्टानां वाससां शिल्पिनिर्मिताः नानावर्णा रदे भान्ति शवसनेन परकम्पिताः 50 सहेम चन्थ्र तारार्काः पताकाः किङ्किणी युताः पश्य कर्णार्जुनस्यैताः सौथामिन्य इवाम्बुथे 51 धवजाः कणकणायन्ते वातेनाभिसमीरिताः सपताका रदाश चापि पाञ्चालानां महात्मनाम 52 नागाश्वरदपत्त्यौघांस तावकान समभिघ्नतः धवजाग्रं थृश्यते तव अस्य जयाशब्थश चापि शरूयते 53 अथ्य थरष्टासि तं वीरं शवेताश्वं कृष्णसारदिम निघ्नन्तं शात्रवान संख्ये यं कर्ण परिपृच्छसि 54 अथ्य तौ पुरुषव्याघ्रौ लॊहिताक्षौ परंतपौ वासुथेवार्जुनौ कर्ण थरष्टास्य एकरदस्दितौ 55 सारदिर यस्य वार्ष्णेयॊ गाण्डीवं यस्य कार्मुकम तं चेथ धन्तासि राधेय तवं नॊ राजा भविष्यसि 56 एष संशप्तकाहूतस तान एवाभिमुखॊ गतः करॊति कथनं चैषां संग्रामे थविषतां बली इति बरुवाणं मथ्रेशं कर्णः पराहातिमन्युमान 57 पश्य संशप्तकैः करुथ्धैः सर्वतः समभिथ्रुतः एष सूर्य इवाम्भॊथैर्श छन्नः पार्दॊ न थृश्यते एतथ अन्तॊ ऽरजुनः शल्य निमग्नः शॊकसागरे 58 [षल्य] वरुणं कॊ ऽमभसा हन्याथ इन्धनेन च पावकम कॊ वानिलं निगृह्णीयात पिबेथ वा कॊ महार्णवम 59 ईथृग रूपम अहं मन्ये पार्दस्य युधि निग्रहम न हि शक्यॊ ऽरजुनॊ जेतुं सेन्थ्रैः सर्वैः सुरासुरैः 60 अदैवं परितॊषस ते वाचॊक्त्वा सुमना भव न स शक्यॊ युधा जेतुम अन्यं कुरु मनॊरदम 61 बाहुभ्याम उथ्धरेथ भूमिं थहेत करुथ्ध इमाः परजाः पातयेत तरिथिवाथ थेवान यॊ ऽरजुनं समरे जयेत 62 पश्य कुन्तीसुतं वीरं भीमम अक्लिष्टकारिणम परभासन्तं महाबाहुं सदितं मेरुम इवाचलम 63 अमर्षी नित्यसंरब्धश चिरं वैरम अनुस्मरन एष भीमॊ जय परेप्सुर युधि तिष्ठति वीर्यवान 64 एष धर्मभृतां शरेष्ठॊ धर्मराजॊ युधिष्ठिरः तिष्ठत्य असुकरः संख्ये परैः परपुरंजयः 65 एतौ च पुरुषव्याघ्राव अश्विनाव इव सॊथरौ नकुलः सहथेवश च तिष्ठतॊ युधि थुर्जयौ 66 थृश्यन्त एते कार्ष्णेयाः पञ्च पञ्चाचला इव वयवस्दिता यॊत्स्यमानाः सर्वे ऽरजुन समा युधि 67 एते थरुपथपुत्राश च धृष्टथ्युम्नपुरॊगमाः हीनाः सत्यजिता वीरास तिष्ठन्ति परमौजसः 68 इति संवथतॊर एव तयॊः पुरुषसिंहयॊः ते सेने समसज्जेतां गङ्गा यमुनवथ भृषम |
1
[s] tataḥ parānīka bhidaṃ vyūham apratimaṃ paraiḥ samīkṣya karṇaḥ pārthānāṃ dhṛṣṭadyumnābhirakṣitam 2 prayayau rathaghoṣeṇa siṃhanāda raveṇa ca vāditrāṇāṃ ca ninadaiḥ kampayann iva medinīm 3 vepamāna iva krodhād yuddhaśauṇḍaḥ paraṃtapaḥ pativyūhya mahātejā yathāvad bharatarṣabha 4 vyadhamat pāṇḍavīṃ senām āsurīṃ maghavān iva yudhiṣṭhiraṃ cābhibhavann asapavyaṃ cakāra ha 5 [dhṛ] kathaṃ saṃjaya rādheyaḥ pratyavyūhata pāṇḍavān dhṛṣṭadyumnamukhān vīrān bhīmasenābhirakṣitān 6 ke ca prapakṣau pakṣau vā mama sainyasya saṃjaya pravibhajya yathānyāyaṃ kathaṃ vā samavasthitāḥ 7 kathaṃ pāṇḍusutaś cāpi pratyavyūhanta māmakān kathaṃ caitān mahāyuddhaṃ prāvartata sudāruṇam 8 kva ca bībhatsur abhavad yat karṇo 'yād yudhiṣṭhiram ko hy arjunasya sāṃnidhye śakto 'bhyetuṃ yudhiṣṭhiram 9 sarvabhūtāni yo hy ekaḥ khāṇḍave jitavān purā kas tam anyatra rādheyāt pratiyudhyej jijīviṣuḥ 10 [s] śṛṇu vyūhasya racanām arjunaś ca yathāgataḥ paridāya nṛpaṃ tebhyaḥ saṃgrāmaś cābhavad yathā 11 kṛpaḥ śāradvato rājan māgadhaś ca tarasvinaḥ sātvataḥ kṛtavarmā ca dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ 12 teṣāṃ prapakṣe śakunir ulūkaś ca mahārathaḥ sādibhir vimalaprāsais tavānīkam arakṣatām 13 gāndhāribhir asaṃbhrāntaiḥ pārvatīyaiś ca durjayaiḥ śalabhānām iva vrātaiḥ piśācair iva durdṛśaiḥ 14 catustriṃśat sahasrāṇi rathānām anivartinām saṃśaptakā yuddhaśauṇḍā vāmaṃ pārśvam apālayan 15 samuccitās tava sutaiḥ kṛṣṇārjuna jighāṃsavaḥ teṣāṃ prapakṣaḥ kāmbojāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha 16 nideśāt sūtaputrasya sarathāḥ sāśvapattayaḥ āhvayanto 'rjunaṃ tasthuḥ keśavaṃ ca mahābalam 17 madhye senāmukhaṃ karṇo vyavātiṣṭhata daṃśitaḥ citravarmāṅgadaḥ sragvī pālayan dhvajjinī mukham 18 rakṣyamāṇaḥ susaṃrabdhaiḥ putraiḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ vāhinī pramukhaṃ vīraḥ saṃprakarṣann aśobhata 19 ayo 'ratnir mahābāhuḥ sūryavaiśvānara dyutiḥ mahādvipa skandhagataḥ piṅgalaḥ priyadarśanaḥ duḥśāsano vṛtaḥ sainyaiḥ sthito vyūhasya pṛṣṭhyataḥ 20 tam anvayān mahārāja svayaṃ duryodhano nṛpaḥ citrāśvaiś citrasaṃnāhaiḥ sodaryair abhirakṣitaḥ 21 rakṣyamāṇo mahāvīryaiḥ sahitair madrakekayaiḥ aśobhata mahārāja devair iva śatakratuḥ 22 aśvatthāmā kurūṇāṃ ca ye pravīrā mahārathāḥ nityamattāś ca mātaṅgāḥ śūrair mlecchair adhiṣṭhitāḥ anvayus tadrathānīkaṃ kṣaranta iva toyadāḥ 23 te dhvajair vaijayantībhir jvaladbhiḥ paramāyudhaiḥ sādibhiś cāsthitā rejur drumavanta ivācalāḥ 24 teṣāṃ padātināgānāṃ pādarakṣāḥ sahasraśaḥ paṭṭiśāsi dharāḥ śūrā babhūvur anivartinaḥ 25 sādibhiḥ syandanair nāgair adhikaṃ samalaṃkṛtaiḥ sa vyūha rājo vibabhau devāsuracamūpamaḥ 26 bārhaspatyaḥ suvihito nāyakena vipaścitā nṛtyatīva mahāvyūhaḥ pareṣām ādadhad bhayam 27 tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ pattyaśvarathamātaṅgāḥ prāvṛṣīva balāhakāḥ 28 tataḥ senāmukhe karṇaṃ dṛṣṭvā rājā yudhiṣṭhiraḥ dhanaṃjayam amitraghnam ekavīram uvāca ha 29 paśyārjuna mahāvyūhaṃ karṇena vihitaṃ raṇe yuktaṃ pakṣaiḥ prapakṣaiś ca senānīkaṃ prakāśate 30 tad etad vai samālokya pratyamitraṃ mahad balam yathā nābhibhavaty asmāṃs tathā nītir vidhīyatām 31 evam ukto 'rjuno rājñā prāñjalir nṛpam abravīt yathā bhavān āha tathā tat sarvaṃ na tad anyathā 32 yas tv asya vihito ghātas taṃ kariṣyāmi bhārata pradhānavadha evāsya vināśas taṃ karomy aham 33 [y] yasmāt tvam eva rādheyaṃ bhīmasenaḥ suyodhanam vṛṣasenaṃ ca nakulaḥ sahadevo 'pi saubalam 34 duḥśāsanaṃ śatānīko hārdikyaṃ śinipuṃgavaḥ dhṛṣṭadyumnas tathā drauṇiṃ svayaṃ yāsyāmy ahaṃ kṛpam 35 draupadeyā dhārtarāṣṭrāñ śiṣṭān saha śikhaṇḍinā te te ca tāṃs tān ahitān asmākaṃ ghnantu māmakāḥ 36 [s] ity ukto dharmarājena tathety uktvā dhanaṃjayaḥ vyādideśa svasainyāni svayaṃ cāgāc camūmukham 37 atha taṃ ratham āyāntaṃ dṛṣṭvātyadbhuta darśanam uvācādhirathiṃ śalyaḥ punas taṃ yuddhadurmadam 38 ayaṃ sa ratha āyāti śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ nighnann amitrān kaunteyo yaṃ yaṃ tvaṃ paripṛcchasi 39 śrūyate tumulaḥ śabdo rathanemi svano mahān eṣa reṇuḥ samudbhūto divam āvṛtya tiṣṭhati 40 cakranemi praṇunnā ca kampate karṇa medinī pravāty eṣa mahāvāyur abhitas tava vāhinīm kravyādā vyāharanty ete mṛgāḥ kurvanti bhairavam 41 paśya karṇa mahāghoraṃ bhayadaṃ lomaharṣaṇam kabandhaṃ meghasaṃkāśaṃ bhānum āvṛtya saṃsthitam 42 paśya yūthair bahuvidhair mṛgāṇāṃ sarvatodiśam balibhir dṛptaśārdūlair ādityo 'bhinirīkṣyate 43 paśya kaṅkāṃś ca gṛdhrāṃś ca samavetān sahasraśaḥ sthitān abhimukhān ghorān anyonyam abhibhāṣataḥ 44 sitāś cāśvāḥ samāyuktās tava karṇa mahārathe pradarāḥ prajvalanty ete dhvajaś caiva prakampate 45 udīryato hayān paśya mahākāyān mahājavān plavamānān darśanīyān ākāśe garuḍān iva 46 dhruvam eṣu nimitteṣu bhīmim āvṛtya pārthivāḥ svapsyanti nihatāḥ karṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ 47 śaṅkhānāṃ tumulaḥ śabdaḥ śrūyate lomaharṣaṇaḥ ānakānāṃ ca rādheya mṛdaṅgānāṃ ca sarvaśaḥ 48 bāṇaśabdān bahuvidhān narāśvarathanisvanā jyātalatreṣu śabdāṃś ca śṛṇu karṇa mahātmanām 49 hemarūpya pramṛṣṭānāṃ vāsasāṃ śilpinirmitāḥ nānāvarṇā rathe bhānti śvasanena prakampitāḥ 50 sahema candra tārārkāḥ patākāḥ kiṅkiṇī yutāḥ paśya karṇārjunasyaitāḥ saudāminya ivāmbude 51 dhvajāḥ kaṇakaṇāyante vātenābhisamīritāḥ sapatākā rathāś cāpi pāñcālānāṃ mahātmanām 52 nāgāśvarathapattyaughāṃs tāvakān samabhighnataḥ dhvajāgraṃ dṛśyate tv asya jyāśabdaś cāpi śrūyate 53 adya draṣṭāsi taṃ vīraṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim nighnantaṃ śātravān saṃkhye yaṃ karṇa paripṛcchasi 54 adya tau puruṣavyāghrau lohitākṣau paraṃtapau vāsudevārjunau karṇa draṣṭāsy ekarathasthitau 55 sārathir yasya vārṣṇeyo gāṇḍīvaṃ yasya kārmukam taṃ ced dhantāsi rādheya tvaṃ no rājā bhaviṣyasi 56 eṣa saṃśaptakāhūtas tān evābhimukho gataḥ karoti kadanaṃ caiṣāṃ saṃgrāme dviṣatāṃ balī iti bruvāṇaṃ madreśaṃ karṇaḥ prāhātimanyumān 57 paśya saṃśaptakaiḥ kruddhaiḥ sarvataḥ samabhidrutaḥ eṣa sūrya ivāmbhodairś channaḥ pārtho na dṛśyate etad anto 'rjunaḥ śalya nimagnaḥ śokasāgare 58 [ṣalya] varuṇaṃ ko 'mbhasā hanyād indhanena ca pāvakam ko vānilaṃ nigṛhṇīyāt pibed vā ko mahārṇavam 59 īdṛg rūpam ahaṃ manye pārthasya yudhi nigraham na hi śakyo 'rjuno jetuṃ sendraiḥ sarvaiḥ surāsuraiḥ 60 athaivaṃ paritoṣas te vācoktvā sumanā bhava na sa śakyo yudhā jetum anyaṃ kuru manoratham 61 bāhubhyām uddhared bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet 62 paśya kuntīsutaṃ vīraṃ bhīmam akliṣṭakāriṇam prabhāsantaṃ mahābāhuṃ sthitaṃ merum ivācalam 63 amarṣī nityasaṃrabdhaś ciraṃ vairam anusmaran eṣa bhīmo jaya prepsur yudhi tiṣṭhati vīryavān 64 eṣa dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ tiṣṭhaty asukaraḥ saṃkhye paraiḥ parapuraṃjayaḥ 65 etau ca puruṣavyāghrāv aśvināv iva sodarau nakulaḥ sahadevaś ca tiṣṭhato yudhi durjayau 66 dṛśyanta ete kārṣṇeyāḥ pañca pañcācalā iva vyavasthitā yotsyamānāḥ sarve 'rjuna samā yudhi 67 ete drupadaputrāś ca dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ hīnāḥ satyajitā vīrās tiṣṭhanti paramaujasaḥ 68 iti saṃvadator eva tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ te sene samasajjetāṃ gaṅgā yamunavad bhṛṣam |