|
1
[बर] तथ अव्यक्तम अनुथ्रिक्तं सर्वव्यापि धरुवं सदिरम नवथ्वारं पुरं विथ्यात तरिगुणं पञ्च धातुकम 2 एकाथश परिक्षेपं मनॊ वयाकरणात्मकम बुथ्धिस्वामिकम इत्य एतत परम एकाथशं भवेत 3 तरीणि सरॊतांसि यान्य अस्मिन्न आप्यायन्ते पुनः पुनः परणाड्यस तिस्र एवैताः परवर्तन्ते गुणात्मिकाः 4 तमॊ रजस तदा सत्त्वं गुणान एतान परचक्षते अन्यॊन्यमिदुनाः सर्वे तदान्यॊन्यानुजीविनः 5 अन्यॊन्यापाश्रयाश चैव तदान्यॊन्यानुवर्तिनः अन्यॊन्यव्यतिषक्ताश च तरिगुणाः पञ्च धातवः 6 तमसॊ मिदुनं सत्त्वं सत्त्वस्य मिदुनं रजः रजसश चापि सत्त्वं सयात सत्त्वस्य मिदुनं तमः 7 नियम्यते तमॊ यत्र रजस तत्र परवर्तते नियम्यते रजॊ यत्र सत्त्वं तत्र परवर्तते 8 नैशात्मकं तमॊ विथ्यात तरिगुणं मॊहसंज्ञितम अधर्मलक्षणं चैव नियतं पापकर्मसु 9 परवृत्त्य आत्मकम एवाहू रजः पर्याय कारकम परवृत्तं सर्वभूतेषु थृश्यतॊत्पत्तिलक्षणम 10 परकाशं सर्वभूतेषु लाघवं शरथ्थधानता सात्त्विकं रूपम एवं तु लाघवं साधु संमितम 11 एतेषां गुणतत्त्वं हि वक्ष्यते हेत्वहेतुभिः समास वयास युक्तानि तत्त्वतस तानि वित्तमे 12 संमॊहॊ ऽजञानम अत्यागः कर्मणाम अविनिर्णयः सवप्नः सतम्भॊ भयं लॊभः शॊकः सुकृतथूषणम 13 अस्मृतिश चाविपाकश च नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता निर्विशेषत्वम अन्धत्वं जघन्यगुणवृत्तिता 14 अकृते कृतमानित्वम अज्ञाने जञानमानिता अमैत्री विकृतॊ भावॊ अश्रथ्धा मूढ भावना 15 अनार्जवम असंज्ञत्वं कर्म पापम अचेतना गुरुत्वं सन्नभावत्वम असितत्वम अवाग गतिः 16 सर्व एते गुणा विप्रास तामसाः संप्रकीर्तिताः ये चान्ये नियता भावा लॊके ऽसमिन मॊहसंज्ञिताः 17 तत्र तत्र नियम्यन्ते सर्वे ते तामसा गुणाः परिवाथ कदा नित्यं थेव बराह्मण वैथिकाः 18 अत्यागश चाभिमानश च मॊहॊ मन्युस तदाक्षमा मत्सरश चैव भूतेषु तामसं वृत्तम इष्यते 19 वृदारम्भाश च ये के चिथ वृदा थानानि यानि च वृदा भक्षणम इत्य एतत तामसं वृत्तम इष्यते 20 अतिवाथॊ ऽतितिक्षा च मात्सर्यम अतिमानिता अश्रथ्थधानता चैव तामसं वृत्तम इष्यते 21 एवंविधास तु ये के चिल लॊके ऽसमिन पापकर्मिणः मनुष्या भिन्नमर्याथाः सर्वे ते तामसा जनाः 22 तेषां यॊनिं परवक्ष्यामि नियतां पापकर्मणाम अवाङ्निरयभावाय तिर्यङ्निरयगामिनः 23 सदावराणि च भूतानि पशवॊ वाहनानि च करव्याथा थन्थ शूकाश च कृमिकीट विहंगमाः 24 अण्डजा जन्तवॊ ये च सर्वे चापि चतुष्पथाः उन्मत्ता बधिरा मूका ये चान्ये पापरॊगिणः 25 मग्नास तमसि थुर्वृत्ताः सवकर्म कृतलक्षणाः अवाक्स्रॊतस इत्य एते मग्नास तमसि तामसाः 26 तेषाम उत्कर्षम उथ्रेकं वक्ष्याम्य अहम अतः परम यदा ते सुकृताँल लॊकाँल लभन्ते पुण्यकर्मिणः 27 अन्यदा परतिपन्नास तु विवृथ्धा ये च कर्मसु सवकर्मनिरतानां च बराह्मणानां शुभैषिणाम 28 संस्कारेणॊर्ध्वम आयान्ति यतमानाः स लॊकताम सवर्गं गच्छन्ति थेवानाम इत्य एषा वैथिकी शरुतिः 29 अन्यदा परतिपन्नास तु विवृथ्धाः सवेषु कर्मसु पुनर आवृत्ति धर्माणस ते भवन्तीह मानुषाः 30 पापयॊनिं समापन्नाश चण्डाला मूक चूचुकाः वर्णान पर्यायशश चापि पराप्नुवन्त्य उत्तरॊत्तरम 31 शूथ्रयॊनिम अतिक्रम्य ये चान्ये तामसा गुणाः सरॊतॊ मध्ये समागम्य वर्तन्ते तामसे गुणे 32 अभिषङ्गस तु कामेषु महामॊह इति समृतः ऋषयॊ मुनयॊ थेवा मुह्यन्त्य अत्र सुखेप्सवः 33 तमॊ मॊहॊ महामॊहस तामिस्रः करॊधसंज्ञितः मरणं तव अन्धतामिस्रं तामिस्रं करॊध उच्यते 34 भावतॊ गुणतश चैव यॊनितश चैव तत्त्वतः सर्वम एतत तमॊ विप्राः कीर्तितं वॊ यदाविधि 35 कॊ नव एतथ बुध्यते साधु कॊ नव एतत साधु पश्यति अतत्त्वे तत्त्वथर्शी यस तमसस तत्त्वलक्षणम 36 तमॊ गुणा वॊ बहुधा परकीर्तिता; यदावथ उक्तं च तमः परावरम नरॊ हि यॊ वेथ गुणान इमान सथा; स तामसैः सर्वगुणैः परमुच्यते |
1
[br] tad avyaktam anudriktaṃ sarvavyāpi dhruvaṃ sthiram navadvāraṃ puraṃ vidyāt triguṇaṃ pañca dhātukam 2 ekādaśa parikṣepaṃ mano vyākaraṇātmakam buddhisvāmikam ity etat param ekādaśaṃ bhavet 3 trīṇi srotāṃsi yāny asminn āpyāyante punaḥ punaḥ praṇāḍyas tisra evaitāḥ pravartante guṇātmikāḥ 4 tamo rajas tathā sattvaṃ guṇān etān pracakṣate anyonyamithunāḥ sarve tathānyonyānujīvinaḥ 5 anyonyāpāśrayāś caiva tathānyonyānuvartinaḥ anyonyavyatiṣaktāś ca triguṇāḥ pañca dhātavaḥ 6 tamaso mithunaṃ sattvaṃ sattvasya mithunaṃ rajaḥ rajasaś cāpi sattvaṃ syāt sattvasya mithunaṃ tamaḥ 7 niyamyate tamo yatra rajas tatra pravartate niyamyate rajo yatra sattvaṃ tatra pravartate 8 naiśātmakaṃ tamo vidyāt triguṇaṃ mohasaṃjñitam adharmalakṣaṇaṃ caiva niyataṃ pāpakarmasu 9 pravṛtty ātmakam evāhū rajaḥ paryāya kārakam pravṛttaṃ sarvabhūteṣu dṛśyatotpattilakṣaṇam 10 prakāśaṃ sarvabhūteṣu lāghavaṃ śraddadhānatā sāttvikaṃ rūpam evaṃ tu lāghavaṃ sādhu saṃmitam 11 eteṣāṃ guṇatattvaṃ hi vakṣyate hetvahetubhiḥ samāsa vyāsa yuktāni tattvatas tāni vittame 12 saṃmoho 'jñānam atyāgaḥ karmaṇām avinirṇayaḥ svapnaḥ stambho bhayaṃ lobhaḥ śokaḥ sukṛtadūṣaṇam 13 asmṛtiś cāvipākaś ca nāstikyaṃ bhinnavṛttitā nirviśeṣatvam andhatvaṃ jaghanyaguṇavṛttitā 14 akṛte kṛtamānitvam ajñāne jñānamānitā amaitrī vikṛto bhāvo aśraddhā mūḍha bhāvanā 15 anārjavam asaṃjñatvaṃ karma pāpam acetanā gurutvaṃ sannabhāvatvam asitatvam avāg gatiḥ 16 sarva ete guṇā viprās tāmasāḥ saṃprakīrtitāḥ ye cānye niyatā bhāvā loke 'smin mohasaṃjñitāḥ 17 tatra tatra niyamyante sarve te tāmasā guṇāḥ parivāda kathā nityaṃ deva brāhmaṇa vaidikāḥ 18 atyāgaś cābhimānaś ca moho manyus tathākṣamā matsaraś caiva bhūteṣu tāmasaṃ vṛttam iṣyate 19 vṛthārambhāś ca ye ke cid vṛthā dānāni yāni ca vṛthā bhakṣaṇam ity etat tāmasaṃ vṛttam iṣyate 20 ativādo 'titikṣā ca mātsaryam atimānitā aśraddadhānatā caiva tāmasaṃ vṛttam iṣyate 21 evaṃvidhās tu ye ke cil loke 'smin pāpakarmiṇaḥ manuṣyā bhinnamaryādāḥ sarve te tāmasā janāḥ 22 teṣāṃ yoniṃ pravakṣyāmi niyatāṃ pāpakarmaṇām avāṅnirayabhāvāya tiryaṅnirayagāminaḥ 23 sthāvarāṇi ca bhūtāni paśavo vāhanāni ca kravyādā danda śūkāś ca kṛmikīṭa vihaṃgamāḥ 24 aṇḍajā jantavo ye ca sarve cāpi catuṣpadāḥ unmattā badhirā mūkā ye cānye pāparogiṇaḥ 25 magnās tamasi durvṛttāḥ svakarma kṛtalakṣaṇāḥ avāksrotasa ity ete magnās tamasi tāmasāḥ 26 teṣām utkarṣam udrekaṃ vakṣyāmy aham ataḥ param yathā te sukṛtāṁl lokāṁl labhante puṇyakarmiṇaḥ 27 anyathā pratipannās tu vivṛddhā ye ca karmasu svakarmaniratānāṃ ca brāhmaṇānāṃ śubhaiṣiṇām 28 saṃskāreṇordhvam āyānti yatamānāḥ sa lokatām svargaṃ gacchanti devānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ 29 anyathā pratipannās tu vivṛddhāḥ sveṣu karmasu punar āvṛtti dharmāṇas te bhavantīha mānuṣāḥ 30 pāpayoniṃ samāpannāś caṇḍālā mūka cūcukāḥ varṇān paryāyaśaś cāpi prāpnuvanty uttarottaram 31 śūdrayonim atikramya ye cānye tāmasā guṇāḥ sroto madhye samāgamya vartante tāmase guṇe 32 abhiṣaṅgas tu kāmeṣu mahāmoha iti smṛtaḥ ṛṣayo munayo devā muhyanty atra sukhepsavaḥ 33 tamo moho mahāmohas tāmisraḥ krodhasaṃjñitaḥ maraṇaṃ tv andhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate 34 bhāvato guṇataś caiva yonitaś caiva tattvataḥ sarvam etat tamo viprāḥ kīrtitaṃ vo yathāvidhi 35 ko nv etad budhyate sādhu ko nv etat sādhu paśyati atattve tattvadarśī yas tamasas tattvalakṣaṇam 36 tamo guṇā vo bahudhā prakīrtitā; yathāvad uktaṃ ca tamaḥ parāvaram naro hi yo veda guṇān imān sadā; sa tāmasaiḥ sarvaguṇaiḥ pramucyate |