|
1
sa dadarśāsane rāmo niṣaṇṇaṃ pitaraṃ śubhe kaikeyīsahitaṃ dīnaṃ mukhena pariśuṣyatā 2 sa pituś caraṇau pūrvam abhivādya vinītavat tato vavande caraṇau kaikeyyāḥ susamāhitaḥ 3 rāmety uktvā ca vacanaṃ vāṣpaparyākulekṣaṇaḥ śaśāka nṛpatir dīno nekṣituṃ nābhibhāṣitum 4 tad apūrvaṃ narapater dṛṣṭvā rūpaṃ bhayāvaham rāmo 'pi bhayam āpannaḥ padā spṛṣṭveva pannagam 5 indriyair aprahṛṣṭais taṃ śokasaṃtāpakarśitam niḥśvasantaṃ mahārājaṃ vyathitākulacetasaṃ 6 ūrmi mālinam akṣobhyaṃ kṣubhyantam iva sāgaram upaplutam ivādityam uktānṛtam ṛṣiṃ yathā 7 acintyakalpaṃ hi pitus taṃ śokam upadhārayan babhūva saṃrabdhataraḥ samudra iva parvaṇi 8 cintayām āsa ca tadā rāmaḥ pitṛhite rataḥ kiṃsvid adyaiva nṛpatir na māṃ pratyabhinandati 9 anyadā māṃ pitā dṛṣṭvā kupito 'pi prasīdati tasya mām adya saṃprekṣya kimāyāsaḥ pravartate 10 sa dīna iva śokārto viṣaṇṇavadanadyutiḥ kaikeyīm abhivādyaiva rāmo vacanam abravīt 11 kac cin mayā nāparādham ajñānād yena me pitā kupitas tan mamācakṣva tvaṃ caivainaṃ prasādaya 12 vivarṇavadano dīno na hi mām abhibhāṣate śārīro mānaso vāpi kac cid enaṃ na bādhate saṃtāpo vābhitāpo vā durlabhaṃ hi sadā sukham 13 kac cin na kiṃ cid bharate kumāre priyadarśane śatrughne vā mahāsattve mātṝṇāṃ vā mamāśubham 14 atoṣayan mahārājam akurvan vā pitur vacaḥ muhūrtam api neccheyaṃ jīvituṃ kupite nṛpe 15 yatomūlaṃ naraḥ paśyet prādurbhāvam ihātmanaḥ kathaṃ tasmin na varteta pratyakṣe sati daivate 16 kac cit te paruṣaṃ kiṃ cid abhimānāt pitā mama ukto bhavatyā kopena yatrāsya lulitaṃ manaḥ 17 etad ācakṣva me devi tattvena paripṛcchataḥ kiṃnimittam apūrvo 'yaṃ vikāro manujādhipe 18 ahaṃ hi vacanād rājñaḥ pateyam api pāvake bhakṣayeyaṃ viṣaṃ tīkṣṇaṃ majjeyam api cārṇave niyukto guruṇā pitrā nṛpeṇa ca hitena ca 19 tad brūhi vacanaṃ devi rājño yad abhikāṅkṣitam kariṣye pratijāne ca rāmo dvir nābhibhāṣate 20 tam ārjavasamāyuktam anāryā satyavādinam uvāca rāmaṃ kaikeyī vacanaṃ bhṛśadāruṇam 21 purā devāsure yuddhe pitrā te mama rāghava rakṣitena varau dattau saśalyena mahāraṇe 22 tatra me yācito rājā bharatasyābhiṣecanam gamanaṃ daṇḍakāraṇye tava cādyaiva rāghava 23 yadi satyapratijñaṃ tvaṃ pitaraṃ kartum icchasi ātmānaṃ ca narareṣṭha mama vākyam idaṃ śṛṇu 24 sa nideśe pitus tiṣṭha yathā tena pratiśrutam tvayāraṇyaṃ praveṣṭavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca 25 sapta sapta ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ abhiṣekam imaṃ tyaktvā jaṭācīradharo vasa 26 bharataḥ kosalapure praśāstu vasudhām imām nānāratnasamākīrṇaṃ savājirathakuñjarām 27 tad apriyam amitraghno vacanaṃ maraṇopamam śrutvā na vivyathe rāmaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt 28 evam astu gamiṣyāmi vanaṃ vastum ahaṃ tv ataḥ jaṭācīradharo rājñaḥ pratijñām anupālayan 29 idaṃ tu jñātum icchāmi kimarthaṃ māṃ mahīpatiḥ nābhinandati durdharṣo yathāpuram ariṃdamaḥ 30 manyur na ca tvayā kāryo devi brūhi tavāgrataḥ yāsyāmi bhava suprītā vanaṃ cīrajaṭādharaḥ 31 hitena guruṇā pitrā kṛtajñena nṛpeṇa ca niyujyamāno viśrabdhaṃ kiṃ na kuryād ahaṃ priyam 32 alīkaṃ mānasaṃ tv ekaṃ hṛdayaṃ dahatīva me svayaṃ yan nāha māṃ rājā bharatasyābhiṣecanam 33 ahaṃ hi sītāṃ rājyaṃ ca prāṇān iṣṭān dhanāni ca hṛṣṭo bhrātre svayaṃ dadyāṃ bharatāyāpracoditaḥ 34 kiṃ punar manujendreṇa svayaṃ pitrā pracoditaḥ tava ca priyakāmārthaṃ pratijñām anupālayan 35 tad āśvāsaya hīmaṃ tvaṃ kiṃ nv idaṃ yan mahīpatiḥ vasudhāsaktanayano mandam aśrūṇi muñcati 36 gacchantu caivānayituṃ dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ bharataṃ mātulakulād adyaiva nṛpaśāsanāt 37 daṇḍakāraṇyam eṣo 'ham ito gacchāmi satvaraḥ avicārya pitur vākyaṃ samāvastuṃ caturdaśa 38 sā hṛṣṭā tasya tadvākyaṃ śrutvā rāmasya kaikayī prasthānaṃ śraddadhānā hi tvarayām āsa rāghavam 39 evaṃ bhavatu yāsyanti dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ bharataṃ mātulakulād upāvartayituṃ narāḥ 40 tava tv ahaṃ kṣamaṃ manye notsukasya vilambanam rāma tasmād itaḥ śīghraṃ vanaṃ tvaṃ gantum arhasi 41 vrīḍānvitaḥ svayaṃ yac ca nṛpas tvāṃ nābhibhāṣate naitat kiṃ cin naraśreṣṭha manyur eṣo 'panīyatām 42 yāvat tvaṃ na vanaṃ yātaḥ purād asmād abhitvaran pitā tāvan na te rāma snāsyate bhokṣyate 'pi vā 43 dhik kaṣṭam iti niḥśvasya rājā śokapariplutaḥ mūrchito nyapatat tasmin paryaṅke hemabhūṣite 44 rāmo 'py utthāpya rājānaṃ kaikeyyābhipracoditaḥ kaśayevāhato vājī vanaṃ gantuṃ kṛtatvaraḥ 45 tad apriyam anāryāyā vacanaṃ dāruṇodaram śrutvā gatavyatho rāmaḥ kaikeyīṃ vākyam abravīt 46 nāham arthaparo devi lokam āvastum utsahe viddhi mām ṛṣibhis tulyaṃ kevalaṃ dharmam āsthitam 47 yad atrabhavataḥ kiṃ cic chakyaṃ kartuṃ priyaṃ mayā prāṇān api parityajya sarvathā kṛtam eva tat 48 na hy ato dharmacaraṇaṃ kiṃ cid asti mahattaram yathā pitari śuśrūṣā tasya vā vacanakriyā 49 anukto 'py atrabhavatā bhavatyā vacanād aham vane vatsyāmi vijane varṣāṇīha caturdaśa 50 na nūnaṃ mayi kaikeyi kiṃ cid āśaṃsase guṇam yad rājānam avocas tvaṃ mameśvaratarā satī 51 yāvan mātaram āpṛcche sītāṃ cānunayāmy aham tato 'dyaiva gamiṣyāmi daṇḍakānāṃ mahad vanam 52 bharataḥ pālayed rājyaṃ śuśrūṣec ca pitur yathā tahā bhavatyā kartavyaṃ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ 53 sa rāmasya vacaḥ śrutvā bhṛśaṃ duḥkhahataḥ pitā śokād aśaknuvan bāṣpaṃ praruroda mahāsvanam 54 vanditvā caraṇau rāmo visaṃjñasya pitus tadā kaikeyyāś cāpy anāryāyā niṣpapāta mahādyutiḥ 55 sa rāmaḥ pitaraṃ kṛtvā kaikeyīṃ ca pradakṣiṇam niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt svaṃ dadarśa suhṛjjanam 56 taṃ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ pṛṣṭhato 'nujagāma ha lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ sumitrānandavardhanaḥ 57 ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā rāmaḥ pradakṣiṇam śanair jagāma sāpekṣo dṛṣṭiṃ tatrāvicālayan 58 na cāsya mahatīṃ lakṣmīṃ rājyanāśo 'pakarṣati lokakāntasya kāntatvaṃ śītaraśmer iva kṣapā 59 na vanaṃ gantukāmasya tyajataś ca vasuṃdharām sarvalokātigasyeva lakṣyate cittavikriyā 60 dhārayan manasā duḥkham indriyāṇi nigṛhya ca praviveśātmavān veśma māturapriyaśaṃsivān 61 praviśya veśmātibhṛśaṃ mudānvitaṃ; samīkṣya tāṃ cārthavipattim āgatām na caiva rāmo 'tra jagāma vikriyāṃ; suhṛjjanasyātmavipattiśaṅkayā |
1
स थथर्शासने रामॊ निषण्णं पितरं शुभे कैकेयीसहितं थीनं मुखेन परिशुष्यता 2 स पितुश चरणौ पूर्वम अभिवाथ्य विनीतवत ततॊ ववन्थे चरणौ कैकेय्याः सुसमाहितः 3 रामेत्य उक्त्वा च वचनं वाष्पपर्याकुलेक्षणः शशाक नृपतिर थीनॊ नेक्षितुं नाभिभाषितुम 4 तथ अपूर्वं नरपतेर थृष्ट्वा रूपं भयावहम रामॊ ऽपि भयम आपन्नः पथा सपृष्ट्वेव पन्नगम 5 इन्थ्रियैर अप्रहृष्टैस तं शॊकसंतापकर्शितम निःश्वसन्तं महाराजं वयदिताकुलचेतसं 6 ऊर्मि मालिनम अक्षॊभ्यं कषुभ्यन्तम इव सागरम उपप्लुतम इवाथित्यम उक्तानृतम ऋषिं यदा 7 अचिन्त्यकल्पं हि पितुस तं शॊकम उपधारयन बभूव संरब्धतरः समुथ्र इव पर्वणि 8 चिन्तयाम आस च तथा रामः पितृहिते रतः किंस्विथ अथ्यैव नृपतिर न मां परत्यभिनन्थति 9 अन्यथा मां पिता थृष्ट्वा कुपितॊ ऽपि परसीथति तस्य माम अथ्य संप्रेक्ष्य किमायासः परवर्तते 10 स थीन इव शॊकार्तॊ विषण्णवथनथ्युतिः कैकेयीम अभिवाथ्यैव रामॊ वचनम अब्रवीत 11 कच चिन मया नापराधम अज्ञानाथ येन मे पिता कुपितस तन ममाचक्ष्व तवं चैवैनं परसाथय 12 विवर्णवथनॊ थीनॊ न हि माम अभिभाषते शारीरॊ मानसॊ वापि कच चिथ एनं न बाधते संतापॊ वाभितापॊ वा थुर्लभं हि सथा सुखम 13 कच चिन न किं चिथ भरते कुमारे परियथर्शने शत्रुघ्ने वा महासत्त्वे मातॄणां वा ममाशुभम 14 अतॊषयन महाराजम अकुर्वन वा पितुर वचः मुहूर्तम अपि नेच्छेयं जीवितुं कुपिते नृपे 15 यतॊमूलं नरः पश्येत पराथुर्भावम इहात्मनः कदं तस्मिन न वर्तेत परत्यक्षे सति थैवते 16 कच चित ते परुषं किं चिथ अभिमानात पिता मम उक्तॊ भवत्या कॊपेन यत्रास्य लुलितं मनः 17 एतथ आचक्ष्व मे थेवि तत्त्वेन परिपृच्छतः किंनिमित्तम अपूर्वॊ ऽयं विकारॊ मनुजाधिपे 18 अहं हि वचनाथ राज्ञः पतेयम अपि पावके भक्षयेयं विषं तीक्ष्णं मज्जेयम अपि चार्णवे नियुक्तॊ गुरुणा पित्रा नृपेण च हितेन च 19 तथ बरूहि वचनं थेवि राज्ञॊ यथ अभिकाङ्क्षितम करिष्ये परतिजाने च रामॊ थविर नाभिभाषते 20 तम आर्जवसमायुक्तम अनार्या सत्यवाथिनम उवाच रामं कैकेयी वचनं भृशथारुणम 21 पुरा थेवासुरे युथ्धे पित्रा ते मम राघव रक्षितेन वरौ थत्तौ सशल्येन महारणे 22 तत्र मे याचितॊ राजा भरतस्याभिषेचनम गमनं थण्डकारण्ये तव चाथ्यैव राघव 23 यथि सत्यप्रतिज्ञं तवं पितरं कर्तुम इच्छसि आत्मानं च नररेष्ठ मम वाक्यम इथं शृणु 24 स निथेशे पितुस तिष्ठ यदा तेन परतिश्रुतम तवयारण्यं परवेष्टव्यं नव वर्षाणि पञ्च च 25 सप्त सप्त च वर्षाणि थण्डकारण्यम आश्रितः अभिषेकम इमं तयक्त्वा जटाचीरधरॊ वस 26 भरतः कॊसलपुरे परशास्तु वसुधाम इमाम नानारत्नसमाकीर्णं सवाजिरदकुञ्जराम 27 तथ अप्रियम अमित्रघ्नॊ वचनं मरणॊपमम शरुत्वा न विव्यदे रामः कैकेयीं चेथम अब्रवीत 28 एवम अस्तु गमिष्यामि वनं वस्तुम अहं तव अतः जटाचीरधरॊ राज्ञः परतिज्ञाम अनुपालयन 29 इथं तु जञातुम इच्छामि किमर्दं मां महीपतिः नाभिनन्थति थुर्धर्षॊ यदापुरम अरिंथमः 30 मन्युर न च तवया कार्यॊ थेवि बरूहि तवाग्रतः यास्यामि भव सुप्रीता वनं चीरजटाधरः 31 हितेन गुरुणा पित्रा कृतज्ञेन नृपेण च नियुज्यमानॊ विश्रब्धं किं न कुर्याथ अहं परियम 32 अलीकं मानसं तव एकं हृथयं थहतीव मे सवयं यन नाह मां राजा भरतस्याभिषेचनम 33 अहं हि सीतां राज्यं च पराणान इष्टान धनानि च हृष्टॊ भरात्रे सवयं थथ्यां भरतायाप्रचॊथितः 34 किं पुनर मनुजेन्थ्रेण सवयं पित्रा परचॊथितः तव च परियकामार्दं परतिज्ञाम अनुपालयन 35 तथ आश्वासय हीमं तवं किं नव इथं यन महीपतिः वसुधासक्तनयनॊ मन्थम अश्रूणि मुञ्चति 36 गच्छन्तु चैवानयितुं थूताः शीघ्रजवैर हयैः भरतं मातुलकुलाथ अथ्यैव नृपशासनात 37 थण्डकारण्यम एषॊ ऽहम इतॊ गच्छामि सत्वरः अविचार्य पितुर वाक्यं समावस्तुं चतुर्थश 38 सा हृष्टा तस्य तथ्वाक्यं शरुत्वा रामस्य कैकयी परस्दानं शरथ्थधाना हि तवरयाम आस राघवम 39 एवं भवतु यास्यन्ति थूताः शीघ्रजवैर हयैः भरतं मातुलकुलाथ उपावर्तयितुं नराः 40 तव तव अहं कषमं मन्ये नॊत्सुकस्य विलम्बनम राम तस्माथ इतः शीघ्रं वनं तवं गन्तुम अर्हसि 41 वरीडान्वितः सवयं यच च नृपस तवां नाभिभाषते नैतत किं चिन नरश्रेष्ठ मन्युर एषॊ ऽपनीयताम 42 यावत तवं न वनं यातः पुराथ अस्माथ अभित्वरन पिता तावन न ते राम सनास्यते भॊक्ष्यते ऽपि वा 43 धिक कष्टम इति निःश्वस्य राजा शॊकपरिप्लुतः मूर्छितॊ नयपतत तस्मिन पर्यङ्के हेमभूषिते 44 रामॊ ऽपय उत्दाप्य राजानं कैकेय्याभिप्रचॊथितः कशयेवाहतॊ वाजी वनं गन्तुं कृतत्वरः 45 तथ अप्रियम अनार्याया वचनं थारुणॊथरम शरुत्वा गतव्यदॊ रामः कैकेयीं वाक्यम अब्रवीत 46 नाहम अर्दपरॊ थेवि लॊकम आवस्तुम उत्सहे विथ्धि माम ऋषिभिस तुल्यं केवलं धर्मम आस्दितम 47 यथ अत्रभवतः किं चिच छक्यं कर्तुं परियं मया पराणान अपि परित्यज्य सर्वदा कृतम एव तत 48 न हय अतॊ धर्मचरणं किं चिथ अस्ति महत्तरम यदा पितरि शुश्रूषा तस्य वा वचनक्रिया 49 अनुक्तॊ ऽपय अत्रभवता भवत्या वचनाथ अहम वने वत्स्यामि विजने वर्षाणीह चतुर्थश 50 न नूनं मयि कैकेयि किं चिथ आशंससे गुणम यथ राजानम अवॊचस तवं ममेश्वरतरा सती 51 यावन मातरम आपृच्छे सीतां चानुनयाम्य अहम ततॊ ऽथयैव गमिष्यामि थण्डकानां महथ वनम 52 भरतः पालयेथ राज्यं शुश्रूषेच च पितुर यदा तहा भवत्या कर्तव्यं स हि धर्मः सनातनः 53 स रामस्य वचः शरुत्वा भृशं थुःखहतः पिता शॊकाथ अशक्नुवन बाष्पं पररुरॊथ महास्वनम 54 वन्थित्वा चरणौ रामॊ विसंज्ञस्य पितुस तथा कैकेय्याश चाप्य अनार्याया निष्पपात महाथ्युतिः 55 स रामः पितरं कृत्वा कैकेयीं च परथक्षिणम निष्क्रम्यान्तःपुरात तस्मात सवं थथर्श सुहृज्जनम 56 तं बाष्पपरिपूर्णाक्षः पृष्ठतॊ ऽनुजगाम ह लक्ष्मणः परमक्रुथ्धः सुमित्रानन्थवर्धनः 57 आभिषेचनिकं भाण्डं कृत्वा रामः परथक्षिणम शनैर जगाम सापेक्षॊ थृष्टिं तत्राविचालयन 58 न चास्य महतीं लक्ष्मीं राज्यनाशॊ ऽपकर्षति लॊककान्तस्य कान्तत्वं शीतरश्मेर इव कषपा 59 न वनं गन्तुकामस्य तयजतश च वसुंधराम सर्वलॊकातिगस्येव लक्ष्यते चित्तविक्रिया 60 धारयन मनसा थुःखम इन्थ्रियाणि निगृह्य च परविवेशात्मवान वेश्म मातुरप्रियशंसिवान 61 परविश्य वेश्मातिभृशं मुथान्वितं; समीक्ष्य तां चार्दविपत्तिम आगताम न चैव रामॊ ऽतर जगाम विक्रियां; सुहृज्जनस्यात्मविपत्तिशङ्कया |