|
1
[स] ततॊ थुर्यॊधनॊ थृष्ट्वा भीमसेनं तदागतम परत्युथ्ययाव अथीनात्मा वेगेन महता नथन 2 समापेततुर आनथ्य शृङ्गिणौ वृषभाव इव महानिर्घात घॊषश च संप्रहारस तयॊर अभूत 3 अभवच च तयॊर युथ्धं तुमुलं लॊम हार्षणम जिगीषतॊर युधा अन्यॊन्यम इन्थ्र परह्राथयॊर इव 4 रुधिरॊक्षितसर्वाङ्गौ गथाहस्तौ मनस्विनौ थथृशाते महात्मानौ पुष्पिताव इव कुंशुकौ 5 तदा तस्मिन महायुथ्धे वर्तमाने सुथारुणे खथ्यॊतसंघैर इव खं थर्शनीयं वयरॊचत 6 तदा तस्मिन वर्तमाने संकुले तुमुले भृशम उभाव आपि परिश्रान्तौ युध्यमानाव अरिंथमौ 7 तौ मुहूर्तं समाश्वस्य पुनर एव परंतपौ अभ्यहारयतां तत्र संप्रगृह्य गथे शुभे 8 तौ तु थृष्ट्वा महावीर्यौ समाश्वस्तौ नरर्षभौ बलिनौ वारणौ यथ्वथ वाशितार्दे मथॊत्कटौ 9 अपारवीर्यौ संप्रेक्ष्य परगृहीतगथाव उभौ विस्मयं परमं जग्मुर थेवगन्धर्वथानवाः 10 परगृहीतगथौ थृष्ट्वा थुर्यॊधन वृकॊथरौ सांशयः सर्वभूतानां विजये समपथ्यत 11 समागम्य ततॊ भूयॊ भरातरौ बलिनां वरौ अन्यॊन्यस्यान्तर परेप्सू परचक्राते ऽनतरं परति 12 यमथण्डॊपमां गुर्वीम इन्थ्राशनिम इवॊथ्यताम थथृशुः परेक्षका राजन रौथ्रीं विशसनीं गथाम 13 आविध्यतॊ गथां तस्य भीमसेनस्य संयुगे शब्थः सुतुमुलॊ घॊरॊ मुहूर्तं समपथ्यत 14 आविध्यन्तम अभिप्रेक्ष्य धार्तराष्ट्रॊ ऽद पाण्डवम गथाम अलघु वेगां तां विस्मितः संबभूव ह 15 चरंश च विविधान मार्गान मण्डलानि च भारत अशॊभत तथा वीरॊ भूय एव वृकॊथरः 16 तौ परस्परम आसाथ्य यत ताव अन्यॊन्यरक्षणे मार्जाराव इव भक्षार्दे ततक्षाते मुहुर मुहुः 17 अचरथ भीमसेनस तु मार्गान बहुविधांस तदा मण्डलानि विचित्राणि सदानानि विविधानि च 18 गॊमूत्रिकाणि चित्राणि गतप्रत्यागतानि च परिमॊक्षं परहाराणां वर्जनं परिधावनम 19 अभिथ्रवणम आक्षेपम अवस्दानं सविग्रहम परावर्तन संवर्तम अवप्लुतम अदाप्लुतम उपन्यस्तम अपन्यस्तं गथायुथ्धविशारथौ 20 एवं तौ विचरन्तौ तु नयघ्नतां वै परस्परम वञ्चयन्तौ पुनश चैव चेरतुः कुरुसत्तमौ 21 विक्रीडन्तौ सुबलिनौ मण्डलानि परचेरतुः गथाहस्तौ ततस तौ तु मण्डलावस्दितौ बली 22 थक्षिणं मण्डलं राजन धार्तराष्ट्रॊ ऽभयवर्तत सव्यं तु मण्डलं तत्र भीमसेनॊ ऽभयवर्तत 23 तदा तु चरतस तस्य भीमस्य रणमूर्धनि थुर्यॊधनॊ महाराज पार्श्वथेशे ऽभयताडयत 24 आहतस तु तथा भीमस तव पुत्रेण भारत आविध्यत गथां गुर्वीं परहारं तम अचिन्तयन 25 इन्थ्राशनिसमां घॊरां यमथण्डम इवॊथ्यताम थथृशुस ते महाराज भीमसेनस्य तां गथाम 26 आविध्यन्तं गथां थृष्ट्वा भीमसेनं तवात्मजः समुथ्यम्या गथां घॊरां परत्यविध्यथ अरिंथमः 27 गथा मारुतवेगेन तव पुत्रस्य भारत शब्थ आसीत सुतुमुलस तेजश च समजायत 28 स चरन विविधान मार्गान मण्डलानि च भागशः समशॊभत तेजस्वी भूयॊ भीमात सुयॊधनः 29 आविथ्धा सर्ववेगेन भीमेन महती गथा सधूमं सार्चिषं चाग्निं मुमॊचॊग्रा महास्वना 30 आधूतां भीमसेनेन गथां थृष्ट्वा सुयॊधनः अथ्रिसारमयीं गुर्वीम आविध्यन बह्व अशॊभत 31 गथा मारुतवेगं हि थृष्ट्वा तस्य महात्मनः भयं विवेश पाण्डून वै सर्वान एव ससॊमकान 32 तौ थर्शयन्तौ समरे युथ्धक्रीडां समन्ततः गथाभ्यां सहसान्यॊन्यम आजघ्नतुर अरिंथमौ 33 तौ परस्परम आसाथ्य थंष्ट्राभ्यां थविरथौ यदा अशॊभेतां महाराज शॊणितेन परिप्लुतौ 34 एवं तथ अभवथ युथ्धं घॊररूपम असंवृतम परिवृत्ते ऽहनि करूरं वृत्रवासवयॊर इव 35 थृष्ट्वा वयवस्दितं भीमं तव पुत्रॊ महाबलः चरंश चित्रतरान मार्गान कौन्तेयम अभिथुथ्रुवे 36 तस्य भीमॊ महावेगां जाम्बूनथपरिष्कृताम अभिक्रुथ्धस्य करुथ्धस तु ताडयाम आस तां गथाम 37 सविस्फुलिङ्गॊ निर्ह्राथस तयॊस तत्राभिघातजः पराथुरासीन महाराज सृष्टयॊर वज्रयॊर इव 38 वेगवत्या तया तत्र भीमसेनप्रमुक्तया निपतन्त्या महाराज पृदिवीसमकम्पत 39 तां नामृष्यत कौरव्यॊ गथां परतिहतां रणे मत्तॊ थविप इव करुथ्धः परतिजुञ्जर थर्शनात 40 स सव्यं मण्डलं राजन्न उथ्भ्राम्य कृतनिश्चयः आजघ्ने मूर्ध्नि कौन्तेयं गथया भीमवेगया 41 तया तव अभिहतॊ भीमः पुत्रेण तव पाण्डवः नाकम्पत महाराज तथ अथ्भुतम इवाभवत 42 आश्चर्यं चापि तथ राजन सर्वसैन्यान्य अपूजयन यथ गथाभिहतॊ भीमॊ नाकम्पत पथात पथम 43 ततॊ गुरुतरां थीप्तां गथां हेमपरिष्कृताम थुर्यॊधनाय वयसृजथ भीमॊ भीमपराक्रमः 44 तं परहारम असंभ्रान्तॊ लाघवेन महाबलः मॊघं थुर्यॊधनश चक्रे तत्राभूथ विस्मयॊ महान 45 सा तु मॊघा गथा राजन पतन्ती भीम चॊथिता चालयाम आस पृदिवीं महानिर्घात निस्वना 46 आस्दाय कौशिकान मार्गान उत्पतन स पुनः पुनः गथा निपातं परज्ञाय भीमसेनम अवञ्चयत 47 वञ्चयित्वा तदा भीमं गथया कुरुसत्तमः ताडयाम आस संक्रुथ्धॊ वक्षॊ थेशे महाबलः 48 गथयाभिहतॊ भीमॊ मुह्यमानॊ महारणे नाभ्यमन्यत कर्तव्यं पुत्रेणाभ्याहतस तव 49 तस्मिंस तदा वर्तमाने राजन सॊमक पाण्डवाः भृशॊपहत संकल्पा नहृष्ट मनसॊ ऽभवन 50 स तु तेन परहारेण मातङ्ग इव रॊषितः हस्तिवथ धस्ति संकाशम अभिथुथ्राव ते सुतम 51 ततस तु रभसॊ भीमॊ गथया तनयं तव अभिथुथ्राव वेगेन सिंहॊ वनगजं यदा 52 उपसृत्य तु राजानं गथा मॊक्षविशारथः आविध्यत गथां राजन समुथ्थिश्य सुतं तव 53 अताडयथ भीमसेनः पार्श्वे थुर्यॊधनं तथा स विह्वलः परहारेण जानुभ्याम अगमन महीम 54 तस्मिंस तु भरतश्रेष्ठे जानुभ्याम अवनीं गते उथतिष्ठत ततॊ नाथः सृञ्जयानां जगत्पते 55 तेषां तु निनथं शरुत्वा सृञ्जयानां नरर्षभः अमर्षाथ भरतश्रेष्ठ पुत्रस ते समकुप्यत 56 उत्दाय तु महाबाहुः करुथ्धॊ नाग इव शवसन थिधक्षन्न इव नेत्राभ्यां भीमसेनम अवैक्षत 57 ततः स भरतश्रेष्ठॊ गथापाणिर अभिथ्रवत परमदिष्यन्न इव शिरॊ भीमसेनस्य संयुगे 58 स महात्मा महात्मानं भीमं भीमपराक्रमः अताडयच छङ्खथेशे स चचालाचलॊपमः 59 स भूयः शुशुभे पार्दस ताडितॊ गथया रणे उथ्भिन्न रुधिरॊ राजन परभिन्न इव कुञ्जरः 60 ततॊ गथां वीर हणीम अयॊ मयीं; परगृह्य वज्राशनितुल्यनिस्वनाम अताडयच छत्रुम अमित्रकर्शनॊ; बलेन विक्रम्य धनंजयाग्रजः 61 स भीमसेनाभिहतस तवात्मजः; पपात संकम्पित थेहबन्धनः सुपुष्पितॊ मारुतवेगताडितॊ; महावने साल इवावघूर्णितः 62 ततः परणेथुर जहृषुश च पाण्डवाः; समीक्ष्य पुत्रं पतितं कषितौ तव तद सुतस ते परतिलभ्य चेतनां; समुत्पपात थविरथॊ यदा हरथात 63 स पार्दिवॊ नित्यम अमर्षितस तथा; महारदः शिक्षितवत परिभ्रमन अताडयत पाण्डवम अग्रतः सदितं; स विह्वलाङ्गॊ जगतीम उपास्पृशत 64 स समिह नाथान विननाथ कौरवॊ; निपात्य भूमौ युधि भीमम ओजसा बिभेथ चैवाशनि तुल्यतेजसा; गथा निपातेन शरीररक्षणम 65 ततॊ ऽनतरिक्षे निनथॊ महान अभूथ; थिवौकसाम अप्सरसां च नेथुषाम पपात चॊच्चर मर परवेरितं; विचित्रपुष्पॊत्कर वर्षम उत्तमम 66 ततः परान आविशथ उत्तमं भयं; समीक्ष्य भूमौ पतितं नरॊत्तमम अहीयमानं च बलेन कौरवं; निशम्य भेथं च थृढस्य वर्मणः 67 ततॊ मुहूर्ताथ उपलभ्य चेतनां; परमृज्य वक्त्रं रुधिरार्धम आत्मनः धृतिं समालम्ब्य विवृत्तलॊचनॊ; बलेन संस्तभ्य वृकॊथरः सदितः |
1
[s] tato duryodhano dṛṣṭvā bhīmasenaṃ tathāgatam pratyudyayāv adīnātmā vegena mahatā nadan 2 samāpetatur ānadya śṛṅgiṇau vṛṣabhāv iva mahānirghāta ghoṣaś ca saṃprahāras tayor abhūt 3 abhavac ca tayor yuddhaṃ tumulaṃ loma hārṣaṇam jigīṣator yudhā anyonyam indra prahrādayor iva 4 rudhirokṣitasarvāṅgau gadāhastau manasvinau dadṛśāte mahātmānau puṣpitāv iva kuṃśukau 5 tathā tasmin mahāyuddhe vartamāne sudāruṇe khadyotasaṃghair iva khaṃ darśanīyaṃ vyarocata 6 tathā tasmin vartamāne saṃkule tumule bhṛśam ubhāv āpi pariśrāntau yudhyamānāv ariṃdamau 7 tau muhūrtaṃ samāśvasya punar eva paraṃtapau abhyahārayatāṃ tatra saṃpragṛhya gade śubhe 8 tau tu dṛṣṭvā mahāvīryau samāśvastau nararṣabhau balinau vāraṇau yadvad vāśitārthe madotkaṭau 9 apāravīryau saṃprekṣya pragṛhītagadāv ubhau vismayaṃ paramaṃ jagmur devagandharvadānavāḥ 10 pragṛhītagadau dṛṣṭvā duryodhana vṛkodarau sāṃśayaḥ sarvabhūtānāṃ vijaye samapadyata 11 samāgamya tato bhūyo bhrātarau balināṃ varau anyonyasyāntara prepsū pracakrāte 'ntaraṃ prati 12 yamadaṇḍopamāṃ gurvīm indrāśanim ivodyatām dadṛśuḥ prekṣakā rājan raudrīṃ viśasanīṃ gadām 13 āvidhyato gadāṃ tasya bhīmasenasya saṃyuge śabdaḥ sutumulo ghoro muhūrtaṃ samapadyata 14 āvidhyantam abhiprekṣya dhārtarāṣṭro 'tha pāṇḍavam gadām alaghu vegāṃ tāṃ vismitaḥ saṃbabhūva ha 15 caraṃś ca vividhān mārgān maṇḍalāni ca bhārata aśobhata tadā vīro bhūya eva vṛkodaraḥ 16 tau parasparam āsādya yat tāv anyonyarakṣaṇe mārjārāv iva bhakṣārthe tatakṣāte muhur muhuḥ 17 acarad bhīmasenas tu mārgān bahuvidhāṃs tathā maṇḍalāni vicitrāṇi sthānāni vividhāni ca 18 gomūtrikāṇi citrāṇi gatapratyāgatāni ca parimokṣaṃ prahārāṇāṃ varjanaṃ paridhāvanam 19 abhidravaṇam ākṣepam avasthānaṃ savigraham parāvartana saṃvartam avaplutam athāplutam upanyastam apanyastaṃ gadāyuddhaviśāradau 20 evaṃ tau vicarantau tu nyaghnatāṃ vai parasparam vañcayantau punaś caiva ceratuḥ kurusattamau 21 vikrīḍantau subalinau maṇḍalāni praceratuḥ gadāhastau tatas tau tu maṇḍalāvasthitau balī 22 dakṣiṇaṃ maṇḍalaṃ rājan dhārtarāṣṭro 'bhyavartata savyaṃ tu maṇḍalaṃ tatra bhīmaseno 'bhyavartata 23 tathā tu caratas tasya bhīmasya raṇamūrdhani duryodhano mahārāja pārśvadeśe 'bhyatāḍayat 24 āhatas tu tadā bhīmas tava putreṇa bhārata āvidhyata gadāṃ gurvīṃ prahāraṃ tam acintayan 25 indrāśanisamāṃ ghorāṃ yamadaṇḍam ivodyatām dadṛśus te mahārāja bhīmasenasya tāṃ gadām 26 āvidhyantaṃ gadāṃ dṛṣṭvā bhīmasenaṃ tavātmajaḥ samudyamyā gadāṃ ghorāṃ pratyavidhyad ariṃdamaḥ 27 gadā mārutavegena tava putrasya bhārata śabda āsīt sutumulas tejaś ca samajāyata 28 sa caran vividhān mārgān maṇḍalāni ca bhāgaśaḥ samaśobhata tejasvī bhūyo bhīmāt suyodhanaḥ 29 āviddhā sarvavegena bhīmena mahatī gadā sadhūmaṃ sārciṣaṃ cāgniṃ mumocogrā mahāsvanā 30 ādhūtāṃ bhīmasenena gadāṃ dṛṣṭvā suyodhanaḥ adrisāramayīṃ gurvīm āvidhyan bahv aśobhata 31 gadā mārutavegaṃ hi dṛṣṭvā tasya mahātmanaḥ bhayaṃ viveśa pāṇḍūn vai sarvān eva sasomakān 32 tau darśayantau samare yuddhakrīḍāṃ samantataḥ gadābhyāṃ sahasānyonyam ājaghnatur ariṃdamau 33 tau parasparam āsādya daṃṣṭrābhyāṃ dviradau yathā aśobhetāṃ mahārāja śoṇitena pariplutau 34 evaṃ tad abhavad yuddhaṃ ghorarūpam asaṃvṛtam parivṛtte 'hani krūraṃ vṛtravāsavayor iva 35 dṛṣṭvā vyavasthitaṃ bhīmaṃ tava putro mahābalaḥ caraṃś citratarān mārgān kaunteyam abhidudruve 36 tasya bhīmo mahāvegāṃ jāmbūnadapariṣkṛtām abhikruddhasya kruddhas tu tāḍayām āsa tāṃ gadām 37 savisphuliṅgo nirhrādas tayos tatrābhighātajaḥ prādurāsīn mahārāja sṛṣṭayor vajrayor iva 38 vegavatyā tayā tatra bhīmasenapramuktayā nipatantyā mahārāja pṛthivīsamakampata 39 tāṃ nāmṛṣyata kauravyo gadāṃ pratihatāṃ raṇe matto dvipa iva kruddhaḥ pratijuñjara darśanāt 40 sa savyaṃ maṇḍalaṃ rājann udbhrāmya kṛtaniścayaḥ ājaghne mūrdhni kaunteyaṃ gadayā bhīmavegayā 41 tayā tv abhihato bhīmaḥ putreṇa tava pāṇḍavaḥ nākampata mahārāja tad adbhutam ivābhavat 42 āścaryaṃ cāpi tad rājan sarvasainyāny apūjayan yad gadābhihato bhīmo nākampata padāt padam 43 tato gurutarāṃ dīptāṃ gadāṃ hemapariṣkṛtām duryodhanāya vyasṛjad bhīmo bhīmaparākramaḥ 44 taṃ prahāram asaṃbhrānto lāghavena mahābalaḥ moghaṃ duryodhanaś cakre tatrābhūd vismayo mahān 45 sā tu moghā gadā rājan patantī bhīma coditā cālayām āsa pṛthivīṃ mahānirghāta nisvanā 46 āsthāya kauśikān mārgān utpatan sa punaḥ punaḥ gadā nipātaṃ prajñāya bhīmasenam avañcayat 47 vañcayitvā tathā bhīmaṃ gadayā kurusattamaḥ tāḍayām āsa saṃkruddho vakṣo deśe mahābalaḥ 48 gadayābhihato bhīmo muhyamāno mahāraṇe nābhyamanyata kartavyaṃ putreṇābhyāhatas tava 49 tasmiṃs tathā vartamāne rājan somaka pāṇḍavāḥ bhṛśopahata saṃkalpā nahṛṣṭa manaso 'bhavan 50 sa tu tena prahāreṇa mātaṅga iva roṣitaḥ hastivad dhasti saṃkāśam abhidudrāva te sutam 51 tatas tu rabhaso bhīmo gadayā tanayaṃ tava abhidudrāva vegena siṃho vanagajaṃ yathā 52 upasṛtya tu rājānaṃ gadā mokṣaviśāradaḥ āvidhyata gadāṃ rājan samuddiśya sutaṃ tava 53 atāḍayad bhīmasenaḥ pārśve duryodhanaṃ tadā sa vihvalaḥ prahāreṇa jānubhyām agaman mahīm 54 tasmiṃs tu bharataśreṣṭhe jānubhyām avanīṃ gate udatiṣṭhat tato nādaḥ sṛñjayānāṃ jagatpate 55 teṣāṃ tu ninadaṃ śrutvā sṛñjayānāṃ nararṣabhaḥ amarṣād bharataśreṣṭha putras te samakupyata 56 utthāya tu mahābāhuḥ kruddho nāga iva śvasan didhakṣann iva netrābhyāṃ bhīmasenam avaikṣata 57 tataḥ sa bharataśreṣṭho gadāpāṇir abhidravat pramathiṣyann iva śiro bhīmasenasya saṃyuge 58 sa mahātmā mahātmānaṃ bhīmaṃ bhīmaparākramaḥ atāḍayac chaṅkhadeśe sa cacālācalopamaḥ 59 sa bhūyaḥ śuśubhe pārthas tāḍito gadayā raṇe udbhinna rudhiro rājan prabhinna iva kuñjaraḥ 60 tato gadāṃ vīra haṇīm ayo mayīṃ; pragṛhya vajrāśanitulyanisvanām atāḍayac chatrum amitrakarśano; balena vikramya dhanaṃjayāgrajaḥ 61 sa bhīmasenābhihatas tavātmajaḥ; papāta saṃkampita dehabandhanaḥ supuṣpito mārutavegatāḍito; mahāvane sāla ivāvaghūrṇitaḥ 62 tataḥ praṇedur jahṛṣuś ca pāṇḍavāḥ; samīkṣya putraṃ patitaṃ kṣitau tava tatha sutas te pratilabhya cetanāṃ; samutpapāta dvirado yathā hradāt 63 sa pārthivo nityam amarṣitas tadā; mahārathaḥ śikṣitavat paribhraman atāḍayat pāṇḍavam agrataḥ sthitaṃ; sa vihvalāṅgo jagatīm upāspṛśat 64 sa smiha nādān vinanāda kauravo; nipātya bhūmau yudhi bhīmam ojasā bibheda caivāśani tulyatejasā; gadā nipātena śarīrarakṣaṇam 65 tato 'ntarikṣe ninado mahān abhūd; divaukasām apsarasāṃ ca neduṣām papāta coccara mara praveritaṃ; vicitrapuṣpotkara varṣam uttamam 66 tataḥ parān āviśad uttamaṃ bhayaṃ; samīkṣya bhūmau patitaṃ narottamam ahīyamānaṃ ca balena kauravaṃ; niśamya bhedaṃ ca dṛḍhasya varmaṇaḥ 67 tato muhūrtād upalabhya cetanāṃ; pramṛjya vaktraṃ rudhirārdham ātmanaḥ dhṛtiṃ samālambya vivṛttalocano; balena saṃstabhya vṛkodaraḥ sthitaḥ |