|
1
[वैषम्पायन] ततॊ रामस्य तत कर्म शरुत्वा राजा युधिष्ठिरः विस्मयं परमं गत्वा परत्युवाच जनार्थनम 2 अहॊ रामस्य वार्ष्णेय शक्रस्येव महात्मनः विक्रमॊ येन वसुधा करॊधान निःक्षत्रिया कृता 3 गॊभिः समुथ्रेण तदा गॊलाङ्गूलर्क्ष वानरैः गुप्ता राम भयॊथ्विग्नाः कषत्रियाणां कुलॊथ्वहाः 4 अहॊ धन्यॊ हि लॊकॊ ऽयं स भाग्याश च नरा भुवि यत्र कर्मेथृशं धर्म्यं थविजेन कृतम अच्युत 5 तदा यान्तौ तथा तात ताव अच्युतयुधिष्ठिरौ जग्मतुर यत्र गाङ्गेयः शरतल्पगतः परभुः 6 ततस ते थथृशुर भीष्मं शरप्रस्तर शायिनम सवरश्मि जालसंवीतं सायं सूर्यम इवानलम 7 उपास्यमानं मुनिभिर थेवैर इव शतक्रतुम थेशे परमधर्मिष्ठे नथी मॊघवतीम अनु 8 थूराथ एव तम आलॊक्य कृष्णॊ राजा च धर्मराट चत्वारः पाण्डवाश चैव ते च शारथ्वताथयः 9 अवस्कन्थ्याद वाहेभ्यः संयम्य परचलं मनः एकीकृत्येन्थ्रिय गरामम उपतस्दुर महामुनीन 10 अभिवाथ्य च गॊविन्थः सात्यकिस ते च कौरवाः वयासाथींस तान ऋषीन पश्चाथ गाङ्गेयम उपतस्दिरे 11 तपॊवृथ्धिं ततः पृष्ट्वा गाङ्गेयं यथुकौरवाः परिवार्य ततः सर्वे निषेथुः पुरुषर्षभाः 12 ततॊ निशम्य गाङ्गेयं शाम्यमानम इवानलम किं चिथ थीनमना भीष्मम इति हॊवाच केशवः 13 कच चिज जञानानि ते राजन परसन्नानि यदा पुरा कच चिथ अव्या कुला चैव बुथ्धिस ते वथतां वर 14 शराभिघातथुः खात ते कच चिथ गात्रं न थूयते मानसाथ अपि थुःखाथ धि शारीरं बलवत तरम 15 वरथानात पितुः कामं छन्थ मृत्युर असि परभॊ शंतनॊर धर्मशीलस्य न तव एतच छम कारणम 16 सुसूक्ष्मॊ ऽपीह थेहे वै शल्यॊ जनयते रुजम किं पुनः शरसंघातैश चितस्य तव भारत 17 कामं नैतत तवाख्येयं पराणिनां परभवाप्ययौ भवान हय उपथिशेच छरेयॊ थेवानाम अपि भारत 18 यथ धि भूतं भविष्यच च भवच च पुरुषर्षभ सर्वं तज जञानवृथ्धस्य तव पाणाव इवाहितम 19 संसारश चैव भूतानां धर्मस्य च फलॊथयः विथितस ते महाप्राज्ञ तवं हि बरह्म मयॊ निधिः 20 तवां हि राज्ये सदितं सफीते समग्राङ्गम अरॊगिणम सत्रीसहस्रैः परिवृतं पश्यामीहॊर्ध्व रेतसम 21 ऋते शांतनवाथ भीष्मात तरिषु लॊकेषु पार्दिव सत्यसंधान महावीर्याच छूराथ धर्मैक तत्परात 22 मृत्युम आवार्य तरसा शरप्रस्तर शायिनः निसर्ग परभवं किं चिन न च तातानुशुश्रुम 23 सत्ये तपसि थाने च यज्ञाधिकरणे तदा धनुर्वेथे च वेथे च नित्यं चैवान्ववेक्षणे 24 अनृशंसं शुचिं थान्तं सर्वभूतहिते रतम महारदं तवत सथृशं न कं चिथ अनुशुश्रुम 25 तवं हि थेवान स गन्धर्वान स सुरासुरराक्षसान शक्त एकरदेनैव विजेतुं नात्र संशयः 26 तवं हि भीष्म महाबाहॊ वसूनां वासवॊपमः नित्यं विप्रैः समाख्यातॊ नवमॊ ऽनवमॊ गुणैः 27 अहं हि तवाभिजानामि यस तवं पुरुषसत्तम तरिथशेष्व अपि विख्यातः सवशक्त्या सुमहाबलः 28 मनुष्येषु मनुष्येन्थ्र न थृष्टॊ न च मे शरुतः भवतॊ यॊ गुणैस तुल्यः पृदिव्यां पुरुषः कव चित 29 तवं हि सर्वैर गुणै राजन थेवान अप्य अतिरिच्यसे तपसा हि भवाञ शक्तः सरष्टुं लॊकांश चराचरान 30 तथ अस्य तप्यमानस्य जञातीनां संक्षयेण वै जयेष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य शॊकं भीष्म वयपानुथ 31 ये हि धर्माः समाख्याताश चातुर्वर्ण्यस्य भारत चातुर आश्रम्य संसृष्टास ते सर्वे विथितास तव 32 चातुर वेथ्ये च ये परॊक्ताश चातुर हॊत्रे च भारत सांख्ये यॊगे च नियता ये च धर्माः सनातनाः 33 चातुर्वर्ण्येन यश चैकॊ धर्मॊ न सम विरुध्यते सेव्यमानः स चैवाथ्यॊ गाङ्गेय विथितस तव 34 इतिहास पुराणं च कार्त्स्न्येन विथितं तव धर्मशास्त्रं च सकलं नित्यं मनसि ते सदितम 35 ये च के चन लॊके ऽसमिन्न अर्दाः संशय कारकाः तेषां छेत्ता नास्ति लॊके तवथन्यः पुरुषर्षभ 36 स पाण्डवेयस्य मनः समुत्दितं; नरेन्थ्र शॊकं वयपकर्ष मेधया भवथ्विधा हय उत्तमबुथ्धिविस्तरा; विमुह्यमानस्य जनस्य शान्तये |
1
[vaiṣampāyana] tato rāmasya tat karma śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ vismayaṃ paramaṃ gatvā pratyuvāca janārdanam 2 aho rāmasya vārṣṇeya śakrasyeva mahātmanaḥ vikramo yena vasudhā krodhān niḥkṣatriyā kṛtā 3 gobhiḥ samudreṇa tathā golāṅgūlarkṣa vānaraiḥ guptā rāma bhayodvignāḥ kṣatriyāṇāṃ kulodvahāḥ 4 aho dhanyo hi loko 'yaṃ sa bhāgyāś ca narā bhuvi yatra karmedṛśaṃ dharmyaṃ dvijena kṛtam acyuta 5 tathā yāntau tadā tāta tāv acyutayudhiṣṭhirau jagmatur yatra gāṅgeyaḥ śaratalpagataḥ prabhuḥ 6 tatas te dadṛśur bhīṣmaṃ śaraprastara śāyinam svaraśmi jālasaṃvītaṃ sāyaṃ sūryam ivānalam 7 upāsyamānaṃ munibhir devair iva śatakratum deśe paramadharmiṣṭhe nadī moghavatīm anu 8 dūrād eva tam ālokya kṛṣṇo rājā ca dharmarāṭ catvāraḥ pāṇḍavāś caiva te ca śāradvatādayaḥ 9 avaskandyātha vāhebhyaḥ saṃyamya pracalaṃ manaḥ ekīkṛtyendriya grāmam upatasthur mahāmunīn 10 abhivādya ca govindaḥ sātyakis te ca kauravāḥ vyāsādīṃs tān ṛṣīn paścād gāṅgeyam upatasthire 11 tapovṛddhiṃ tataḥ pṛṣṭvā gāṅgeyaṃ yadukauravāḥ parivārya tataḥ sarve niṣeduḥ puruṣarṣabhāḥ 12 tato niśamya gāṅgeyaṃ śāmyamānam ivānalam kiṃ cid dīnamanā bhīṣmam iti hovāca keśavaḥ 13 kac cij jñānāni te rājan prasannāni yathā purā kac cid avyā kulā caiva buddhis te vadatāṃ vara 14 śarābhighātaduḥ khāt te kac cid gātraṃ na dūyate mānasād api duḥkhād dhi śārīraṃ balavat taram 15 varadānāt pituḥ kāmaṃ chanda mṛtyur asi prabho śaṃtanor dharmaśīlasya na tv etac chama kāraṇam 16 susūkṣmo 'pīha dehe vai śalyo janayate rujam kiṃ punaḥ śarasaṃghātaiś citasya tava bhārata 17 kāmaṃ naitat tavākhyeyaṃ prāṇināṃ prabhavāpyayau bhavān hy upadiśec chreyo devānām api bhārata 18 yad dhi bhūtaṃ bhaviṣyac ca bhavac ca puruṣarṣabha sarvaṃ taj jñānavṛddhasya tava pāṇāv ivāhitam 19 saṃsāraś caiva bhūtānāṃ dharmasya ca phalodayaḥ viditas te mahāprājña tvaṃ hi brahma mayo nidhiḥ 20 tvāṃ hi rājye sthitaṃ sphīte samagrāṅgam arogiṇam strīsahasraiḥ parivṛtaṃ paśyāmīhordhva retasam 21 ṛte śāṃtanavād bhīṣmāt triṣu lokeṣu pārthiva satyasaṃdhān mahāvīryāc chūrād dharmaika tatparāt 22 mṛtyum āvārya tarasā śaraprastara śāyinaḥ nisarga prabhavaṃ kiṃ cin na ca tātānuśuśruma 23 satye tapasi dāne ca yajñādhikaraṇe tathā dhanurvede ca vede ca nityaṃ caivānvavekṣaṇe 24 anṛśaṃsaṃ śuciṃ dāntaṃ sarvabhūtahite ratam mahārathaṃ tvat sadṛśaṃ na kaṃ cid anuśuśruma 25 tvaṃ hi devān sa gandharvān sa surāsurarākṣasān śakta ekarathenaiva vijetuṃ nātra saṃśayaḥ 26 tvaṃ hi bhīṣma mahābāho vasūnāṃ vāsavopamaḥ nityaṃ vipraiḥ samākhyāto navamo 'navamo guṇaiḥ 27 ahaṃ hi tvābhijānāmi yas tvaṃ puruṣasattama tridaśeṣv api vikhyātaḥ svaśaktyā sumahābalaḥ 28 manuṣyeṣu manuṣyendra na dṛṣṭo na ca me śrutaḥ bhavato yo guṇais tulyaḥ pṛthivyāṃ puruṣaḥ kva cit 29 tvaṃ hi sarvair guṇai rājan devān apy atiricyase tapasā hi bhavāñ śaktaḥ sraṣṭuṃ lokāṃś carācarān 30 tad asya tapyamānasya jñātīnāṃ saṃkṣayeṇa vai jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya śokaṃ bhīṣma vyapānuda 31 ye hi dharmāḥ samākhyātāś cāturvarṇyasya bhārata cātur āśramya saṃsṛṣṭās te sarve viditās tava 32 cātur vedye ca ye proktāś cātur hotre ca bhārata sāṃkhye yoge ca niyatā ye ca dharmāḥ sanātanāḥ 33 cāturvarṇyena yaś caiko dharmo na sma virudhyate sevyamānaḥ sa caivādyo gāṅgeya viditas tava 34 itihāsa purāṇaṃ ca kārtsnyena viditaṃ tava dharmaśāstraṃ ca sakalaṃ nityaṃ manasi te sthitam 35 ye ca ke cana loke 'sminn arthāḥ saṃśaya kārakāḥ teṣāṃ chettā nāsti loke tvadanyaḥ puruṣarṣabha 36 sa pāṇḍaveyasya manaḥ samutthitaṃ; narendra śokaṃ vyapakarṣa medhayā bhavadvidhā hy uttamabuddhivistarā; vimuhyamānasya janasya śāntaye |