|
1
parituṣṭas tu sugrīvas tena vākyena vānaraḥ lakṣmaṇasyāgrajaṃ rāmam idaṃ vacanam abravīt 2 sarvathāham anugrāhyo devatānām asaṃśayaḥ upapannaguṇopetaḥ sakhā yasya bhavān mama 3 śakyaṃ khalu bhaved rāma sahāyena tvayānagha surarājyam api prāptuṃ svarājyaṃ kiṃ punaḥ prabho 4 so 'haṃ sabhājyo bandhūnāṃ suhṛdāṃ caiva rāghava yasyāgnisākṣikaṃ mitraṃ labdhaṃ rāghavavaṃśajam 5 aham apy anurūpas te vayasyo jñāsyase śanaiḥ na tu vaktuṃ samartho 'haṃ svayam ātmagatān guṇān 6 mahātmanāṃ tu bhūyiṣṭhaṃ tvadvidhānāṃ kṛtātmanām niścalā bhavati prītir dhairyam ātmavatām iva 7 rajataṃ vā suvarṇaṃ vā vastrāṇy ābharaṇāni vā avibhaktāni sādhūnām avagacchanti sādhavaḥ 8 āḍhyo vāpi daridro vā duḥkhitaḥ sukhito 'pi vā nirdoṣo vā sadoṣo vā vayasyaḥ paramā gatiḥ 9 dhanatyāgaḥ sukhatyāgo dehatyāgo 'pi vā punaḥ vayasyārthe pravartante snehaṃ dṛṣṭvā tathāvidham 10 tat tathety abravīd rāmaḥ sugrīvaṃ priyavādinam lakṣmaṇasyāgrato lakṣmyā vāsavasyeva dhīmataḥ 11 tato rāmaṃ sthitaṃ dṛṣṭvā lakṣmaṇaṃ ca mahābalam sugrīvaḥ sarvataś cakṣur vane lolam apātayat 12 sa dadarśa tataḥ sālam avidūre harīśvaraḥ supuṣpam īṣatpatrāḍhyaṃ bhramarair upaśobhitam 13 tasyaikāṃ parṇabahulāṃ bhaṅktvā śākhāṃ supuṣpitām sālasyāstīrya sugrīvo niṣasāda sarāghavaḥ 14 tāv āsīnau tato dṛṣṭvā hanūmān api lakṣmaṇam sālaśākhāṃ samutpāṭya vinītam upaveśayat 15 tataḥ prahṛṣṭaḥ sugrīvaḥ ślakṣṇaṃ madhurayā girā uvāca praṇayād rāmaṃ harṣavyākulitākṣaram 16 ahaṃ vinikṛto bhrātrā carāmy eṣa bhayārditaḥ ṛśyamūkaṃ girivaraṃ hṛtabhāryaḥ suduḥkhitaḥ 17 so 'haṃ trasto bhaye magno vasāmy udbhrāntacetanaḥ vālinā nikṛto bhrātrā kṛtavairaś ca rāghava 18 vālino me bhayārtasya sarvalokābhayaṃkara mamāpi tvam anāthasya prasādaṃ kartum arhasi 19 evam uktas tu tejasvī dharmajño dharmavatsalaḥ pratyuvāca sa kākutsthaḥ sugrīvaṃ prahasann iva 20 upakāraphalaṃ mitram apakāro 'rilakṣaṇam adyaiva taṃ haniṣyāmi tava bhāryāpahāriṇam 21 ime hi me mahāvegāḥ patriṇas tigmatejasaḥ kārtikeyavanodbhūtāḥ śarā hemavibhūṣitāḥ 22 kaṅkapatrapraticchannā mahendrāśanisaṃnibhāḥ suparvāṇaḥ sutīkṣṇāgrā saroṣā bhujagā iva 23 bhrātṛsaṃjñam amitraṃ te vālinaṃ kṛtakilbiṣam śarair vinihataṃ paśya vikīrṇam iva parvatam 24 rāghavasya vacaḥ śrutvā sugrīvo vāhinīpatiḥ praharṣam atulaṃ lebhe sādhu sādhv iti cābravīt 25 rāmaśokābhibhūto 'haṃ śokārtānāṃ bhavān gatiḥ vayasya iti kṛtvā hi tvayy ahaṃ paridevaye 26 tvaṃ hi pāṇipradānena vayasyo so 'gnisākṣikaḥ kṛtaḥ prāṇair bahumataḥ satyenāpi śapāmy aham 27 vayasya iti kṛtvā ca visrabdhaṃ pravadāmy aham duḥkham antargataṃ yan me mano dahati nityaśaḥ 28 etāvad uktvā vacanaṃ bāṣpadūṣitalocanaḥ bāṣpopahatayā vācā noccaiḥ śaknoti bhāṣitum 29 bāṣpavegaṃ tu sahasā nadīvegam ivāgatam dhārayām āsa dhairyeṇa sugrīvo rāmasaṃnidhau 30 saṃnigṛhya tu taṃ bāṣpaṃ pramṛjya nayane śubhe viniḥśvasya ca tejasvī rāghavaṃ punar abravīt 31 purāhaṃ valinā rāma rājyāt svād avaropitaḥ paruṣāṇi ca saṃśrāvya nirdhūto 'smi balīyasā 32 hṛtā bhāryā ca me tena prāṇebhyo 'pi garīyasī suhṛdaś ca madīyā ye saṃyatā bandhaneṣu te 33 yatnavāṃś ca suduṣṭātmā mad vināśāya rāghava bahuśas tat prayuktāś ca vānarā nihatā mayā 34 śaṅkayā tv etayā cāhaṃ dṛṣṭvā tvām api rāghava nopasarpāmy ahaṃ bhīto bhaye sarve hi bibhyati 35 kevalaṃ hi sahāyā me hanumat pramukhās tv ime ato 'haṃ dhārayāmy adya prāṇān kṛcchra gato 'pi san 36 ete hi kapayaḥ snigdhā māṃ rakṣanti samantataḥ saha gacchanti gantavye nityaṃ tiṣṭhanti ca sthite 37 saṃkṣepas tv eṣa me rāma kim uktvā vistaraṃ hi te sa me jyeṣṭho ripur bhrātā vālī viśrutapauruṣaḥ 38 tadvināśād dhi me duḥkhaṃ pranaṣṭaṃ syād anantaram sukhaṃ me jīvitaṃ caiva tadvināśanibandhanam 39 eṣa me rāma śokāntaḥ śokārtena niveditaḥ duḥkhito 'duḥkhito vāpi sakhyur nityaṃ sakhā gatiḥ 40 śrutvaitac ca vaco rāmaḥ sugrīvam idam abravīt kiṃnimittam abhūd vairaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ 41 sukhaṃ hi kāraṇaṃ śrutvā vairasya tava vānara ānantaryaṃ vidhāsyāmi saṃpradhārya balābalam 42 balavān hi mamāmarṣaḥ śrutvā tvām avamānitam vardhate hṛdayotkampī prāvṛḍvega ivāmbhasaḥ 43 hṛṣṭaḥ kathaya visrabdho yāvad āropyate dhanuḥ sṛṣṭaś ca hi mayā bāṇo nirastaś ca ripus tava 44 evam uktas tu sugrīvaḥ kākutsthena mahātmanā praharṣam atulaṃ lebhe caturbhiḥ saha vānaraiḥ 45 tataḥ prahṛṣṭavadanaḥ sugrīvo lakṣmaṇāgraje vairasya kāraṇaṃ tattvam ākhyātum upacakrame |
1
परितुष्टस तु सुग्रीवस तेन वाक्येन वानरः लक्ष्मणस्याग्रजं रामम इथं वचनम अब्रवीत 2 सर्वदाहम अनुग्राह्यॊ थेवतानाम असंशयः उपपन्नगुणॊपेतः सखा यस्य भवान मम 3 शक्यं खलु भवेथ राम सहायेन तवयानघ सुरराज्यम अपि पराप्तुं सवराज्यं किं पुनः परभॊ 4 सॊ ऽहं सभाज्यॊ बन्धूनां सुहृथां चैव राघव यस्याग्निसाक्षिकं मित्रं लब्धं राघववंशजम 5 अहम अप्य अनुरूपस ते वयस्यॊ जञास्यसे शनैः न तु वक्तुं समर्दॊ ऽहं सवयम आत्मगतान गुणान 6 महात्मनां तु भूयिष्ठं तवथ्विधानां कृतात्मनाम निश्चला भवति परीतिर धैर्यम आत्मवताम इव 7 रजतं वा सुवर्णं वा वस्त्राण्य आभरणानि वा अविभक्तानि साधूनाम अवगच्छन्ति साधवः 8 आढ्यॊ वापि थरिथ्रॊ वा थुःखितः सुखितॊ ऽपि वा निर्थॊषॊ वा सथॊषॊ वा वयस्यः परमा गतिः 9 धनत्यागः सुखत्यागॊ थेहत्यागॊ ऽपि वा पुनः वयस्यार्दे परवर्तन्ते सनेहं थृष्ट्वा तदाविधम 10 तत तदेत्य अब्रवीथ रामः सुग्रीवं परियवाथिनम लक्ष्मणस्याग्रतॊ लक्ष्म्या वासवस्येव धीमतः 11 ततॊ रामं सदितं थृष्ट्वा लक्ष्मणं च महाबलम सुग्रीवः सर्वतश चक्षुर वने लॊलम अपातयत 12 स थथर्श ततः सालम अविथूरे हरीश्वरः सुपुष्पम ईषत्पत्राढ्यं भरमरैर उपशॊभितम 13 तस्यैकां पर्णबहुलां भङ्क्त्वा शाखां सुपुष्पिताम सालस्यास्तीर्य सुग्रीवॊ निषसाथ सराघवः 14 ताव आसीनौ ततॊ थृष्ट्वा हनूमान अपि लक्ष्मणम सालशाखां समुत्पाट्य विनीतम उपवेशयत 15 ततः परहृष्टः सुग्रीवः शलक्ष्णं मधुरया गिरा उवाच परणयाथ रामं हर्षव्याकुलिताक्षरम 16 अहं विनिकृतॊ भरात्रा चराम्य एष भयार्थितः ऋश्यमूकं गिरिवरं हृतभार्यः सुथुःखितः 17 सॊ ऽहं तरस्तॊ भये मग्नॊ वसाम्य उथ्भ्रान्तचेतनः वालिना निकृतॊ भरात्रा कृतवैरश च राघव 18 वालिनॊ मे भयार्तस्य सर्वलॊकाभयंकर ममापि तवम अनादस्य परसाथं कर्तुम अर्हसि 19 एवम उक्तस तु तेजस्वी धर्मज्ञॊ धर्मवत्सलः परत्युवाच स काकुत्स्दः सुग्रीवं परहसन्न इव 20 उपकारफलं मित्रम अपकारॊ ऽरिलक्षणम अथ्यैव तं हनिष्यामि तव भार्यापहारिणम 21 इमे हि मे महावेगाः पत्रिणस तिग्मतेजसः कार्तिकेयवनॊथ्भूताः शरा हेमविभूषिताः 22 कङ्कपत्रप्रतिच्छन्ना महेन्थ्राशनिसंनिभाः सुपर्वाणः सुतीक्ष्णाग्रा सरॊषा भुजगा इव 23 भरातृसंज्ञम अमित्रं ते वालिनं कृतकिल्बिषम शरैर विनिहतं पश्य विकीर्णम इव पर्वतम 24 राघवस्य वचः शरुत्वा सुग्रीवॊ वाहिनीपतिः परहर्षम अतुलं लेभे साधु साध्व इति चाब्रवीत 25 रामशॊकाभिभूतॊ ऽहं शॊकार्तानां भवान गतिः वयस्य इति कृत्वा हि तवय्य अहं परिथेवये 26 तवं हि पाणिप्रथानेन वयस्यॊ सॊ ऽगनिसाक्षिकः कृतः पराणैर बहुमतः सत्येनापि शपाम्य अहम 27 वयस्य इति कृत्वा च विस्रब्धं परवथाम्य अहम थुःखम अन्तर्गतं यन मे मनॊ थहति नित्यशः 28 एतावथ उक्त्वा वचनं बाष्पथूषितलॊचनः बाष्पॊपहतया वाचा नॊच्चैः शक्नॊति भाषितुम 29 बाष्पवेगं तु सहसा नथीवेगम इवागतम धारयाम आस धैर्येण सुग्रीवॊ रामसंनिधौ 30 संनिगृह्य तु तं बाष्पं परमृज्य नयने शुभे विनिःश्वस्य च तेजस्वी राघवं पुनर अब्रवीत 31 पुराहं वलिना राम राज्यात सवाथ अवरॊपितः परुषाणि च संश्राव्य निर्धूतॊ ऽसमि बलीयसा 32 हृता भार्या च मे तेन पराणेभ्यॊ ऽपि गरीयसी सुहृथश च मथीया ये संयता बन्धनेषु ते 33 यत्नवांश च सुथुष्टात्मा मथ विनाशाय राघव बहुशस तत परयुक्ताश च वानरा निहता मया 34 शङ्कया तव एतया चाहं थृष्ट्वा तवाम अपि राघव नॊपसर्पाम्य अहं भीतॊ भये सर्वे हि बिभ्यति 35 केवलं हि सहाया मे हनुमत परमुखास तव इमे अतॊ ऽहं धारयाम्य अथ्य पराणान कृच्छ्र गतॊ ऽपि सन 36 एते हि कपयः सनिग्धा मां रक्षन्ति समन्ततः सह गच्छन्ति गन्तव्ये नित्यं तिष्ठन्ति च सदिते 37 संक्षेपस तव एष मे राम किम उक्त्वा विस्तरं हि ते स मे जयेष्ठॊ रिपुर भराता वाली विश्रुतपौरुषः 38 तथ्विनाशाथ धि मे थुःखं परनष्टं सयाथ अनन्तरम सुखं मे जीवितं चैव तथ्विनाशनिबन्धनम 39 एष मे राम शॊकान्तः शॊकार्तेन निवेथितः थुःखितॊ ऽथुःखितॊ वापि सख्युर नित्यं सखा गतिः 40 शरुत्वैतच च वचॊ रामः सुग्रीवम इथम अब्रवीत किंनिमित्तम अभूथ वैरं शरॊतुम इच्छामि तत्त्वतः 41 सुखं हि कारणं शरुत्वा वैरस्य तव वानर आनन्तर्यं विधास्यामि संप्रधार्य बलाबलम 42 बलवान हि ममामर्षः शरुत्वा तवाम अवमानितम वर्धते हृथयॊत्कम्पी परावृड्वेग इवाम्भसः 43 हृष्टः कदय विस्रब्धॊ यावथ आरॊप्यते धनुः सृष्टश च हि मया बाणॊ निरस्तश च रिपुस तव 44 एवम उक्तस तु सुग्रीवः काकुत्स्देन महात्मना परहर्षम अतुलं लेभे चतुर्भिः सह वानरैः 45 ततः परहृष्टवथनः सुग्रीवॊ लक्ष्मणाग्रजे वैरस्य कारणं तत्त्वम आख्यातुम उपचक्रमे |