|
1
[स] ते हत्वा सर्वपाञ्चालान थरौपथेयांश च सर्वशः अगच्छन सहितास तत्र यत्र थुर्यॊधनॊ हतः 2 गत्वा चैनम अपश्यंस ते किं चित पराणं नराधिपम ततॊ रदेभ्यः परस्कन्थ्य परिवव्रुस तवात्मजम 3 तं भग्नसक्दं राजेन्थ्र कृच्छ्रप्राणम अचेतसम वमन्तं रुधिरं वक्त्राथ अपश्यन वसुधातले 4 वृतं समन्ताथ बहुभिः शवापथैर घॊरथर्शनैः शाला वृकगडैश चैव भक्षयिष्यथ्भिर अन्तिकात 5 निवारयन्तं कृच्छ्रात ताञ शवापथान संचिखाथिषून विवेष्टमानं मह्यां च सुभृशं गाढवेथनम 6 तं शयानं महात्मानं भूमौ सवरुधिरॊक्षितम हतशिष्टास तरयॊ वीराः शॊकार्ताः पर्यवारयन अश्वत्दामा कृपश चैव कृतवर्मा च सात्वतः 7 तैस तरिभिः शॊणिताथिग्धैर निःश्वसथ्भिर महारदैः शुशुभे संवृतॊ राजा वेथी तरिभिर इवाग्निभिः 8 ते तं शयानं संप्रेक्ष्य राजानम अतदॊचितम अविषह्येन थुःखेन ततस ते रुरुथुस तरयः 9 ततस ते रुधिरं हस्तैर मुखान निर्मृज्य तस्य ह रणे राज्ञः शयानस्य कृपणं पर्यथेवयन 10 [कृप] न थैवस्यातिभारॊ ऽसति यथ अयं रुधिरॊक्षितः एकाथश चमू भर्ता शेते थुर्यॊधनॊ हतः 11 पश्य चामीकराभस्य चामीकरविभूषिताम गथां गथा परियस्येमां समीपे पतितां भुवि 12 इयम एनं गथा शूरं न जहाति रणे रणे सवर्गायापि वरजन्तं हि न जहाति यशस्विनम 13 पश्येमां सह वीरेण जाम्बूनथविभूषिताम शयानां शयने धर्मे भार्यां परीतिमतीम इव 14 यॊ वै मूर्धावसिक्तानाम अग्रे यातः परंतपः स हतॊ गरसते पांसून पश्य कालस्य पर्ययम 15 येनाजौ निहता भूमाव अशेरत पुरा थविषः स भूमौ निहतः शेते कुरुराजः परैर अयम 16 भयान नमन्ति राजानॊ यस्य सम शतसंघशः स वीरशयने शेते करव्याथ्भिः परिवारितः 17 उपासत नृपाः पूर्वम अर्दहेतॊर यम ईश्वरम धिक सथ्यॊ निहतः शेते पश्य कालस्य पर्ययम 18 [स] तं शयानं नृपश्रेष्ठं ततॊ भरतसत्तम अश्वत्दामा समालॊक्य करुणं पर्यथेवयत 19 आहुस तवां राजशार्थूल मुख्यं सर्वधनुष्मताम धनाध्यक्षॊपमं युथ्धे शिष्यं संकर्षणस्य ह 20 कदं विवरम अथ्राक्षीथ भीमसेनस तवानघ बलिनः कृतिनॊ नित्यं स च पापात्मवान नृप 21 कालॊ नूनं महाराज लॊके ऽसमिन बलवत्तरः पश्यामॊ निहतं तवां चेथ भीमसेनेन संयुगे 22 कदं तवां सर्वधर्मज्ञं कषुथ्रः पापॊ वृकॊथरः निकृत्या हतवान मन्थॊ नूनं कालॊ थुरत्ययः 23 धर्मयुथ्धे हय अधर्मेण समाहूयौजसा मृधे गथया भीमसेनेन निर्भिन्ने सक्दिनी तव 24 अधर्मेण हतस्याजौ मृथ्यमानं पथा शिरः यथ उपेक्षितवान कषुथ्रॊ धिक तम अस्तु युधिष्ठिरम 25 युथ्धेष्व अपवथिष्यन्ति यॊधा नूनं वृकॊथरम यावत सदास्यन्ति भूतानि निकृत्या हय असि पातितः 26 ननु रामॊ ऽबरवीथ राजंस तवां सथा यथुनन्थनः थुर्यॊधन समॊ नास्ति गथया इति वीर्यवान 27 शलाघते तवां हि वार्ष्णेयॊ राजन संसत्सु भारत सुशिष्यॊ मम कौरव्यॊ गथायुथ्ध इति परभॊ 28 यां गतिं कषत्रियस्याहुः परशस्तां परमर्षयः हतस्याभिमुखस्याजौ पराप्तस तवम असि तां गतिम 29 थुर्यॊधन न शॊचामि तवाम अहं पुरुषर्षभ हतपुत्रां तु शॊचामि गान्धारीं पितरं च ते भिक्षुकौ विचरिष्येते शॊचन्तौ पृदिवीम इमाम 30 धिग अस्तु कृष्णं वार्ष्णेयम अर्जुनं चापि थुर्मतिम धर्मज्ञ मानिनौ यौ तवां वध्यमानम उपेक्षताम 31 पाण्डवाश चापि ते सर्वे किं वक्ष्यन्ति नराधिपान कदं थुर्यॊधनॊ ऽसमाभिर हत इत्य अनपत्रपाः 32 धन्यस तवम असि गान्धारे यस तवम आयॊधने हतः परयातॊ ऽभिमुखः शत्रून धर्मेण पुरुषर्षभ 33 हतपुत्रा हि गान्धारी निहतज्ञातिबान्धवा परज्ञा चक्षुश च थुर्धर्षः कां गतिं परतिपत्स्यते 34 धिग अस्तु कृतवर्माणं मां कृपं च महारदम ये वयं न गताः सवर्गं तवां पुरस्कृत्य पार्दिवम 35 थातारं सर्वकामानां रक्षितारं परजाहितम यथ वयं नानुगच्छामस तवां धिग अस्मान नराधमान 36 कृपस्य तव वीर्येण मम चैव पितुश च मे सभृत्यानां नरव्याघ्र रत्नवन्ति गृहाणि च 37 भवत्प्रसाथाथ अस्माभिः समित्रैः सह बान्धवैः अवाप्ताः करतवॊ मुख्या बहवॊ भूरिथक्षिणाः 38 कुतश चापीथृशं सार्दम उपलप्स्यामहे वयम याथृशेन पुरस्कृत्य तवं गतः सर्वपार्दिवान 39 वयम एव तरयॊ राजन गच्छन्तं परमां गतिम यथ वै तवां नानुगच्छामस तेन तप्स्यामहे वयम 40 तवत सवर्गहीना हीनार्दाः समरन्तः सुकृतस्य ते किंनाम तथ भवेत कर्म यन तवानुव्रजेम वै 41 थुःखं नूनं कुरुश्रेष्ठ चरिष्यामॊ महीम इमाम हीनानां नस तवया राजन कुतः शान्तिः कुतः सुखम 42 गत्वैतांस तु महाराज समेत्य तवं महारदान यदा शरेष्ठं यदा जयेष्ठं पूजयेर वचनान मम 43 आचार्यं पूजयित्वा च केतुं सर्वधनुष्मताम हतं मयाथ्य शंसेदा धृष्टथ्युम्नं नराधिप 44 परिष्वजेदा राजानं बाह्लिकं सुमहारदम सैन्धवं सॊमथत्तं च भूरिश्रवसम एव च 45 तदा पूर्वगतान अन्यान सवर्गं पार्दिव सत्तमान अस्मथ वाक्यात परिष्वज्य पृच्छेदास तवम अनामयम 46 इत्य एवम उक्त्वा राजानं भग्नसक्दम अचेतसम अश्वत्दामा समुथ्वीक्ष्य पुनर वचनम अब्रवीत 47 थुर्यॊधन जीवसि चेथ वाचं शरॊत्रसुखां शृणु सप्त पाण्डवतः शेषा धार्तराष्ट्रास तरयॊ वयम 48 ते चैव भरातरः पञ्च वासुथेवॊ ऽद सात्यकिः अहं च कृतवर्मा च कृपः शारथ्वतस तदा 49 थरौपथेया हताः सर्वे धृष्टथ्युम्नस्य चात्मजाः पाञ्चाला निहताः सर्वे मत्स्यशेषं च भारत 50 कृते परतिकृतं पश्य हतपुत्रा हि पाण्डवाः सौप्तिके शिबिरं तेषां हतं सनर वाहनम 51 मया च पापकर्मासौ धृष्टथ्युम्नॊ महीपते परविश्य शिबिरं रात्रौ पशुमारेण मारितः 52 थुर्यॊधनस तु तां वाचं निशम्य मनसः परियाम परतिलभ्य पुनश चेत इथं वचनम अब्रवीत 53 न मे ऽकरॊत तथ गानेयॊ न कर्णॊ न च ते पिता यत तवया कृप भॊजाभ्यां सहितेनाथ्य मे कृतम 54 स चेत सेनापतिः कषुथ्रॊ हतः सार्धं शिखण्डिना तेन मन्ये मघवता समम आत्मानम अथ्य वै 55 सवस्ति पराप्नुत भथ्रं वः सवर्गे नः संगमः पुनः इत्य एवम उक्त्वा तूष्णीं स कुरुराजॊ महामनाः पराणान उथसृजथ वीरः सुहृथां शॊकम आथधत 56 तदेति ते परिष्वक्ताः परिष्वज्य च तं नृपम पुनः पुनः परेक्षमाणाः सवकान आरुरुहू रदान 57 इत्य एवं तव पुत्रस्य निशम्य करुणां गिरम परत्यूषकाले शॊकार्तः पराधावं नगरं परति 58 तव पुत्रे गते सवर्गे शॊकार्तस्य ममानघ ऋषिथत्तं परनष्टं तथ थिव्यथर्शित्वम अथ्य वै 59 [व] इति शरुत्वा स नृपतिः पुत्र जञातिवधं तथा निःश्वस्य थीर्घम उष्णं च ततश चिन्तापरॊ ऽभवत |
1
[s] te hatvā sarvapāñcālān draupadeyāṃś ca sarvaśaḥ agacchan sahitās tatra yatra duryodhano hataḥ 2 gatvā cainam apaśyaṃs te kiṃ cit prāṇaṃ narādhipam tato rathebhyaḥ praskandya parivavrus tavātmajam 3 taṃ bhagnasakthaṃ rājendra kṛcchraprāṇam acetasam vamantaṃ rudhiraṃ vaktrād apaśyan vasudhātale 4 vṛtaṃ samantād bahubhiḥ śvāpadair ghoradarśanaiḥ śālā vṛkagaḍaiś caiva bhakṣayiṣyadbhir antikāt 5 nivārayantaṃ kṛcchrāt tāñ śvāpadān saṃcikhādiṣūn viveṣṭamānaṃ mahyāṃ ca subhṛśaṃ gāḍhavedanam 6 taṃ śayānaṃ mahātmānaṃ bhūmau svarudhirokṣitam hataśiṣṭās trayo vīrāḥ śokārtāḥ paryavārayan aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ 7 tais tribhiḥ śoṇitādigdhair niḥśvasadbhir mahārathaiḥ śuśubhe saṃvṛto rājā vedī tribhir ivāgnibhiḥ 8 te taṃ śayānaṃ saṃprekṣya rājānam atathocitam aviṣahyena duḥkhena tatas te rurudus trayaḥ 9 tatas te rudhiraṃ hastair mukhān nirmṛjya tasya ha raṇe rājñaḥ śayānasya kṛpaṇaṃ paryadevayan 10 [kṛpa] na daivasyātibhāro 'sti yad ayaṃ rudhirokṣitaḥ ekādaśa camū bhartā śete duryodhano hataḥ 11 paśya cāmīkarābhasya cāmīkaravibhūṣitām gadāṃ gadā priyasyemāṃ samīpe patitāṃ bhuvi 12 iyam enaṃ gadā śūraṃ na jahāti raṇe raṇe svargāyāpi vrajantaṃ hi na jahāti yaśasvinam 13 paśyemāṃ saha vīreṇa jāmbūnadavibhūṣitām śayānāṃ śayane dharme bhāryāṃ prītimatīm iva 14 yo vai mūrdhāvasiktānām agre yātaḥ paraṃtapaḥ sa hato grasate pāṃsūn paśya kālasya paryayam 15 yenājau nihatā bhūmāv aśerata purā dviṣaḥ sa bhūmau nihataḥ śete kururājaḥ parair ayam 16 bhayān namanti rājāno yasya sma śatasaṃghaśaḥ sa vīraśayane śete kravyādbhiḥ parivāritaḥ 17 upāsata nṛpāḥ pūrvam arthahetor yam īśvaram dhik sadyo nihataḥ śete paśya kālasya paryayam 18 [s] taṃ śayānaṃ nṛpaśreṣṭhaṃ tato bharatasattama aśvatthāmā samālokya karuṇaṃ paryadevayat 19 āhus tvāṃ rājaśārdūla mukhyaṃ sarvadhanuṣmatām dhanādhyakṣopamaṃ yuddhe śiṣyaṃ saṃkarṣaṇasya ha 20 kathaṃ vivaram adrākṣīd bhīmasenas tavānagha balinaḥ kṛtino nityaṃ sa ca pāpātmavān nṛpa 21 kālo nūnaṃ mahārāja loke 'smin balavattaraḥ paśyāmo nihataṃ tvāṃ ced bhīmasenena saṃyuge 22 kathaṃ tvāṃ sarvadharmajñaṃ kṣudraḥ pāpo vṛkodaraḥ nikṛtyā hatavān mando nūnaṃ kālo duratyayaḥ 23 dharmayuddhe hy adharmeṇa samāhūyaujasā mṛdhe gadayā bhīmasenena nirbhinne sakthinī tava 24 adharmeṇa hatasyājau mṛdyamānaṃ padā śiraḥ yad upekṣitavān kṣudro dhik tam astu yudhiṣṭhiram 25 yuddheṣv apavadiṣyanti yodhā nūnaṃ vṛkodaram yāvat sthāsyanti bhūtāni nikṛtyā hy asi pātitaḥ 26 nanu rāmo 'bravīd rājaṃs tvāṃ sadā yadunandanaḥ duryodhana samo nāsti gadayā iti vīryavān 27 ślāghate tvāṃ hi vārṣṇeyo rājan saṃsatsu bhārata suśiṣyo mama kauravyo gadāyuddha iti prabho 28 yāṃ gatiṃ kṣatriyasyāhuḥ praśastāṃ paramarṣayaḥ hatasyābhimukhasyājau prāptas tvam asi tāṃ gatim 29 duryodhana na śocāmi tvām ahaṃ puruṣarṣabha hataputrāṃ tu śocāmi gāndhārīṃ pitaraṃ ca te bhikṣukau vicariṣyete śocantau pṛthivīm imām 30 dhig astu kṛṣṇaṃ vārṣṇeyam arjunaṃ cāpi durmatim dharmajña māninau yau tvāṃ vadhyamānam upekṣatām 31 pāṇḍavāś cāpi te sarve kiṃ vakṣyanti narādhipān kathaṃ duryodhano 'smābhir hata ity anapatrapāḥ 32 dhanyas tvam asi gāndhāre yas tvam āyodhane hataḥ prayāto 'bhimukhaḥ śatrūn dharmeṇa puruṣarṣabha 33 hataputrā hi gāndhārī nihatajñātibāndhavā prajñā cakṣuś ca durdharṣaḥ kāṃ gatiṃ pratipatsyate 34 dhig astu kṛtavarmāṇaṃ māṃ kṛpaṃ ca mahāratham ye vayaṃ na gatāḥ svargaṃ tvāṃ puraskṛtya pārthivam 35 dātāraṃ sarvakāmānāṃ rakṣitāraṃ prajāhitam yad vayaṃ nānugacchāmas tvāṃ dhig asmān narādhamān 36 kṛpasya tava vīryeṇa mama caiva pituś ca me sabhṛtyānāṃ naravyāghra ratnavanti gṛhāṇi ca 37 bhavatprasādād asmābhiḥ samitraiḥ saha bāndhavaiḥ avāptāḥ kratavo mukhyā bahavo bhūridakṣiṇāḥ 38 kutaś cāpīdṛśaṃ sārtham upalapsyāmahe vayam yādṛśena puraskṛtya tvaṃ gataḥ sarvapārthivān 39 vayam eva trayo rājan gacchantaṃ paramāṃ gatim yad vai tvāṃ nānugacchāmas tena tapsyāmahe vayam 40 tvat svargahīnā hīnārthāḥ smarantaḥ sukṛtasya te kiṃnāma tad bhavet karma yana tvānuvrajema vai 41 duḥkhaṃ nūnaṃ kuruśreṣṭha cariṣyāmo mahīm imām hīnānāṃ nas tvayā rājan kutaḥ śāntiḥ kutaḥ sukham 42 gatvaitāṃs tu mahārāja sametya tvaṃ mahārathān yathā śreṣṭhaṃ yathā jyeṣṭhaṃ pūjayer vacanān mama 43 ācāryaṃ pūjayitvā ca ketuṃ sarvadhanuṣmatām hataṃ mayādya śaṃsethā dhṛṣṭadyumnaṃ narādhipa 44 pariṣvajethā rājānaṃ bāhlikaṃ sumahāratham saindhavaṃ somadattaṃ ca bhūriśravasam eva ca 45 tathā pūrvagatān anyān svargaṃ pārthiva sattamān asmad vākyāt pariṣvajya pṛcchethās tvam anāmayam 46 ity evam uktvā rājānaṃ bhagnasaktham acetasam aśvatthāmā samudvīkṣya punar vacanam abravīt 47 duryodhana jīvasi ced vācaṃ śrotrasukhāṃ śṛṇu sapta pāṇḍavataḥ śeṣā dhārtarāṣṭrās trayo vayam 48 te caiva bhrātaraḥ pañca vāsudevo 'tha sātyakiḥ ahaṃ ca kṛtavarmā ca kṛpaḥ śāradvatas tathā 49 draupadeyā hatāḥ sarve dhṛṣṭadyumnasya cātmajāḥ pāñcālā nihatāḥ sarve matsyaśeṣaṃ ca bhārata 50 kṛte pratikṛtaṃ paśya hataputrā hi pāṇḍavāḥ sauptike śibiraṃ teṣāṃ hataṃ sanara vāhanam 51 mayā ca pāpakarmāsau dhṛṣṭadyumno mahīpate praviśya śibiraṃ rātrau paśumāreṇa māritaḥ 52 duryodhanas tu tāṃ vācaṃ niśamya manasaḥ priyām pratilabhya punaś ceta idaṃ vacanam abravīt 53 na me 'karot tad gāneyo na karṇo na ca te pitā yat tvayā kṛpa bhojābhyāṃ sahitenādya me kṛtam 54 sa cet senāpatiḥ kṣudro hataḥ sārdhaṃ śikhaṇḍinā tena manye maghavatā samam ātmānam adya vai 55 svasti prāpnuta bhadraṃ vaḥ svarge naḥ saṃgamaḥ punaḥ ity evam uktvā tūṣṇīṃ sa kururājo mahāmanāḥ prāṇān udasṛjad vīraḥ suhṛdāṃ śokam ādadhat 56 tatheti te pariṣvaktāḥ pariṣvajya ca taṃ nṛpam punaḥ punaḥ prekṣamāṇāḥ svakān āruruhū rathān 57 ity evaṃ tava putrasya niśamya karuṇāṃ giram pratyūṣakāle śokārtaḥ prādhāvaṃ nagaraṃ prati 58 tava putre gate svarge śokārtasya mamānagha ṛṣidattaṃ pranaṣṭaṃ tad divyadarśitvam adya vai 59 [v] iti śrutvā sa nṛpatiḥ putra jñātivadhaṃ tadā niḥśvasya dīrgham uṣṇaṃ ca tataś cintāparo 'bhavat |