Sacred Texts  Hinduism  Mahabharata  Index  Book 12 Index  Previous  Next 

Book 12 in English

The Mahabharata in Sanskrit

Book 12
Chapter 284

  1 [पराषर]
      एष धर्मविधिस तात गृहस्दस्य परकीर्तितः
      तपस्विधिं तु वक्ष्यामि तन मे निगथतः शृणु
  2 परायेन हि गृहस्दस्य ममत्वं नाम जायते
      सङ्गागतं नरश्रेष्ठ भावैस तामसराजसैः
  3 गृहाण्य आश्रित्य गावश च कषेत्राणि च धनानि च
      थाराः पुत्राश च भृत्याश च भवन्तीह नरस्य वै
  4 एवं तस्य परवृत्तस्य नित्यम एवानुपश्यतः
      रागथ्वेषौ विवर्धेते हय अनित्यत्वम अपश्यतः
  5 रागथ्वेषाभिभूतं च नरं थरव्यवशानुगम
      मॊहजाता रतिर नाम समुपैति नराधिप
  6 कृतार्दॊ भॊगतॊ भूत्वा स वै रतिपरायनः
      लाभं गराम्यसुखाथ अन्यं रतितॊ नानुपश्यति
  7 ततॊ लॊभाभिभूतात्मा सङ्गाथ वर्धयते जनम
      पुष्ट्य अर्दं चैव तस्येह जनस्यार्दं चिकीर्षति
  8 स जानन्न अपि चाकार्यम अर्दार्दं सेवते नरः
      बाल सनेहपरीतात्मा तत कषयाच चानुतप्यते
  9 ततॊ मानेन संपन्नॊ रक्षन्न आत्मपराजयम
      करॊति येन भॊगी सयाम इति तस्माथ विनश्यति
  10 तपॊ हि बुथ्धियुक्तानां शाश्वतं बरह्म थर्शनम
     अन्विच्छतां शुभं कर्म नराणां तयजतां सुखम
 11 सनेहायतन नाशाच च धननाशाच च पार्दिव
     आधिव्याधि परतापाच च निर्वेथम उपगच्छति
 12 निर्वेथाथ आत्मसंबॊधः संबॊधाच छास्त्र थर्शनम
     शास्त्रार्दथर्शनाथ राजंस तप एवानुपश्यति
 13 थुर्लभॊ हि मनुष्येन्थ्र नरः परत्यवमर्शवान
     यॊ वै परिय सुखे कषीणे तपः कर्तुं वयवस्यति
 14 तपः सर्वगतं तात हीनस्यापि विधीयते
     जितेन्थ्रियस्य थान्तस्य सवर्गमार्गप्रथेशकम
 15 परजापतिः परजाः पूर्वम असृजत तपसा विभुः
     कव चित कव चिथ वरतपरॊ वरतान्य आस्दाय पार्दिव
 16 आथित्या वसवॊ रुथ्रास तदैवाग्न्य अश्विमारुताः
     विश्वेथेवास तदा साध्याः पितरॊ ऽद मरुथ्गणाः
 17 यक्षराक्षस गन्धर्वाः सिथ्धाश चान्ये थिवौकसः
     संसिथ्धास तपसा तात ये चान्ये सवर्गवासिनः
 18 ये चाथौ बरह्मणा सृष्टा बराह्मणास तपसा पुरा
     ते भावयन्तः पृदिवीं विचरन्ति थिवं तदा
 19 मर्त्यलॊके च राजानॊ ये चान्ये गृहमेधिनः
     महाकुलेषु थृश्यन्ते तत सर्वं तपसः फलम
 20 कौशिकानि च वस्त्राणि शुभान्य आभरणानि च
     वाहनासन यानानि सर्वं तत तपसः फलम
 21 मनॊ ऽनुकूलाः परमथा रूपवत्यः सहस्रशः
     वासः परासाथपृष्ठे च तत सर्वं तपसः फलम
 22 शयनानि च मुख्यानि भॊज्यानि विविधानि च
     अभिप्रेतानि सर्वाणि भवन्ति कृतकर्मणाम
 23 नाप्राप्यं तपसा किं चित तरैलॊक्ये ऽसमिन परंतप
     उपभॊग परित्यागः फलान्य अकृतकर्मणाम
 24 सुखितॊ थुःखितॊ वापि नरॊ लॊभं परित्यजेत
     अवेक्ष्य मनसा शास्त्रं बुथ्ध्या च नृपसत्तम
 25 असंतॊषॊ ऽसुखायैव लॊभाथ इन्थ्रियविभ्रमः
     ततॊ ऽसय नश्यति परज्ञा विथ्येवाभ्यास वर्जिता
 26 नष्ट परज्ञॊ यथा भवति तथा नयायं न पश्यति
     तस्मात सुखक्षये पराप्ते पुमान उग्रं तपश चरेत
 27 यथ इष्टं तत सुखं पराहुर थवेष्यं थुःखम इहॊच्यते
     कृताकृतस्य तपसः फलं पश्यस्व याथृशम
 28 नित्यं भथ्राणि पश्यन्ति विषयांश चॊपभुञ्जते
     पराकाश्यं चैव गच्छन्ति कृत्वा निष्कल्मषं तपः
 29 अप्रियाण्य अवमानांश च थुःखं बहुविधात्मकम
     फलार्दी तत पदत्यक्तः पराप्नॊति विषयात्मकम
 30 धर्मे तपसि थाने च विचिकित्सास्य जायते
     स कृत्वा पापकान्य एव निरयं परतिपथ्यते
 31 सुखे तु वर्तमानॊ वै थुःखे वापि नरॊत्तम
     सववृत्ताथ यॊ न चलति शास्त्रचक्षुः स मानवः
 32 इषुप्रपात मात्रं हि सपर्शयॊगे रतिः समृता
     रसने थर्शने घराणे शरवणे च विशां पते
 33 ततॊ ऽसय जायते तीव्रा वेथना तत कषयात पुनः
     बुधा येन परशंसन्ति मॊक्षं सुखम अनुत्तमम
 34 ततः फलार्दं चरति भवन्ति जयायसॊ गुणाः
     धर्मवृत्त्या च सततं कामार्दाभ्यां न हीयते
 35 अप्रयत्नागताः सेव्या गृहस्दैर विषयाः सथा
     परयत्नेनॊपगम्यश च सवधर्म इति मे मतिः
 36 मानिनां कुलजातानां नित्यं शास्त्रार्दचक्षुषाम
     धर्मक्रिया वियुक्तानाम अशक्त्या संवृतात्मनाम
 37 करियमाणं यथा कर्म नाशं गच्छति मानुषम
     तेषां नान्यथ ऋते लॊके तपसः कर्म विथ्यते
 38 सर्वात्मना तु कुर्वीत गृहस्दः कर्म निश्चयम
     थाक्ष्येण हव्यकव्यार्दं सवधर्मं विचरेन नृप
 39 यदा नथीनथाः सर्वे सागरे यान्ति संस्दितम
     एवम आश्रमिणः सर्वे गृहस्दे यान्ति संस्दितम
  1 [parāṣara]
      eṣa dharmavidhis tāta gṛhasthasya prakīrtitaḥ
      tapasvidhiṃ tu vakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu
  2 prāyena hi gṛhasthasya mamatvaṃ nāma jāyate
      saṅgāgataṃ naraśreṣṭha bhāvais tāmasarājasaiḥ
  3 gṛhāṇy āśritya gāvaś ca kṣetrāṇi ca dhanāni ca
      dārāḥ putrāś ca bhṛtyāś ca bhavantīha narasya vai
  4 evaṃ tasya pravṛttasya nityam evānupaśyataḥ
      rāgadveṣau vivardhete hy anityatvam apaśyataḥ
  5 rāgadveṣābhibhūtaṃ ca naraṃ dravyavaśānugam
      mohajātā ratir nāma samupaiti narādhipa
  6 kṛtārtho bhogato bhūtvā sa vai ratiparāyanaḥ
      lābhaṃ grāmyasukhād anyaṃ ratito nānupaśyati
  7 tato lobhābhibhūtātmā saṅgād vardhayate janam
      puṣṭy arthaṃ caiva tasyeha janasyārthaṃ cikīrṣati
  8 sa jānann api cākāryam arthārthaṃ sevate naraḥ
      bāla snehaparītātmā tat kṣayāc cānutapyate
  9 tato mānena saṃpanno rakṣann ātmaparājayam
      karoti yena bhogī syām iti tasmād vinaśyati
  10 tapo hi buddhiyuktānāṃ śāśvataṃ brahma darśanam
     anvicchatāṃ śubhaṃ karma narāṇāṃ tyajatāṃ sukham
 11 snehāyatana nāśāc ca dhananāśāc ca pārthiva
     ādhivyādhi pratāpāc ca nirvedam upagacchati
 12 nirvedād ātmasaṃbodhaḥ saṃbodhāc chāstra darśanam
     śāstrārthadarśanād rājaṃs tapa evānupaśyati
 13 durlabho hi manuṣyendra naraḥ pratyavamarśavān
     yo vai priya sukhe kṣīṇe tapaḥ kartuṃ vyavasyati
 14 tapaḥ sarvagataṃ tāta hīnasyāpi vidhīyate
     jitendriyasya dāntasya svargamārgapradeśakam
 15 prajāpatiḥ prajāḥ pūrvam asṛjat tapasā vibhuḥ
     kva cit kva cid vrataparo vratāny āsthāya pārthiva
 16 ādityā vasavo rudrās tathaivāgny aśvimārutāḥ
     viśvedevās tathā sādhyāḥ pitaro 'tha marudgaṇāḥ
 17 yakṣarākṣasa gandharvāḥ siddhāś cānye divaukasaḥ
     saṃsiddhās tapasā tāta ye cānye svargavāsinaḥ
 18 ye cādau brahmaṇā sṛṣṭā brāhmaṇās tapasā purā
     te bhāvayantaḥ pṛthivīṃ vicaranti divaṃ tathā
 19 martyaloke ca rājāno ye cānye gṛhamedhinaḥ
     mahākuleṣu dṛśyante tat sarvaṃ tapasaḥ phalam
 20 kauśikāni ca vastrāṇi śubhāny ābharaṇāni ca
     vāhanāsana yānāni sarvaṃ tat tapasaḥ phalam
 21 mano 'nukūlāḥ pramadā rūpavatyaḥ sahasraśaḥ
     vāsaḥ prāsādapṛṣṭhe ca tat sarvaṃ tapasaḥ phalam
 22 śayanāni ca mukhyāni bhojyāni vividhāni ca
     abhipretāni sarvāṇi bhavanti kṛtakarmaṇām
 23 nāprāpyaṃ tapasā kiṃ cit trailokye 'smin paraṃtapa
     upabhoga parityāgaḥ phalāny akṛtakarmaṇām
 24 sukhito duḥkhito vāpi naro lobhaṃ parityajet
     avekṣya manasā śāstraṃ buddhyā ca nṛpasattama
 25 asaṃtoṣo 'sukhāyaiva lobhād indriyavibhramaḥ
     tato 'sya naśyati prajñā vidyevābhyāsa varjitā
 26 naṣṭa prajño yadā bhavati tadā nyāyaṃ na paśyati
     tasmāt sukhakṣaye prāpte pumān ugraṃ tapaś caret
 27 yad iṣṭaṃ tat sukhaṃ prāhur dveṣyaṃ duḥkham ihocyate
     kṛtākṛtasya tapasaḥ phalaṃ paśyasva yādṛśam
 28 nityaṃ bhadrāṇi paśyanti viṣayāṃś copabhuñjate
     prākāśyaṃ caiva gacchanti kṛtvā niṣkalmaṣaṃ tapaḥ
 29 apriyāṇy avamānāṃś ca duḥkhaṃ bahuvidhātmakam
     phalārthī tat pathatyaktaḥ prāpnoti viṣayātmakam
 30 dharme tapasi dāne ca vicikitsāsya jāyate
     sa kṛtvā pāpakāny eva nirayaṃ pratipadyate
 31 sukhe tu vartamāno vai duḥkhe vāpi narottama
     svavṛttād yo na calati śāstracakṣuḥ sa mānavaḥ
 32 iṣuprapāta mātraṃ hi sparśayoge ratiḥ smṛtā
     rasane darśane ghrāṇe śravaṇe ca viśāṃ pate
 33 tato 'sya jāyate tīvrā vedanā tat kṣayāt punaḥ
     budhā yena praśaṃsanti mokṣaṃ sukham anuttamam
 34 tataḥ phalārthaṃ carati bhavanti jyāyaso guṇāḥ
     dharmavṛttyā ca satataṃ kāmārthābhyāṃ na hīyate
 35 aprayatnāgatāḥ sevyā gṛhasthair viṣayāḥ sadā
     prayatnenopagamyaś ca svadharma iti me matiḥ
 36 mānināṃ kulajātānāṃ nityaṃ śāstrārthacakṣuṣām
     dharmakriyā viyuktānām aśaktyā saṃvṛtātmanām
 37 kriyamāṇaṃ yadā karma nāśaṃ gacchati mānuṣam
     teṣāṃ nānyad ṛte loke tapasaḥ karma vidyate
 38 sarvātmanā tu kurvīta gṛhasthaḥ karma niścayam
     dākṣyeṇa havyakavyārthaṃ svadharmaṃ vicaren nṛpa
 39 yathā nadīnadāḥ sarve sāgare yānti saṃsthitam
     evam āśramiṇaḥ sarve gṛhasthe yānti saṃsthitam


Next: Chapter 285