|
1
[वै] एवम उक्तः स बीभत्सुर मातुलेन परंतपः थुर्मना थीनमनसं वसुथेवम उवाच ह 2 नाहं वृष्णिप्रवीरेण मधुभिश चैव मातुल विहीनां पृदिवीं थरष्टुं शक्तश चिरम इह परभॊ 3 राजा च भीमसेनश च सहथेवश च पाण्डवः नकुलॊ याज्ञसेनी च षड एकमनसॊ वयम 4 राज्ञः संक्रमणे चापि कालॊ ऽयं वर्तते धरुवम तम इमं विथ्धि संप्राप्तं कालं कालविथां वर 5 सर्वदा वृष्णिथारांस तु बालवृथ्धांस तदैव च नयिष्ये परिगृह्याहम इन्थ्रप्रस्दम अरिंथम 6 इत्य उक्त्वा थारुकम इथं वाक्यम आह धनंजयः अमात्यान वृष्णिवीराणां थरष्टुम इच्छामि माचिरम 7 इत्य एवम उक्त्वा वचनं सुधर्मां याथवीं सभाम परविवेशार्जुनः शूरः शॊचमानॊ महारदान 8 तम आसनगतं तत्र सर्वाः परकृतयस तदा बराह्मणा नैगमाश चैव परिवार्यॊपतस्दिरे 9 तान थीनमनसः सर्वान निभृतान गतचेतसः उवाचेथं वचः पार्दः सवयं थीनतरस तथा 10 शक्र परस्दम अहं नेष्ये वृष्ण्यन्धकजनं सवयम इथं तु नगरं सर्वं समुथ्रः पलावयिष्यति 11 सज्जीकुरुत यानानि रत्नानि विविधानि च वज्रॊ ऽयं भवतां राजा शक्र परस्दे भविष्यति 12 सप्तमे थिवसे चैव रवौ विमल उथ्गते बहिर वत्स्यामहे सर्वे सज्जीभवत माचिरम 13 इत्य उक्तास तेन ते पौराः पार्देनाक्लिष्ट कर्मणा सज्जम आशु ततश चक्रुः सवसिथ्ध्यर्दसमुत्सुकाः 14 तां रात्रिम अवसत पार्दः केशवस्य निवेशने महता शॊकमॊहेन सहसाभिपरिप्लुतः 15 शवॊभूते ऽद ततः शौरिर वसुथेवः परतापवान युक्त्वात्मानं महातेजा जगाम गतिम उत्तमाम 16 ततः शब्थॊ महान आसीथ वसुथेवस्य वेश्मनि थारुणः करॊशतीनां च रुथातीनां च यॊषिताम 17 परकीर्णमूर्धजाः सर्वा विमुक्ताभरण वरजः उरांसि पाणिभिर घनन्त्यॊ वयलपन करुणं सत्रियः 18 तं थेवकी च भथ्रा च रॊहिणी मथिरा तदा अन्वरॊढुं वयवसिता भर्तारं यॊषितां वराः 19 ततः शौरिं नृयुक्तेन बहु माल्येन भारत यानेन महता पार्दॊ बहिर निष्क्रामयत तथा 20 तम अन्वयुस तत्र तत्र थुःखशॊकसमाहिताः थवारकावासिनः पौराः सर्व एव नरर्षभ 21 तस्याश्वमेधिकं छत्रं थीप्यमानाश च पावकाः पुरस्तात तस्य यानस्य याजकाश च ततॊ ययुः 22 अनुजग्मुश च तं वीरं थेव्यस ता वै सवलंकृताः सत्रीसहस्रैः परिवृता वधूभिश च सहस्रशः 23 यस तु थेशः परियस तस्य जीवतॊ ऽभून महात्मनः तत्रैनम उपसंकल्य पितृमेधं परचक्रिरे 24 तं चिताग्निगतं वीरं शूर पुत्रं वराङ्गनाः ततॊ ऽनवारुरुहुः पत्न्यश चतस्रः पतिलॊकगाः 25 तं वै चतसृभिः सत्रीभिर अन्वितं पाण्डुनन्थनः अथाहयच चन्थानैश च गन्धैर उच्चावचैर अपि 26 ततः पराथुरभूच छब्थः समिथ्धस्य विभावसॊः समगानां च निर्घॊषॊ नराणां रुथताम अपि 27 ततॊ वज्रप्रधानास ते वृष्णिवीर कुमारकाः सर्व एवॊथकं चक्रुः सत्रियश चैव महात्मनः 28 अलुप्त धर्मस तं धर्मं कारयित्वा सफल्गुनः जगाम वृष्णयॊ यत्र विनष्टा भरतर्षभ 29 स तान थृष्ट्वा निपतितान कथने भृशथुःखितः बब्भूवातीव कौरव्यः पराप्तकालं चकार च 30 यदा परधानतश चैव चक्रे सार्वाः करियास तथा ये हता बरह्मशापेन मुसलैर एरकॊथ्भवैः 31 ततः शरीरे रामस्य वासुथेवस्य चॊभयॊः अन्विष्य थाहयाम आस पुरुषैर आप्तकारिभिः 32 स तेषां विधिवत कृत्वा परेतकार्याणि पाण्डवः सप्तमे थिवसे परायाथ रदम आरुह्य सत्वरः अश्वयुक्तै रदैश चापि गॊखरॊष्ट्र युतैर अपि 33 सत्रियस ता वृष्णिवीराणां रुथत्यः शॊककर्शिताः अनुजग्मुर महात्मानं पाण्डुपुत्रं धनंजयम 34 भृत्यास तव अन्धकवृष्णीनां सथिनॊ रदिनश च ये वीर हीनं वृथ्धबालं पौरजानपथास तदा ययुस ते परिवर्याद कलत्रं पार्द शासनात 35 कुञ्जरैश च गजारॊहा ययुः शैलनिभैस तदा सपाथ रक्षैः संयुक्ताः सॊत्तरायुधिका ययुः 36 पुत्राश चान्धकवृष्णीनां सवे पार्दम अनुव्रताः बराह्मणाः कषत्रिया वैश्याः शूथ्राश चैव महाधनाः 37 थश षट च सहस्राणि वासुथेवावरॊधनम पुरस्कृत्य ययुर वज्रं पौत्रं कृष्णस्य धीमतः 38 बहूनि च सहस्राणि परयुतान्य अर्बुथानि च भॊजवृष्ण्यन्धकस्त्रीणां हतनादानि निर ययुः 39 तत सागरसमप्रख्यं वृष्णिचक्रं महर्थ्धिमत उवाह रदिनां शरेष्ठः पार्दः परपुरंजयः 40 निर्याते तु जने तस्मिन सागरॊ मकरालयः थवारकां रत्नसंपूर्णां जलेनाप्लावयत तथा 41 तथ अथ्भुतम अभिप्रेक्ष्य थवारकावासिनॊ जनाः तूर्णात तूर्णतरं जग्मुर अहॊ थैवम इति बरुवन 42 काननेषु च रम्येषु पर्वतेषु नथीषु च निवसन्न आनयाम आस वृष्णिथारान धनंजयः 43 स पञ्चनथम आसाथ्य धीमान अतिसमृथ्धिमत थेशे गॊपशुधान्याढ्ये निवासम अकरॊत परभुः 44 ततॊ लॊभः समभवथ थस्यूनां निहतेश्वराः थृष्ट्वा सत्रियॊ नीयमानाः पार्देनैकेन भारत 45 ततस ते पापकर्माणॊ लॊभॊपहतचेतसः आभीरा मन्त्रयाम आसुः समेत्याशुभथर्शनाः 46 अयम एकॊ ऽरजुनॊ यॊथ्धा वृथ्धबालं हतेश्वरम नयत्य अस्मान अतिक्रम्य यॊधाश चेमे हतौजसः 47 ततॊ यष्टिप्रहरणा थस्यवस ते सहस्रशः अभ्यधावन्त वृष्णीनां तं जनं लॊप्त्र हारिणः 48 महता सिंहनाथेन थरावयन्तः पृदग्जनम अभिपेतुर धनार्दं ते कालपर्याय चॊथिताः 49 ततॊ निवृत्तः कौन्तेयः सहसा सपथानुगः उवाच तान महाबाहुर अर्जुनः परहसन्न इव 50 निवर्तध्वम अधर्मज्ञा यथि सद न मुमूर्षवः नेथानीं शरनिर्भिन्नाः शॊचध्वं निहता मया 51 तदॊक्तास तेन वीरेण कथर्दी कृत्यतथ वचः अभिपेतुर जनं मूढा वार्यमाणाः पुनः पुनः 52 ततॊ ऽरजुनॊ धनुर थिव्यं गाण्डीवम अजरं महत आरॊपयितुम आरेभे यत्नाथ इव कदं चन 53 चकार सज्यं कृच्छ्रेण संभ्रमे तुमुले सति चिन्तयाम आस चास्त्राणि न च सस्मार तान्य अपि 54 वैकृत्यं तन महथ थृष्ट्वा भुजवीर्ये तदा युधि थिव्यानां च महास्त्राणां विनाशाथ वरीडितॊ ऽभवत 55 वृष्णियॊधाश च ते सर्वे गजाश्वरदयायिनः न शेकुर आवर्तयितुं हरियमाणं च तं जनम 56 कलत्रस्य बहुत्वात तु संपतत्सु ततस ततः परयत्नम अकरॊत पार्दॊ जनस्य परिरक्षणे 57 मिषतां सर्वयॊधानां ततस ताः परमथॊत्तमाः समन्ततॊ ऽवकृष्यन्त कामाच्च चान्याः परवव्रजुः 58 ततॊ गाण्डीवनिर्मुक्तैः शरैर पार्दॊ धनंजयः जघान थस्यून सॊथ्वेगॊ वृष्णिभृत्यैः सह परभुः 59 कषणेन तस्य ते राजन कषयं जग्मुर अजिह्मगाः अक्षया हि पुरा भूत्वा कषीणाः कषतजभॊजनाः 60 स शरक्षयम आसाथ्य थुःखशॊकसमाहतः धनुष कॊट्या तथा थस्यून अवधित पाकशासनिः 61 परेक्षतस तव एव पार्दस्य वृष्ण्यन्धकवरस्त्रियः जग्मुर आथाय ते मलेच्छाः समन्ताज जनमेजय 62 धनंजयस तु थैवं तन मनस्साचिन्तयत परभुः थुःखशॊकसमाविष्टॊ निःश्वासपरमॊ ऽभवत 63 अस्त्राणां च परणाशेन बाहुवीर्यस्य संक्षयात धनुषश चाविधेयत्वाच छराणां संक्षयेण च 64 बभूव विमनाः पार्दॊ थैवम इत्य अनुचिन्तयन नयवर्तत ततॊ राजन नेथम अस्तीति चाब्रवीत 65 ततः स शेषम आथाय कलत्रस्य महामतिः हृतभूयिष्ठ रत्नस्य कुरुक्षेत्रम अवातरत 66 एवं कलत्रम आनीय वृष्णीनां हृतशेषितम नयवेशयत कौरव्यस तत्र तत्र धनंजयः 67 हार्थिक्य तनयं पार्दॊ नगरं मार्तिकावतम भॊजराजकलत्रं च हृतशेषं नरॊत्तमः 68 ततॊ वृथ्धांश च बालांश च सत्रियश चाथाय पाण्डवः वीरैर विहीनान सर्वांस ताञ शक्र परस्दे नयवेशयत 69 यौयुधानिं सरस्वत्यां पुत्रं सात्यकिनः परियम नयवेशयत धर्मात्मा वृथ्धा बाल पुरस्कृतम 70 इन्र परस्दे थथौ राज्यं वज्राय परवीरहा वज्रेणाक्रुर थारास तु वार्यमाणाः परवव्रजुः 71 रुक्मिणी तव अद गान्धारी शैब्या हैमवतीत्य अपि थेवी जाम्बवती चैव विविशुर जातवेथसम 72 सत्यभामा तदैवान्या थेव्याः कृष्णस्य संमताः वनं परविविशू राजंस तापस्ये कृतनिश्चयाः 73 थवारकावासिनॊ ये तु पुरुषाः पार्दम अन्वयुः यदार्हं संविभज्यैनान वज्रे पर्यथथज जयः 74 स तत कृत्वा पराप्तकालं बाष्पेणापिहितॊ ऽरजुनः कृष्णथ्वैपायनं राजन थथर्शासीनम आश्रमे |
1
[vai] evam uktaḥ sa bībhatsur mātulena paraṃtapaḥ durmanā dīnamanasaṃ vasudevam uvāca ha 2 nāhaṃ vṛṣṇipravīreṇa madhubhiś caiva mātula vihīnāṃ pṛthivīṃ draṣṭuṃ śaktaś ciram iha prabho 3 rājā ca bhīmasenaś ca sahadevaś ca pāṇḍavaḥ nakulo yājñasenī ca ṣaḍ ekamanaso vayam 4 rājñaḥ saṃkramaṇe cāpi kālo 'yaṃ vartate dhruvam tam imaṃ viddhi saṃprāptaṃ kālaṃ kālavidāṃ vara 5 sarvathā vṛṣṇidārāṃs tu bālavṛddhāṃs tathaiva ca nayiṣye parigṛhyāham indraprastham ariṃdama 6 ity uktvā dārukam idaṃ vākyam āha dhanaṃjayaḥ amātyān vṛṣṇivīrāṇāṃ draṣṭum icchāmi māciram 7 ity evam uktvā vacanaṃ sudharmāṃ yādavīṃ sabhām praviveśārjunaḥ śūraḥ śocamāno mahārathān 8 tam āsanagataṃ tatra sarvāḥ prakṛtayas tathā brāhmaṇā naigamāś caiva parivāryopatasthire 9 tān dīnamanasaḥ sarvān nibhṛtān gatacetasaḥ uvācedaṃ vacaḥ pārthaḥ svayaṃ dīnataras tadā 10 śakra prastham ahaṃ neṣye vṛṣṇyandhakajanaṃ svayam idaṃ tu nagaraṃ sarvaṃ samudraḥ plāvayiṣyati 11 sajjīkuruta yānāni ratnāni vividhāni ca vajro 'yaṃ bhavatāṃ rājā śakra prasthe bhaviṣyati 12 saptame divase caiva ravau vimala udgate bahir vatsyāmahe sarve sajjībhavata māciram 13 ity uktās tena te paurāḥ pārthenākliṣṭa karmaṇā sajjam āśu tataś cakruḥ svasiddhyarthasamutsukāḥ 14 tāṃ rātrim avasat pārthaḥ keśavasya niveśane mahatā śokamohena sahasābhipariplutaḥ 15 śvobhūte 'tha tataḥ śaurir vasudevaḥ pratāpavān yuktvātmānaṃ mahātejā jagāma gatim uttamām 16 tataḥ śabdo mahān āsīd vasudevasya veśmani dāruṇaḥ krośatīnāṃ ca rudātīnāṃ ca yoṣitām 17 prakīrṇamūrdhajāḥ sarvā vimuktābharaṇa vrajaḥ urāṃsi pāṇibhir ghnantyo vyalapan karuṇaṃ striyaḥ 18 taṃ devakī ca bhadrā ca rohiṇī madirā tathā anvaroḍhuṃ vyavasitā bhartāraṃ yoṣitāṃ varāḥ 19 tataḥ śauriṃ nṛyuktena bahu mālyena bhārata yānena mahatā pārtho bahir niṣkrāmayat tadā 20 tam anvayus tatra tatra duḥkhaśokasamāhitāḥ dvārakāvāsinaḥ paurāḥ sarva eva nararṣabha 21 tasyāśvamedhikaṃ chatraṃ dīpyamānāś ca pāvakāḥ purastāt tasya yānasya yājakāś ca tato yayuḥ 22 anujagmuś ca taṃ vīraṃ devyas tā vai svalaṃkṛtāḥ strīsahasraiḥ parivṛtā vadhūbhiś ca sahasraśaḥ 23 yas tu deśaḥ priyas tasya jīvato 'bhūn mahātmanaḥ tatrainam upasaṃkalya pitṛmedhaṃ pracakrire 24 taṃ citāgnigataṃ vīraṃ śūra putraṃ varāṅganāḥ tato 'nvāruruhuḥ patnyaś catasraḥ patilokagāḥ 25 taṃ vai catasṛbhiḥ strībhir anvitaṃ pāṇḍunandanaḥ adāhayac candānaiś ca gandhair uccāvacair api 26 tataḥ prādurabhūc chabdaḥ samiddhasya vibhāvasoḥ samagānāṃ ca nirghoṣo narāṇāṃ rudatām api 27 tato vajrapradhānās te vṛṣṇivīra kumārakāḥ sarva evodakaṃ cakruḥ striyaś caiva mahātmanaḥ 28 alupta dharmas taṃ dharmaṃ kārayitvā saphalgunaḥ jagāma vṛṣṇayo yatra vinaṣṭā bharatarṣabha 29 sa tān dṛṣṭvā nipatitān kadane bhṛśaduḥkhitaḥ babbhūvātīva kauravyaḥ prāptakālaṃ cakāra ca 30 yathā pradhānataś caiva cakre sārvāḥ kriyās tadā ye hatā brahmaśāpena musalair erakodbhavaiḥ 31 tataḥ śarīre rāmasya vāsudevasya cobhayoḥ anviṣya dāhayām āsa puruṣair āptakāribhiḥ 32 sa teṣāṃ vidhivat kṛtvā pretakāryāṇi pāṇḍavaḥ saptame divase prāyād ratham āruhya satvaraḥ aśvayuktai rathaiś cāpi gokharoṣṭra yutair api 33 striyas tā vṛṣṇivīrāṇāṃ rudatyaḥ śokakarśitāḥ anujagmur mahātmānaṃ pāṇḍuputraṃ dhanaṃjayam 34 bhṛtyās tv andhakavṛṣṇīnāṃ sadino rathinaś ca ye vīra hīnaṃ vṛddhabālaṃ paurajānapadās tathā yayus te parivaryātha kalatraṃ pārtha śāsanāt 35 kuñjaraiś ca gajārohā yayuḥ śailanibhais tathā sapāda rakṣaiḥ saṃyuktāḥ sottarāyudhikā yayuḥ 36 putrāś cāndhakavṛṣṇīnāṃ save pārtham anuvratāḥ brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva mahādhanāḥ 37 daśa ṣaṭ ca sahasrāṇi vāsudevāvarodhanam puraskṛtya yayur vajraṃ pautraṃ kṛṣṇasya dhīmataḥ 38 bahūni ca sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca bhojavṛṣṇyandhakastrīṇāṃ hatanāthāni nir yayuḥ 39 tat sāgarasamaprakhyaṃ vṛṣṇicakraṃ maharddhimat uvāha rathināṃ śreṣṭhaḥ pārthaḥ parapuraṃjayaḥ 40 niryāte tu jane tasmin sāgaro makarālayaḥ dvārakāṃ ratnasaṃpūrṇāṃ jalenāplāvayat tadā 41 tad adbhutam abhiprekṣya dvārakāvāsino janāḥ tūrṇāt tūrṇataraṃ jagmur aho daivam iti bruvan 42 kānaneṣu ca ramyeṣu parvateṣu nadīṣu ca nivasann ānayām āsa vṛṣṇidārān dhanaṃjayaḥ 43 sa pañcanadam āsādya dhīmān atisamṛddhimat deśe gopaśudhānyāḍhye nivāsam akarot prabhuḥ 44 tato lobhaḥ samabhavad dasyūnāṃ nihateśvarāḥ dṛṣṭvā striyo nīyamānāḥ pārthenaikena bhārata 45 tatas te pāpakarmāṇo lobhopahatacetasaḥ ābhīrā mantrayām āsuḥ sametyāśubhadarśanāḥ 46 ayam eko 'rjuno yoddhā vṛddhabālaṃ hateśvaram nayaty asmān atikramya yodhāś ceme hataujasaḥ 47 tato yaṣṭipraharaṇā dasyavas te sahasraśaḥ abhyadhāvanta vṛṣṇīnāṃ taṃ janaṃ loptra hāriṇaḥ 48 mahatā siṃhanādena drāvayantaḥ pṛthagjanam abhipetur dhanārthaṃ te kālaparyāya coditāḥ 49 tato nivṛttaḥ kaunteyaḥ sahasā sapadānugaḥ uvāca tān mahābāhur arjunaḥ prahasann iva 50 nivartadhvam adharmajñā yadi stha na mumūrṣavaḥ nedānīṃ śaranirbhinnāḥ śocadhvaṃ nihatā mayā 51 tathoktās tena vīreṇa kadarthī kṛtyatad vacaḥ abhipetur janaṃ mūḍhā vāryamāṇāḥ punaḥ punaḥ 52 tato 'rjuno dhanur divyaṃ gāṇḍīvam ajaraṃ mahat āropayitum ārebhe yatnād iva kathaṃ cana 53 cakāra sajyaṃ kṛcchreṇa saṃbhrame tumule sati cintayām āsa cāstrāṇi na ca sasmāra tāny api 54 vaikṛtyaṃ tan mahad dṛṣṭvā bhujavīrye tathā yudhi divyānāṃ ca mahāstrāṇāṃ vināśād vrīḍito 'bhavat 55 vṛṣṇiyodhāś ca te sarve gajāśvarathayāyinaḥ na śekur āvartayituṃ hriyamāṇaṃ ca taṃ janam 56 kalatrasya bahutvāt tu saṃpatatsu tatas tataḥ prayatnam akarot pārtho janasya parirakṣaṇe 57 miṣatāṃ sarvayodhānāṃ tatas tāḥ pramadottamāḥ samantato 'vakṛṣyanta kāmācc cānyāḥ pravavrajuḥ 58 tato gāṇḍīvanirmuktaiḥ śarair pārtho dhanaṃjayaḥ jaghāna dasyūn sodvego vṛṣṇibhṛtyaiḥ saha prabhuḥ 59 kṣaṇena tasya te rājan kṣayaṃ jagmur ajihmagāḥ akṣayā hi purā bhūtvā kṣīṇāḥ kṣatajabhojanāḥ 60 sa śarakṣayam āsādya duḥkhaśokasamāhataḥ dhanuṣ koṭyā tadā dasyūn avadhit pākaśāsaniḥ 61 prekṣatas tv eva pārthasya vṛṣṇyandhakavarastriyaḥ jagmur ādāya te mlecchāḥ samantāj janamejaya 62 dhanaṃjayas tu daivaṃ tan manassācintayat prabhuḥ duḥkhaśokasamāviṣṭo niḥśvāsaparamo 'bhavat 63 astrāṇāṃ ca praṇāśena bāhuvīryasya saṃkṣayāt dhanuṣaś cāvidheyatvāc charāṇāṃ saṃkṣayeṇa ca 64 babhūva vimanāḥ pārtho daivam ity anucintayan nyavartata tato rājan nedam astīti cābravīt 65 tataḥ sa śeṣam ādāya kalatrasya mahāmatiḥ hṛtabhūyiṣṭha ratnasya kurukṣetram avātarat 66 evaṃ kalatram ānīya vṛṣṇīnāṃ hṛtaśeṣitam nyaveśayata kauravyas tatra tatra dhanaṃjayaḥ 67 hārdikya tanayaṃ pārtho nagaraṃ mārtikāvatam bhojarājakalatraṃ ca hṛtaśeṣaṃ narottamaḥ 68 tato vṛddhāṃś ca bālāṃś ca striyaś cādāya pāṇḍavaḥ vīrair vihīnān sarvāṃs tāñ śakra prasthe nyaveśayat 69 yauyudhāniṃ sarasvatyāṃ putraṃ sātyakinaḥ priyam nyaveśayata dharmātmā vṛddhā bāla puraskṛtam 70 inra prasthe dadau rājyaṃ vajrāya paravīrahā vajreṇākrura dārās tu vāryamāṇāḥ pravavrajuḥ 71 rukmiṇī tv atha gāndhārī śaibyā haimavatīty api devī jāmbavatī caiva viviśur jātavedasam 72 satyabhāmā tathaivānyā devyāḥ kṛṣṇasya saṃmatāḥ vanaṃ praviviśū rājaṃs tāpasye kṛtaniścayāḥ 73 dvārakāvāsino ye tu puruṣāḥ pārtham anvayuḥ yathārhaṃ saṃvibhajyainān vajre paryadadaj jayaḥ 74 sa tat kṛtvā prāptakālaṃ bāṣpeṇāpihito 'rjunaḥ kṛṣṇadvaipāyanaṃ rājan dadarśāsīnam āśrame |