Sacred Texts  Hinduism  Mahabharata  Index  Book 12 Index  Previous  Next 

Book 12 in English

The Mahabharata in Sanskrit

Book 12
Chapter 240

  1 [वयास]
      मनः परसृजते भावं बुथ्धिर अध्यवसायिनी
      हृथयं परियाप्रिये वेथ तरिविधा कर्मचॊथना
  2 इन्थ्रियेभ्यः परा हय अर्दा अर्देभ्यः परमं मनः
      मनसस तु परा बुथ्धिर बुथ्धेर आत्मा परॊ मतः
  3 बुथ्धिर आत्मा मनुष्यस्य बुथ्धिर एवात्मनॊ ऽऽतमिका
      यथा विकुरुते भावं तथा भवति सा मनः
  4 इन्थ्रियाणां पृदग्भावाथ बुथ्धिर विक्रियते हय अनु
      शृण्वती भवति शरॊतं सपृशती सपर्श उच्यते
  5 पश्यन्ती भवते थृष्टी रसती रसनं भवेत
      जिघ्रती भवति घराणं बुथ्धिविक्रियते पृदक
  6 इन्थ्रियाणीति तान्य आहुस तेष्व अथृश्याधितिष्ठति
      तिष्ठती पुरुषे बुथ्धिस तरिषु भावेषु वर्तते
  7 कथा चिल लभते परीतिं कथा चिथ अपि शॊचते
      न सुखेन न थुःखेन कथा चिथ इह युज्यते
  8 सेयं भावात्मिका भावांस तरीन एतान अतिवर्तते
      सरितां सागरॊ भर्ता महावेलाम इवॊर्मिमान
  9 यथा परार्दयते किं चित तथा भवति सा मनः
      अधिष्ठानानि वै बुथ्ध्या पृदग एतानि संस्मरेत
      इन्थ्रियाण्य एव मेध्यानि विजेतव्यानि कृत्स्नशः
  10 सर्वाण्य एवानुपूर्व्येण यथ यन नानुविधीयते
     अविभाग गता बुथ्धिर भावे मनसि वर्तते
     परवर्तमानं तु रजः सत्त्वम अप्य अनुवर्तते
 11 ये चैव भावा वर्तन्ते सर्व एष्व एव ते तरिषु
     अन्वर्दाः संप्रवर्तन्ते रदनेमिम अरा इव
 12 परथीपार्दं नरः कुर्याथ इन्थ्रियैर बुथ्धिसत्तमैः
     निश्चरथ्भिर यदायॊगम उथासीनैर यथृच्छया
 13 एवं सवभावम एवेथम इति विथ्वान न मुह्यति
     अशॊचन्न अप्रहृष्यंश च नित्यं विगतमत्सरः
 14 न हय आत्मा शक्यते थरष्टुम इन्थ्रियैः कामगॊचरैः
     परवर्तमानैर अनये थुर्धरैर अकृतात्मभिः
 15 तेषां तु मनसा रश्मीन यथा सम्यङ नियच्छति
     तथा परकाशते हय आत्मा घते थीप इव जवजन
     सर्वेषाम एव भूतानां तमस्य अपगते यदा
 16 यदा वारि चरः पक्षी न लिप्यति जले चरन
     एवम एव कृतप्रज्ञॊ न थॊषैर विषयांश चरन
     असज्जमानः सर्वेषु न कदं चन लिप्यते
 17 तयक्त्वा पूर्वकृतं कर्म रतिर यस्य सथात्मनि
     सर्वभूतात्मभूतस्य गुणमार्गेष्व असज्जतः
 18 सत्त्वम आत्मा परसवति गुणान वापि कथा चन
     न गुणा विथुर आत्मानं गुणान वेथ स सर्वथा
 19 परिथ्रस्ता गुणानां स सरष्टा चैव यदातदम
     सत्त्वक्षेत्रज्ञयॊर एतथ अन्तरं विथ्धि सूक्ष्मयॊः
 20 सृजते तु गुणान एक एकॊ न सृजते गुणान
     पृदग भूतौ परकृत्या तौ संप्रयुक्तौ च सर्वथा
 21 यदामत्स्यॊ ऽथभिर अन्यः सन संप्रयुक्तौ तदैव तौ
     मशकॊथुम्बरौ चापि संप्रयुक्तौ यदा सह
 22 इषीका वा यदा मुञ्जे पृदक च सह चैव च
     तदैव सहिताव एताव अन्यॊन्यस्मिन परतिष्ठितौ
  1 [vyāsa]
      manaḥ prasṛjate bhāvaṃ buddhir adhyavasāyinī
      hṛdayaṃ priyāpriye veda trividhā karmacodanā
  2 indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaḥ paramaṃ manaḥ
      manasas tu parā buddhir buddher ātmā paro mataḥ
  3 buddhir ātmā manuṣyasya buddhir evātmano ''tmikā
      yadā vikurute bhāvaṃ tadā bhavati sā manaḥ
  4 indriyāṇāṃ pṛthagbhāvād buddhir vikriyate hy anu
      śṛṇvatī bhavati śrotaṃ spṛśatī sparśa ucyate
  5 paśyantī bhavate dṛṣṭī rasatī rasanaṃ bhavet
      jighratī bhavati ghrāṇaṃ buddhivikriyate pṛthak
  6 indriyāṇīti tāny āhus teṣv adṛśyādhitiṣṭhati
      tiṣṭhatī puruṣe buddhis triṣu bhāveṣu vartate
  7 kadā cil labhate prītiṃ kadā cid api śocate
      na sukhena na duḥkhena kadā cid iha yujyate
  8 seyaṃ bhāvātmikā bhāvāṃs trīn etān ativartate
      saritāṃ sāgaro bhartā mahāvelām ivormimān
  9 yadā prārthayate kiṃ cit tadā bhavati sā manaḥ
      adhiṣṭhānāni vai buddhyā pṛthag etāni saṃsmaret
      indriyāṇy eva medhyāni vijetavyāni kṛtsnaśaḥ
  10 sarvāṇy evānupūrvyeṇa yad yan nānuvidhīyate
     avibhāga gatā buddhir bhāve manasi vartate
     pravartamānaṃ tu rajaḥ sattvam apy anuvartate
 11 ye caiva bhāvā vartante sarva eṣv eva te triṣu
     anvarthāḥ saṃpravartante rathanemim arā iva
 12 pradīpārthaṃ naraḥ kuryād indriyair buddhisattamaiḥ
     niścaradbhir yathāyogam udāsīnair yadṛcchayā
 13 evaṃ svabhāvam evedam iti vidvān na muhyati
     aśocann aprahṛṣyaṃś ca nityaṃ vigatamatsaraḥ
 14 na hy ātmā śakyate draṣṭum indriyaiḥ kāmagocaraiḥ
     pravartamānair anaye durdharair akṛtātmabhiḥ
 15 teṣāṃ tu manasā raśmīn yadā samyaṅ niyacchati
     tadā prakāśate hy ātmā ghate dīpa iva jvajan
     sarveṣām eva bhūtānāṃ tamasy apagate yathā
 16 yathā vāri caraḥ pakṣī na lipyati jale caran
     evam eva kṛtaprajño na doṣair viṣayāṃś caran
     asajjamānaḥ sarveṣu na kathaṃ cana lipyate
 17 tyaktvā pūrvakṛtaṃ karma ratir yasya sadātmani
     sarvabhūtātmabhūtasya guṇamārgeṣv asajjataḥ
 18 sattvam ātmā prasavati guṇān vāpi kadā cana
     na guṇā vidur ātmānaṃ guṇān veda sa sarvadā
 19 paridrastā guṇānāṃ sa sraṣṭā caiva yathātatham
     sattvakṣetrajñayor etad antaraṃ viddhi sūkṣmayoḥ
 20 sṛjate tu guṇān eka eko na sṛjate guṇān
     pṛthag bhūtau prakṛtyā tau saṃprayuktau ca sarvadā
 21 yathāmatsyo 'dbhir anyaḥ san saṃprayuktau tathaiva tau
     maśakodumbarau cāpi saṃprayuktau yathā saha
 22 iṣīkā vā yathā muñje pṛthak ca saha caiva ca
     tathaiva sahitāv etāv anyonyasmin pratiṣṭhitau


Next: Chapter 241