|
1
tataḥ paulastya sacivāḥ śrutvā cendrajitaṃ hatam ācacakṣur abhijñāya daśagrīvāya savyathāḥ 2 yuddhe hato mahārāja lakṣmaṇena tavātmajaḥ vibhīṣaṇasahāyena miṣatāṃ no mahādyute 3 śūraḥ śūreṇa saṃgamya saṃyugeṣv aparājitaḥ lakṣṇanena hataḥ śūraḥ putras te vibudhendrajit 4 sa taṃ pratibhayaṃ śrutvā vadhaṃ putrasya dāruṇam ghoram indrajitaḥ saṃkhye kaśmalaṃ prāviśan mahat 5 upalabhya cirāt saṃjñāṃ rājā rākṣasapuṃgavaḥ putraśokārdito dīno vilalāpākulendriyaḥ 6 hā rākṣasacamūmukhya mama vatsa mahāratha jitvendraṃ katham adya tvaṃ lakṣmaṇasya vaśaṃ gataḥ 7 nanu tvam iṣubhiḥ kruddho bhindyāḥ kālāntakāv api mandarasyāpi śṛṅgāṇi kiṃ punar lakṣmaṇaṃ raṇe 8 adya vaivasvato rājā bhūyo bahumato mama yenādya tvaṃ mahābāho saṃyuktaḥ kāladharmaṇā 9 eṣa panthāḥ suyodhānāṃ sarvāmaragaṇeṣv api yaḥ kṛte hanyate bhartuḥ sa pumān svargam ṛcchati 10 adya devagaṇāḥ sarve lokapālās tatharṣayaḥ hatam indrajitaṃ dṛṣṭvā sukhaṃ svapsyanti nirbhayāḥ 11 adya lokās trayaḥ kṛtsnāḥ pṛthivī ca sakānanā ekenendrajitā hīnā śūṇyeva pratibhāti me 12 adya nairṛtakanyāyāṃ śroṣyāmy antaḥpure ravam kareṇusaṃghasya yathā ninādaṃ girigahvare 13 yauvarājyaṃ ca laṅkāṃ ca rakṣāṃsi ca paraṃtapa mātaraṃ māṃ ca bhāryāṃ ca kva gato 'si vihāya naḥ 14 mama nāma tvayā vīra gatasya yamasādanam pretakāryāṇi kāryāṇi viparīte hi vartase 15 sa tvaṃ jīvati sugrīve rāghave ca salakṣmaṇe mama śalyam anuddhṛtya kva gato 'si vihāya naḥ 16 evamādivilāpārtaṃ rāvaṇaṃ rākṣasādhipam āviveśa mahān kopaḥ putravyasanasaṃbhavaḥ 17 ghoraṃ prakṛtyā rūpaṃ tat tasya krodhāgnimūrchitam babhūva rūpaṃ rudrasya kruddhasyeva durāsadam 18 tasya kruddhasya netrābhyāṃ prāpatann asrabindavaḥ dīptābhyām iva dīpābhyāṃ sārciṣaḥ snehabindavaḥ 19 dantān vidaśatas tasya śrūyate daśanasvanaḥ yantrasyāveṣṭyamānasya mahato dānavair iva 20 kālāgnir iva saṃkruddho yāṃ yāṃ diśam avaikṣata tasyāṃ tasyāṃ bhayatrastā rākṣasāḥ saṃnililyire 21 tam antakam iva kruddhaṃ carācaracikhādiṣum vīkṣamāṇaṃ diśaḥ sarvā rākṣasā nopacakramuḥ 22 tataḥ paramasaṃkruddho rāvaṇo rākṣasādhipaḥ abravīd rakṣasāṃ madhye saṃstambhayiṣur āhave 23 mayā varṣasahasrāṇi caritvā duścaraṃ tapaḥ teṣu teṣv avakāśeṣu svayambhūḥ paritoṣitaḥ 24 tasyaiva tapaso vyuṣṭyā prasādāc ca svayambhuvaḥ nāsurebhyo na devebhyo bhayaṃ mama kadā cana 25 kavacaṃ brahmadattaṃ me yad ādityasamaprabham devāsuravimardeṣu na bhinnaṃ vajraśaktibhiḥ 26 tena mām adya saṃyuktaṃ rathastham iha saṃyuge pratīyāt ko 'dya mām ājau sākṣād api puraṃdaraḥ 27 yat tadābhiprasannena saśaraṃ kārmukaṃ mahat devāsuravimardeṣu mama dattaṃ svayambhuvā 28 adya tūryaśatair bhīmaṃ dhanur utthāpyatāṃ mahat rāmalakṣmaṇayor eva vadhāya paramāhave 29 sa putravadhasaṃtaptaḥ śūraḥ krodhavaśaṃ gataḥ samīkṣya rāvaṇo buddhyā sītāṃ hantuṃ vyavasyata 30 pratyavekṣya tu tāmrākṣaḥ sughoro ghoradarśanān dīno dīnasvarān sarvāṃs tān uvāca niśācarān 31 māyayā mama vatsena vañcanārthaṃ vanaukasām kiṃ cid eva hataṃ tatra sīteyam iti darśitam 32 tad idaṃ satyam evāhaṃ kariṣye priyam ātmanaḥ vaidehīṃ nāśayiṣyāmi kṣatrabandhum anuvratām ity evam uktvā sacivān khaḍgam āśu parāmṛśat 33 uddhṛtya guṇasaṃpannaṃ vimalāmbaravarcasaṃ niṣpapāta sa vegena sabhāyāḥ sacivair vṛtaḥ 34 rāvaṇaḥ putraśokena bhṛśam ākulacetanaḥ saṃkruddhaḥ khaḍgam ādāya sahasā yatra maithilī 35 vrajantaṃ rākṣasaṃ prekṣya siṃhanādaṃ pracukruśuḥ ūcuś cānyonyam āśliṣya saṃkruddhaṃ prekṣya rākṣasāḥ 36 adyainaṃ tāv ubhau dṛṣṭvā bhrātarau pravyathiṣyataḥ lokapālā hi catvāraḥ kruddhenānena nirjitāḥ bahavaḥ śatravaś cānye saṃyugeṣv abhipātitāḥ 37 teṣāṃ saṃjalpamānānām aśokavanikāṃ gatām abhidudrāva vaidehīṃ rāvaṇaḥ krodhamūrchitaḥ 38 vāryamāṇaḥ susaṃkruddhaḥ suhṛdbhir hitabuddhibhiḥ abhyadhāvata saṃkruddhaḥ khe graho rohiṇīm iva 39 maithilī rakṣyamāṇā tu rākṣasībhir aninditā dadarśa rākṣasaṃ kruddhaṃ nistriṃśavaradhāriṇam 40 taṃ niśāmya sanistriṃśaṃ vyathitā janakātmajā nivāryamāṇaṃ bahuśaḥ suhṛdbhir anivartinam 41 yathāyaṃ mām abhikruddhaḥ samabhidravati svayam vadhiṣyati sanāthāṃ mām anāthām iva durmatiḥ 42 bahuśaś codayām āsa bhartāraṃ mām anuvratām bhāryā bhava ramasyeti pratyākhyāto 'bhavan mayā 43 so 'yaṃ mām anupasthānād vyaktaṃ nairāśyam āgataḥ krodhamohasamāviṣṭo nihantuṃ māṃ samudyataḥ 44 atha vā tau naravyāghrau bhrātarau rāmalakṣmaṇau mannimittam anāryeṇa samare 'dya nipātitau aho dhin mannimitto 'yaṃ vināśo rājaputrayoḥ 45 hanūmato hi tadvākyaṃ na kṛtaṃ kṣudrayā mayā yady ahaṃ tasya pṛṣṭhena tadāyāsam aninditā nādyaivam anuśoceyaṃ bhartur aṅkagatā satī 46 manye tu hṛdayaṃ tasyāḥ kausalyāyāḥ phaliṣyati ekaputrā yadā putraṃ vinaṣṭaṃ śroṣyate yudhi 47 sā hi janma ca bālyaṃ ca yauvanaṃ ca mahātmanaḥ dharmakāryāṇi rūpaṃ ca rudatī saṃsramiṣyati 48 nirāśā nihate putre dattvā śrāddham acetanā agnim ārokṣyate nūnam apo vāpi pravekṣyati 49 dhig astu kubjām asatīṃ mantharāṃ pāpaniścayām yannimittam idaṃ duḥkhaṃ kausalyā pratipatsyate 50 ity evaṃ maithilīṃ dṛṣṭvā vilapantīṃ tapasvinīm rohiṇīm iva candreṇa vinā grahavaśaṃ gatām 51 supārśvo nāma medhāvī rāvaṇaṃ rākṣaseśvaram nivāryamāṇaṃ sacivair idaṃ vacanam abravīt 52 kathaṃ nāma daśagrīva sākṣād vaiśravaṇānuja hantum icchasi vaidehīṃ krodhād dharmam apāsya hi 53 veda vidyāvrata snātaḥ svadharmanirataḥ sadā striyāḥ kasmād vadhaṃ vīra manyase rākṣaseśvara 54 maithilīṃ rūpasaṃpannāṃ pratyavekṣasva pārthiva tvam eva tu sahāsmābhī rāghave krodham utsṛja 55 abhyutthānaṃ tvam adyaiva kṛṣṇapakṣacaturdaśīm kṛtvā niryāhy amāvāsyāṃ vijayāya balair vṛtaḥ 56 śūro dhīmān rathī khaḍgī rathapravaram āsthitaḥ hatvā dāśarathiṃ rāmaṃ bhavān prāpsyati maithilīm 57 sa tad durātmā suhṛdā niveditaṃ; vacaḥ sudharmyaṃ pratigṛhya rāvaṇaḥ gṛhaṃ jagāmātha tataś ca vīryavān; punaḥ sabhāṃ ca prayayau suhṛdvṛtaḥ |
1
ततः पौलस्त्य सचिवाः शरुत्वा चेन्थ्रजितं हतम आचचक्षुर अभिज्ञाय थशग्रीवाय सव्यदाः 2 युथ्धे हतॊ महाराज लक्ष्मणेन तवात्मजः विभीषणसहायेन मिषतां नॊ महाथ्युते 3 शूरः शूरेण संगम्य संयुगेष्व अपराजितः लक्ष्णनेन हतः शूरः पुत्रस ते विबुधेन्थ्रजित 4 स तं परतिभयं शरुत्वा वधं पुत्रस्य थारुणम घॊरम इन्थ्रजितः संख्ये कश्मलं पराविशन महत 5 उपलभ्य चिरात संज्ञां राजा राक्षसपुंगवः पुत्रशॊकार्थितॊ थीनॊ विललापाकुलेन्थ्रियः 6 हा राक्षसचमूमुख्य मम वत्स महारद जित्वेन्थ्रं कदम अथ्य तवं लक्ष्मणस्य वशं गतः 7 ननु तवम इषुभिः करुथ्धॊ भिन्थ्याः कालान्तकाव अपि मन्थरस्यापि शृङ्गाणि किं पुनर लक्ष्मणं रणे 8 अथ्य वैवस्वतॊ राजा भूयॊ बहुमतॊ मम येनाथ्य तवं महाबाहॊ संयुक्तः कालधर्मणा 9 एष पन्दाः सुयॊधानां सर्वामरगणेष्व अपि यः कृते हन्यते भर्तुः स पुमान सवर्गम ऋच्छति 10 अथ्य थेवगणाः सर्वे लॊकपालास तदर्षयः हतम इन्थ्रजितं थृष्ट्वा सुखं सवप्स्यन्ति निर्भयाः 11 अथ्य लॊकास तरयः कृत्स्नाः पृदिवी च सकानना एकेनेन्थ्रजिता हीना शूण्येव परतिभाति मे 12 अथ्य नैरृतकन्यायां शरॊष्याम्य अन्तःपुरे रवम करेणुसंघस्य यदा निनाथं गिरिगह्वरे 13 यौवराज्यं च लङ्कां च रक्षांसि च परंतप मातरं मां च भार्यां च कव गतॊ ऽसि विहाय नः 14 मम नाम तवया वीर गतस्य यमसाथनम परेतकार्याणि कार्याणि विपरीते हि वर्तसे 15 स तवं जीवति सुग्रीवे राघवे च सलक्ष्मणे मम शल्यम अनुथ्धृत्य कव गतॊ ऽसि विहाय नः 16 एवमाथिविलापार्तं रावणं राक्षसाधिपम आविवेश महान कॊपः पुत्रव्यसनसंभवः 17 घॊरं परकृत्या रूपं तत तस्य करॊधाग्निमूर्छितम बभूव रूपं रुथ्रस्य करुथ्धस्येव थुरासथम 18 तस्य करुथ्धस्य नेत्राभ्यां परापतन्न अस्रबिन्थवः थीप्ताभ्याम इव थीपाभ्यां सार्चिषः सनेहबिन्थवः 19 थन्तान विथशतस तस्य शरूयते थशनस्वनः यन्त्रस्यावेष्ट्यमानस्य महतॊ थानवैर इव 20 कालाग्निर इव संक्रुथ्धॊ यां यां थिशम अवैक्षत तस्यां तस्यां भयत्रस्ता राक्षसाः संनिलिल्यिरे 21 तम अन्तकम इव करुथ्धं चराचरचिखाथिषुम वीक्षमाणं थिशः सर्वा राक्षसा नॊपचक्रमुः 22 ततः परमसंक्रुथ्धॊ रावणॊ राक्षसाधिपः अब्रवीथ रक्षसां मध्ये संस्तम्भयिषुर आहवे 23 मया वर्षसहस्राणि चरित्वा थुश्चरं तपः तेषु तेष्व अवकाशेषु सवयम्भूः परितॊषितः 24 तस्यैव तपसॊ वयुष्ट्या परसाथाच च सवयम्भुवः नासुरेभ्यॊ न थेवेभ्यॊ भयं मम कथा चन 25 कवचं बरह्मथत्तं मे यथ आथित्यसमप्रभम थेवासुरविमर्थेषु न भिन्नं वज्रशक्तिभिः 26 तेन माम अथ्य संयुक्तं रदस्दम इह संयुगे परतीयात कॊ ऽथय माम आजौ साक्षाथ अपि पुरंथरः 27 यत तथाभिप्रसन्नेन सशरं कार्मुकं महत थेवासुरविमर्थेषु मम थत्तं सवयम्भुवा 28 अथ्य तूर्यशतैर भीमं धनुर उत्दाप्यतां महत रामलक्ष्मणयॊर एव वधाय परमाहवे 29 स पुत्रवधसंतप्तः शूरः करॊधवशं गतः समीक्ष्य रावणॊ बुथ्ध्या सीतां हन्तुं वयवस्यत 30 परत्यवेक्ष्य तु ताम्राक्षः सुघॊरॊ घॊरथर्शनान थीनॊ थीनस्वरान सर्वांस तान उवाच निशाचरान 31 मायया मम वत्सेन वञ्चनार्दं वनौकसाम किं चिथ एव हतं तत्र सीतेयम इति थर्शितम 32 तथ इथं सत्यम एवाहं करिष्ये परियम आत्मनः वैथेहीं नाशयिष्यामि कषत्रबन्धुम अनुव्रताम इत्य एवम उक्त्वा सचिवान खड्गम आशु परामृशत 33 उथ्धृत्य गुणसंपन्नं विमलाम्बरवर्चसं निष्पपात स वेगेन सभायाः सचिवैर वृतः 34 रावणः पुत्रशॊकेन भृशम आकुलचेतनः संक्रुथ्धः खड्गम आथाय सहसा यत्र मैदिली 35 वरजन्तं राक्षसं परेक्ष्य सिंहनाथं परचुक्रुशुः ऊचुश चान्यॊन्यम आश्लिष्य संक्रुथ्धं परेक्ष्य राक्षसाः 36 अथ्यैनं ताव उभौ थृष्ट्वा भरातरौ परव्यदिष्यतः लॊकपाला हि चत्वारः करुथ्धेनानेन निर्जिताः बहवः शत्रवश चान्ये संयुगेष्व अभिपातिताः 37 तेषां संजल्पमानानाम अशॊकवनिकां गताम अभिथुथ्राव वैथेहीं रावणः करॊधमूर्छितः 38 वार्यमाणः सुसंक्रुथ्धः सुहृथ्भिर हितबुथ्धिभिः अभ्यधावत संक्रुथ्धः खे गरहॊ रॊहिणीम इव 39 मैदिली रक्ष्यमाणा तु राक्षसीभिर अनिन्थिता थथर्श राक्षसं करुथ्धं निस्त्रिंशवरधारिणम 40 तं निशाम्य सनिस्त्रिंशं वयदिता जनकात्मजा निवार्यमाणं बहुशः सुहृथ्भिर अनिवर्तिनम 41 यदायं माम अभिक्रुथ्धः समभिथ्रवति सवयम वधिष्यति सनादां माम अनादाम इव थुर्मतिः 42 बहुशश चॊथयाम आस भर्तारं माम अनुव्रताम भार्या भव रमस्येति परत्याख्यातॊ ऽभवन मया 43 सॊ ऽयं माम अनुपस्दानाथ वयक्तं नैराश्यम आगतः करॊधमॊहसमाविष्टॊ निहन्तुं मां समुथ्यतः 44 अद वा तौ नरव्याघ्रौ भरातरौ रामलक्ष्मणौ मन्निमित्तम अनार्येण समरे ऽथय निपातितौ अहॊ धिन मन्निमित्तॊ ऽयं विनाशॊ राजपुत्रयॊः 45 हनूमतॊ हि तथ्वाक्यं न कृतं कषुथ्रया मया यथ्य अहं तस्य पृष्ठेन तथायासम अनिन्थिता नाथ्यैवम अनुशॊचेयं भर्तुर अङ्कगता सती 46 मन्ये तु हृथयं तस्याः कौसल्यायाः फलिष्यति एकपुत्रा यथा पुत्रं विनष्टं शरॊष्यते युधि 47 सा हि जन्म च बाल्यं च यौवनं च महात्मनः धर्मकार्याणि रूपं च रुथती संस्रमिष्यति 48 निराशा निहते पुत्रे थत्त्वा शराथ्धम अचेतना अग्निम आरॊक्ष्यते नूनम अपॊ वापि परवेक्ष्यति 49 धिग अस्तु कुब्जाम असतीं मन्दरां पापनिश्चयाम यन्निमित्तम इथं थुःखं कौसल्या परतिपत्स्यते 50 इत्य एवं मैदिलीं थृष्ट्वा विलपन्तीं तपस्विनीम रॊहिणीम इव चन्थ्रेण विना गरहवशं गताम 51 सुपार्श्वॊ नाम मेधावी रावणं राक्षसेश्वरम निवार्यमाणं सचिवैर इथं वचनम अब्रवीत 52 कदं नाम थशग्रीव साक्षाथ वैश्रवणानुज हन्तुम इच्छसि वैथेहीं करॊधाथ धर्मम अपास्य हि 53 वेथ विथ्याव्रत सनातः सवधर्मनिरतः सथा सत्रियाः कस्माथ वधं वीर मन्यसे राक्षसेश्वर 54 मैदिलीं रूपसंपन्नां परत्यवेक्षस्व पार्दिव तवम एव तु सहास्माभी राघवे करॊधम उत्सृज 55 अभ्युत्दानं तवम अथ्यैव कृष्णपक्षचतुर्थशीम कृत्वा निर्याह्य अमावास्यां विजयाय बलैर वृतः 56 शूरॊ धीमान रदी खड्गी रदप्रवरम आस्दितः हत्वा थाशरदिं रामं भवान पराप्स्यति मैदिलीम 57 स तथ थुरात्मा सुहृथा निवेथितं; वचः सुधर्म्यं परतिगृह्य रावणः गृहं जगामाद ततश च वीर्यवान; पुनः सभां च परययौ सुहृथ्वृतः |