Sacred Texts  Hinduism  Mahabharata  Index  Book 12 Index  Previous  Next 

Book 12 in English

The Mahabharata in Sanskrit

Book 12
Chapter 304

  1 [या]
      सांख्यज्ञानं मया परॊक्तं यॊगज्ञानं निबॊध मे
      यदा शरुतं यदाथृष्टं तत्त्वेन नृपसत्तम
  2 नास्ति सांक्य समं जञानं नास्ति यॊगसमं बलम
      ताव उभाव एकचर्यौ तु उभाव अनिधनौ समृतौ
  3 पृदक पृदक तु पश्यन्ति ये ऽलपबुथ्धिरता नराः
      वयं तु राजन पश्याम एकम एव तु निश्चयात
  4 यथ एव यॊगाः पश्यन्ति तत सांख्यैर अपि थृश्यते
      एकं सांक्यं च यॊगं च यः पश्यति स तत्त्ववित
  5 रुथ्र परधानान अपरान विथ्धि यॊगान परंतप
      तेनैव चाद थेहेन विचरन्ति थिशॊ थश
  6 यावथ धि परलयस तात सूक्ष्मेणास्त गुणेन वै
      यॊगेन लॊकान विचरन सुखं संन्यस्य चानघ
  7 वेथेषु चास्त गुणितं यॊगम आहुर मनीषिणः
      सूक्ष्मम अस्तगुणं पराहुर नेतरं नृपसत्तम
  8 थविगुणं यॊगकृत्यं तु यॊगानां पराहुर उत्तमम
      सगुणं निर्गुणं चैव यदाशास्त्रनिथर्शनम
  9 धारणा चैव मनसः पराणायामश च पार्दिव
      पराणायामॊ हि सगुणॊ निर्गुणं धारणं मनः
  10 यत्र थृश्येत मुञ्चन वै पराणान मैदिल सत्तम
     वाताधिक्यं भवत्य एव तस्माथ धि न समाचरेत
 11 निशायाः परदमे यामे चॊथना थवाथश समृताः
     मध्ये सुप्त्वा परे यामे थवाथशैव तु चॊथनाः
 12 तथ एवम उपशान्तेन थान्तेनैकान्त शीलना
     आत्मारामेण बुथ्धेन यॊक्तव्यॊ ऽऽतमा न संशयः
 13 पञ्चानाम इन्थ्रियाणां तु थॊषान आक्षिप्य पञ्चधा
     शब्थं सपर्शं तदारूपं रसं गन्धं तदैव च
 14 परतिभाम अपवर्गं च परतिसंहृत्य मैदिल
     इन्थ्रियग्रामम अखिलं मनस्य अभिनिवेश्य ह
 15 मनस तदैवाहंकारे परतिष्ठाप्य नराधिप
     अहंकारं तदा बुथ्धौ बुथ्धिं च परकृताव अपि
 16 एवं हि परिसंख्याय ततॊ धयायेत केवलम
     विरजस्क मलं नित्यम अनन्तं शुथ्धम अव्रणम
 17 तस्दुषं पुरुषं सत्त्वम अभेथ्यम अजरामरम
     शाश्वतं चाव्ययं चैव ईशानं बरह्म चाव्ययम
 18 युक्तस्य तु महाराज लक्षणान्य उपधारयेत
     लक्षणं तु परसाथस्य यदा तृप्तः सुखं सवपेत
 19 निवाते तु यदा थीपॊ जवलेत सनेहसमन्वितः
     निश्चलॊर्ध्व शिखस तथ्वथ युक्तम आहुर मनीषिणः
 20 पाषाण इव मेघॊत्दैर यदा बिन्थुभिर आहतः
     नालं चालयितुं शक्यस तदायुक्तस्य लक्षणम
 21 शङ्खथुन्थुभिनिर्घॊषैर विविधैर गीतवाथितैः
     करियमाणैर न कम्पेत युक्तस्यैतन निथर्शनम
 22 तैलपात्रं यदा पूर्णं कराभ्यां गृह्य पूरुषः
     सॊपानम आरुहेथ भीतस तर्ज्यमानॊ ऽसि पानिभिः
 23 संयतात्मा भयात तेषां न पात्राथ बिन्थुम उत्सृजेत
     तदैवॊत्तरमाणस्य एकाग्रमनसस तदा
 24 सदिरत्वाथ इन्थ्रियाणां तु निश्चलत्वात तदैव च
     एवं युक्तस्य तु मुनेर लक्षणान्य उपधारयेत
 25 स युक्तः पश्यति बरह्म यत तत्परमम अव्ययम
     महतस तमसॊ मध्ये सदितं जवलनसंनिभम
 26 एतेन केवलं याति तयक्त्वा थेहम असाक्षिकम
     कालेन महता राजञ शरुतिर एषा सनातनी
 27 एतथ धि यॊगं यॊगानां किम अन्यथ यॊगलक्षणम
     विज्ञाय तथ धि मन्यन्ते कृतकृत्या मनीषिणः
  1 [yā]
      sāṃkhyajñānaṃ mayā proktaṃ yogajñānaṃ nibodha me
      yathā śrutaṃ yathādṛṣṭaṃ tattvena nṛpasattama
  2 nāsti sāṃkya samaṃ jñānaṃ nāsti yogasamaṃ balam
      tāv ubhāv ekacaryau tu ubhāv anidhanau smṛtau
  3 pṛthak pṛthak tu paśyanti ye 'lpabuddhiratā narāḥ
      vayaṃ tu rājan paśyāma ekam eva tu niścayāt
  4 yad eva yogāḥ paśyanti tat sāṃkhyair api dṛśyate
      ekaṃ sāṃkyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa tattvavit
  5 rudra pradhānān aparān viddhi yogān paraṃtapa
      tenaiva cātha dehena vicaranti diśo daśa
  6 yāvad dhi pralayas tāta sūkṣmeṇāsta guṇena vai
      yogena lokān vicaran sukhaṃ saṃnyasya cānagha
  7 vedeṣu cāsta guṇitaṃ yogam āhur manīṣiṇaḥ
      sūkṣmam astaguṇaṃ prāhur netaraṃ nṛpasattama
  8 dviguṇaṃ yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ prāhur uttamam
      saguṇaṃ nirguṇaṃ caiva yathāśāstranidarśanam
  9 dhāraṇā caiva manasaḥ prāṇāyāmaś ca pārthiva
      prāṇāyāmo hi saguṇo nirguṇaṃ dhāraṇaṃ manaḥ
  10 yatra dṛśyeta muñcan vai prāṇān maithila sattama
     vātādhikyaṃ bhavaty eva tasmād dhi na samācaret
 11 niśāyāḥ prathame yāme codanā dvādaśa smṛtāḥ
     madhye suptvā pare yāme dvādaśaiva tu codanāḥ
 12 tad evam upaśāntena dāntenaikānta śīlanā
     ātmārāmeṇa buddhena yoktavyo ''tmā na saṃśayaḥ
 13 pañcānām indriyāṇāṃ tu doṣān ākṣipya pañcadhā
     śabdaṃ sparśaṃ tathārūpaṃ rasaṃ gandhaṃ tathaiva ca
 14 pratibhām apavargaṃ ca pratisaṃhṛtya maithila
     indriyagrāmam akhilaṃ manasy abhiniveśya ha
 15 manas tathaivāhaṃkāre pratiṣṭhāpya narādhipa
     ahaṃkāraṃ tathā buddhau buddhiṃ ca prakṛtāv api
 16 evaṃ hi parisaṃkhyāya tato dhyāyeta kevalam
     virajaska malaṃ nityam anantaṃ śuddham avraṇam
 17 tasthuṣaṃ puruṣaṃ sattvam abhedyam ajarāmaram
     śāśvataṃ cāvyayaṃ caiva īśānaṃ brahma cāvyayam
 18 yuktasya tu mahārāja lakṣaṇāny upadhārayet
     lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet
 19 nivāte tu yathā dīpo jvalet snehasamanvitaḥ
     niścalordhva śikhas tadvad yuktam āhur manīṣiṇaḥ
 20 pāṣāṇa iva meghotthair yathā bindubhir āhataḥ
     nālaṃ cālayituṃ śakyas tathāyuktasya lakṣaṇam
 21 śaṅkhadundubhinirghoṣair vividhair gītavāditaiḥ
     kriyamāṇair na kampeta yuktasyaitan nidarśanam
 22 tailapātraṃ yathā pūrṇaṃ karābhyāṃ gṛhya pūruṣaḥ
     sopānam āruhed bhītas tarjyamāno 'si pānibhiḥ
 23 saṃyatātmā bhayāt teṣāṃ na pātrād bindum utsṛjet
     tathaivottaramāṇasya ekāgramanasas tathā
 24 sthiratvād indriyāṇāṃ tu niścalatvāt tathaiva ca
     evaṃ yuktasya tu muner lakṣaṇāny upadhārayet
 25 sa yuktaḥ paśyati brahma yat tatparamam avyayam
     mahatas tamaso madhye sthitaṃ jvalanasaṃnibham
 26 etena kevalaṃ yāti tyaktvā deham asākṣikam
     kālena mahatā rājañ śrutir eṣā sanātanī
 27 etad dhi yogaṃ yogānāṃ kim anyad yogalakṣaṇam
     vijñāya tad dhi manyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ


Next: Chapter 305