Sacred Texts  Hinduism  Mahabharata  Index  Book 12 Index  Previous  Next 

Book 12 in English

The Mahabharata in Sanskrit

Book 12
Chapter 287

  1 [भी]
      पुनर एव तु पप्रच्छ जनकॊ मिदिलाधिपः
      पराशरं महात्मानं धर्मे परमनिश्चयम
  2 किं शरेयः का गतिर बरह्मन किं कृतं न विनश्यति
      कव गतॊ न निवर्तेत तन मे बरूहि महामुने
  3 [परा]
      असङ्गः शरेयसॊ मूलं जञानं जञानगतिः परा
      चीर्णं तपॊ न परनश्येथ वापः कषेत्रे न नश्यति
  4 छित्त्वाधर्ममयं पाशं यथा धर्मे ऽभिरज्यते
      थत्त्वाभय कृतं थानं तथा सिथ्धिम अवाप्नुयात
  5 यॊ थथाति सहस्राणि गवाम अश्वशतानि च
      अभयं सर्वभूतेभ्यस तथ थानम अतिवर्तते
  6 वसन विषयमध्ये ऽपि न वसत्य एव बुथ्धिमान
      संवसत्य एव थुर्बुथ्धिर असत्सु विषयेष्व अपि
  7 नाधर्मः शलिष्यते पराज्ञम आपः पुष्कर पर्णवत
      अप्राज्ञम अधिकं पापं शलिष्यते जतु काष्ठवत
  8 नाधर्मः कारणापेक्षी कर्तारम अभिमुञ्चति
      कर्ता खलु यदाकालं तत सर्वम अभिपथ्यते
      न भिथ्यन्ते कृतात्मान आत्मप्रत्यय थर्शिनः
  9 बुथ्धिकर्मेन्थ्रियाणां हि परमत्तॊ यॊ न बुध्यते
      शुभाशुभेषु सक्तात्मा पराप्नॊति सुमहथ भयम
  10 वीतरागॊ जितक्रॊधः सम्यग भवति यः सथा
     विषये वर्तमानॊ ऽपि न स पापेन युज्यते
 11 मर्याथायां धर्मसेतुर निबथ्धॊ नैव सीथति
     पुष्टस्रॊत इवायत्तः सफीतॊ भवति संचयः
 12 यदा भानुगतं तेजॊ मनिः शुथ्धः समाधिना
     आथत्ते राजशार्थूल तदा यॊगः परवर्तते
 13 यदा तिलानाम इह पुष्पसंश्रयात; पृदक्पृदग यानि गुणॊ ऽतिसौम्यताम
     तदा नराणां भुवि भावितात्मनां; यदाश्रयं सत्त्वगुणः परवर्तते
 14 जहाति थारान इहते न संपथः; सथश्वयानं विविधाश च याः करियाः
     तरिविष्टपे जातमतिर यथा नरस; तथास्य बुथ्धिर विषयेषु भिथ्यते
 15 परसक्तबुथ्धिर विषयेषु यॊ नरॊ; यॊ बुध्यते हय आत्महितं कथा चन
     स सर्वभावानुगतेन चेतसा; नृपामिषेणेव झषॊ विकृष्यते
 16 संघातवान मर्त्यलॊकः परस्परम अपाश्रितः
     कथली गर्भनिःसारॊ नौर इवाप्सु निमज्जति
 17 न धर्मकालः पुरुषस्य निश्चितॊ; नापि मृत्युः पुरुषं परतीक्षते
     करिया हि धर्मस्य सथैव शॊभना; यथा नरॊ मृत्युमुखे ऽभिवर्तते
 18 यदान्धः सवगृहे युक्तॊ हय अभ्यासाथ एव गच्छति
     तदायुक्तेन मनसा पराज्ञॊ गच्छति तां गतिम
 19 मरणं जन्मनि परॊक्तं जन्म वै मरणाश्रितम
     अविथ्वान मॊक्षधर्मेषु बथ्धॊभ्रमति चक्रवत
 20 यदा मृणालॊ ऽनुगतम आशु मुञ्चति कर्थमम
     तदात्मा पुरुषस्येह मनसा परिमुच्यते
     मनः परनयते ऽऽतमानं स एनम अभियुञ्जति
 21 परार्दे वर्तमानस तु सवकार्यं यॊ ऽभिमन्यते
     इन्थ्रियार्देषु सक्तः सन सवकार्यात परिहीयते
 22 अधस तिर्यग्गतिं चैव सवर्गे चैव परां गतिम
     पराप्नॊति सवकृतैर आत्मा पराज्ञस्येहेतरस्य च
 23 मृन मये भाजने पक्वे यदा वै नयस्यते थरवः
     तदा शरीरं तपसा तप्तं विषयम अश्नुते
 24 विषयान अश्नुते यस तु न स भॊक्ष्यत्य असंशयम
     यस तु भॊगांस तयजेथ आत्मा स वै भॊक्तुं वयवस्यति
 25 नीहारेण हि संवीतः शिश्नॊथर परायनः
     जात्यन्ध इव पन्दानम आवृतात्मा न बुध्यते
 26 वणिग यदा समुथ्राथ वै यदार्दं लभते धनम
     तदा मर्त्यार्णवे जन्तॊः कर्म विज्ञानतॊ गतिः
 27 अहॊरात्र मये लॊके जरा रूपेण संचरन
     मृत्युर गरसति भूतानि पवनं पन्नगॊ यदा
 28 सवयं कृतानि कर्माणि जातॊ जन्तुः परपथ्यते
     नाकृतं लभते कश चित किं चिथ अत्र परियाप्रियम
 29 शयानं यान्तम आसीनं परवृत्तं विषयेषु च
     शुभाशुभानि कर्माणि परपथ्यन्ते नरं सथा
 30 न हय अन्यत तीरम आसाथ्य पुनस तर्तुं वयवस्यति
     थुर्लभॊ थृश्यते हय अस्य विनिपातॊ महार्णवे
 31 यदा भारावसक्ता हि नौर महाम्भसि तन्तुना
     तदा मनॊ ऽभियॊगाथ वै शरीरं परतिकर्षति
 32 यदा समुथ्रम अभितः संस्यूताः सरितॊ ऽपराः
     तदाथ्या परकृतिर यॊगाथ अभिसंस्यूयते सथा
 33 सनेहपाशैर बहुविभैर आसक्तमनसॊ नराः
     परकृतिष्ठा विषीथन्ति जले सैकत वेश्मवत
 34 शरीरगृह संस्दस्य शौचतीर्दस्य थेहिनः
     बुथ्धिमार्ग परयातस्य सुखं तव इह परत्र च
 35 विस्तराः कलेशसंयुक्ताः संक्षेपास तु सुखावहाः
     परार्दं विस्तराः सर्वे तयागम आत्महितं विथुः
 36 संकल्पजॊ मित्रवर्गॊ जञातयः कारणात्मकाः
     भार्या थासाश च पुत्राश च सवम अर्दम अनुयुञ्जते
 37 न माता न पिता किं चित कस्य चित परतिपथ्यते
     थानपद्यॊथनॊ जन्तुः सवकर्मफलम अश्नुते
 38 मातापुत्रः पिता भराता भार्या मित्र जनस तदा
     अष्टापथ पथस्दाने तव अक्षमुथ्रेव नयस्यते
 39 सर्वाणि कर्माणि पुरा कृतानि; शुभाशुभान्य आत्मनॊ यान्ति जन्तॊर
     उपस्दितं कर्मफलं विथित्वा; बुथ्धिं तदा चॊथयते ऽनतरात्मा
 40 वयवसायं समाश्रित्य सहायान यॊ ऽधिगच्छति
     न तस्य कश चिथ आरम्भः कथा चिथ अवसीथति
 41 अथ्वैध मनसं युक्तं शूरं धीरं विपश्चितम
     न शरीः संत्यजते नित्यम आथित्यम इव रश्मयः
 42 आस्तिक्य वयवसायाभ्याम उपायाथ विस्मयाथ धिया
     यम आरभत्य अनिन्थ्यात्मा न सॊ ऽरदः परिषीथति
 43 सर्वैः सवानि शुभाशुभानि नियतं कर्माणि जन्तुः सवयं; गर्भात संप्प्रतिपथ्यते तथ उभयं यत तेन पूर्वं कृतम
     मृत्युश चापरिहारवान समगतिः कालेन विच्छेथिता; थारॊश चूर्णम इवाश्मसारविहितं कर्मान्तिकं परापयेत
 44 सवरूपताम आत्मकृतं च विस्तरं; कुलान्वयं थरव्यसमृथ्धि संचयम
     नरॊ हि सर्वॊ लभते यदाकृतं; शुभशुभेनात्म कृतेन कर्मणा
 45 [भी]
     इत्य उक्तॊ जनकॊ राजन यदातद्यं मनीसिना
     शरुत्वा धर्मविथां शरेष्ठः परां मुथम अवाप ह
  1 [bhī]
      punar eva tu papraccha janako mithilādhipaḥ
      parāśaraṃ mahātmānaṃ dharme paramaniścayam
  2 kiṃ śreyaḥ kā gatir brahman kiṃ kṛtaṃ na vinaśyati
      kva gato na nivarteta tan me brūhi mahāmune
  3 [parā]
      asaṅgaḥ śreyaso mūlaṃ jñānaṃ jñānagatiḥ parā
      cīrṇaṃ tapo na pranaśyed vāpaḥ kṣetre na naśyati
  4 chittvādharmamayaṃ pāśaṃ yadā dharme 'bhirajyate
      dattvābhaya kṛtaṃ dānaṃ tadā siddhim avāpnuyāt
  5 yo dadāti sahasrāṇi gavām aśvaśatāni ca
      abhayaṃ sarvabhūtebhyas tad dānam ativartate
  6 vasan viṣayamadhye 'pi na vasaty eva buddhimān
      saṃvasaty eva durbuddhir asatsu viṣayeṣv api
  7 nādharmaḥ śliṣyate prājñam āpaḥ puṣkara parṇavat
      aprājñam adhikaṃ pāpaṃ śliṣyate jatu kāṣṭhavat
  8 nādharmaḥ kāraṇāpekṣī kartāram abhimuñcati
      kartā khalu yathākālaṃ tat sarvam abhipadyate
      na bhidyante kṛtātmāna ātmapratyaya darśinaḥ
  9 buddhikarmendriyāṇāṃ hi pramatto yo na budhyate
      śubhāśubheṣu saktātmā prāpnoti sumahad bhayam
  10 vītarāgo jitakrodhaḥ samyag bhavati yaḥ sadā
     viṣaye vartamāno 'pi na sa pāpena yujyate
 11 maryādāyāṃ dharmasetur nibaddho naiva sīdati
     puṣṭasrota ivāyattaḥ sphīto bhavati saṃcayaḥ
 12 yathā bhānugataṃ tejo maniḥ śuddhaḥ samādhinā
     ādatte rājaśārdūla tathā yogaḥ pravartate
 13 yathā tilānām iha puṣpasaṃśrayāt; pṛthakpṛthag yāni guṇo 'tisaumyatām
     tathā narāṇāṃ bhuvi bhāvitātmanāṃ; yathāśrayaṃ sattvaguṇaḥ pravartate
 14 jahāti dārān ihate na saṃpadaḥ; sadaśvayānaṃ vividhāś ca yāḥ kriyāḥ
     triviṣṭape jātamatir yadā naras; tadāsya buddhir viṣayeṣu bhidyate
 15 prasaktabuddhir viṣayeṣu yo naro; yo budhyate hy ātmahitaṃ kadā cana
     sa sarvabhāvānugatena cetasā; nṛpāmiṣeṇeva jhaṣo vikṛṣyate
 16 saṃghātavān martyalokaḥ parasparam apāśritaḥ
     kadalī garbhaniḥsāro naur ivāpsu nimajjati
 17 na dharmakālaḥ puruṣasya niścito; nāpi mṛtyuḥ puruṣaṃ pratīkṣate
     kriyā hi dharmasya sadaiva śobhanā; yadā naro mṛtyumukhe 'bhivartate
 18 yathāndhaḥ svagṛhe yukto hy abhyāsād eva gacchati
     tathāyuktena manasā prājño gacchati tāṃ gatim
 19 maraṇaṃ janmani proktaṃ janma vai maraṇāśritam
     avidvān mokṣadharmeṣu baddhobhramati cakravat
 20 yathā mṛṇālo 'nugatam āśu muñcati kardamam
     tathātmā puruṣasyeha manasā parimucyate
     manaḥ pranayate ''tmānaṃ sa enam abhiyuñjati
 21 parārthe vartamānas tu svakāryaṃ yo 'bhimanyate
     indriyārtheṣu saktaḥ san svakāryāt parihīyate
 22 adhas tiryaggatiṃ caiva svarge caiva parāṃ gatim
     prāpnoti svakṛtair ātmā prājñasyehetarasya ca
 23 mṛn maye bhājane pakve yathā vai nyasyate dravaḥ
     tathā śarīraṃ tapasā taptaṃ viṣayam aśnute
 24 viṣayān aśnute yas tu na sa bhokṣyaty asaṃśayam
     yas tu bhogāṃs tyajed ātmā sa vai bhoktuṃ vyavasyati
 25 nīhāreṇa hi saṃvītaḥ śiśnodara parāyanaḥ
     jātyandha iva panthānam āvṛtātmā na budhyate
 26 vaṇig yathā samudrād vai yathārthaṃ labhate dhanam
     tathā martyārṇave jantoḥ karma vijñānato gatiḥ
 27 ahorātra maye loke jarā rūpeṇa saṃcaran
     mṛtyur grasati bhūtāni pavanaṃ pannago yathā
 28 svayaṃ kṛtāni karmāṇi jāto jantuḥ prapadyate
     nākṛtaṃ labhate kaś cit kiṃ cid atra priyāpriyam
 29 śayānaṃ yāntam āsīnaṃ pravṛttaṃ viṣayeṣu ca
     śubhāśubhāni karmāṇi prapadyante naraṃ sadā
 30 na hy anyat tīram āsādya punas tartuṃ vyavasyati
     durlabho dṛśyate hy asya vinipāto mahārṇave
 31 yathā bhārāvasaktā hi naur mahāmbhasi tantunā
     tathā mano 'bhiyogād vai śarīraṃ pratikarṣati
 32 yathā samudram abhitaḥ saṃsyūtāḥ sarito 'parāḥ
     tathādyā prakṛtir yogād abhisaṃsyūyate sadā
 33 snehapāśair bahuvibhair āsaktamanaso narāḥ
     prakṛtiṣṭhā viṣīdanti jale saikata veśmavat
 34 śarīragṛha saṃsthasya śaucatīrthasya dehinaḥ
     buddhimārga prayātasya sukhaṃ tv iha paratra ca
 35 vistarāḥ kleśasaṃyuktāḥ saṃkṣepās tu sukhāvahāḥ
     parārthaṃ vistarāḥ sarve tyāgam ātmahitaṃ viduḥ
 36 saṃkalpajo mitravargo jñātayaḥ kāraṇātmakāḥ
     bhāryā dāsāś ca putrāś ca svam artham anuyuñjate
 37 na mātā na pitā kiṃ cit kasya cit pratipadyate
     dānapathyodano jantuḥ svakarmaphalam aśnute
 38 mātāputraḥ pitā bhrātā bhāryā mitra janas tathā
     aṣṭāpada padasthāne tv akṣamudreva nyasyate
 39 sarvāṇi karmāṇi purā kṛtāni; śubhāśubhāny ātmano yānti jantor
     upasthitaṃ karmaphalaṃ viditvā; buddhiṃ tathā codayate 'ntarātmā
 40 vyavasāyaṃ samāśritya sahāyān yo 'dhigacchati
     na tasya kaś cid ārambhaḥ kadā cid avasīdati
 41 advaidha manasaṃ yuktaṃ śūraṃ dhīraṃ vipaścitam
     na śrīḥ saṃtyajate nityam ādityam iva raśmayaḥ
 42 āstikya vyavasāyābhyām upāyād vismayād dhiyā
     yam ārabhaty anindyātmā na so 'rthaḥ pariṣīdati
 43 sarvaiḥ svāni śubhāśubhāni niyataṃ karmāṇi jantuḥ svayaṃ; garbhāt saṃppratipadyate tad ubhayaṃ yat tena pūrvaṃ kṛtam
     mṛtyuś cāparihāravān samagatiḥ kālena viccheditā; dāroś cūrṇam ivāśmasāravihitaṃ karmāntikaṃ prāpayet
 44 svarūpatām ātmakṛtaṃ ca vistaraṃ; kulānvayaṃ dravyasamṛddhi saṃcayam
     naro hi sarvo labhate yathākṛtaṃ; śubhaśubhenātma kṛtena karmaṇā
 45 [bhī]
     ity ukto janako rājan yathātathyaṃ manīsinā
     śrutvā dharmavidāṃ śreṣṭhaḥ parāṃ mudam avāpa ha


Next: Chapter 288