|
1
āghrāya rāmas taṃ mūrdhni pariṣvajya ca rāghavaḥ aṅke bharatam āropya paryapṛcchat samāhitaḥ 2 kva nu te 'bhūt pitā tāta yad araṇyaṃ tvam āgataḥ na hi tvaṃ jīvatas tasya vanam āgantum arhasi 3 cirasya bata paśyāmi dūrād bharatam āgatam duṣpratīkam araṇye 'smin kiṃ tāta vanam āgataḥ 4 kac cid daśaratho rājā kuśalī satyasaṃgaraḥ rājasūyāśvamedhānām āhartā dharmaniścayaḥ 5 sa kac cid brāhmaṇo vidvān dharmanityo mahādyutiḥ ikṣvākūṇām upādhyāyo yathāvat tāta pūjyate 6 tāta kac cic ca kausalyā sumitrā ca prajāvatī sukhinī kac cid āryā ca devī nandati kaikayī 7 kac cid vinaya saṃpannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ anasūyur anudraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ 8 kac cid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā 9 iṣvastravarasaṃpannam arthaśāstraviśāradam sudhanvānam upādhyāyaṃ kac cit tvaṃ tāta manyase 10 kac cid ātma samāḥ śūrāḥ śrutavanto jitendriyāḥ kulīnāś ceṅgitajñāś ca kṛtās te tāta mantriṇaḥ 11 mantro vijayamūlaṃ hi rājñāṃ bhavati rāghava susaṃvṛto mantradharair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ 12 kac cin nidrāvaśaṃ naiṣi kac cit kāle vibudhyase kac ciṃś cāpararātriṣu cintayasy arthanaipuṇam 13 kac cin mantrayase naikaḥ kac cin na bahubhiḥ saha kac cit te mantrito mantro rāṣṭraṃ na paridhāvati 14 kac cid arthaṃ viniścitya laghumūlaṃ mahodayam kṣipram ārabhase kartuṃ na dīrghayasi rāghava 15 kac cit tu sukṛtāny eva kṛtarūpāṇi vā punaḥ vidus te sarvakāryāṇi na kartavyāni pārthivāḥ 16 kac cin na tarkair yuktvā vā ye cāpy aparikīrtitāḥ tvayā vā tava vāmātyair budhyate tāta mantritam 17 kac cit sahasrān mūrkhāṇām ekam icchasi paṇḍitam paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ mahat 18 sahasrāṇy api mūrkhāṇāṃ yady upāste mahīpatiḥ atha vāpy ayutāny eva nāsti teṣu sahāyatā 19 eko 'py amātyo medhāvī śūro dakṣo vicakṣaṇaḥ rājānaṃ rājamātraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam 20 kac cin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ 21 amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kac cit tvaṃ niyojayasi karmasu 22 kac cit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ 23 upāyakuśalaṃ vaidyaṃ bhṛtyasaṃdūṣaṇe ratam śūram aiśvaryakāmaṃ ca yo na hanti sa vadhyate 24 kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca dhṛtimān matimāñ śuciḥ kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatiḥ kṛtaḥ 25 balavantaś ca kac cit te mukhyā yuddhaviśāradāḥ dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ 26 ka cid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam saṃprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vilambase 27 kālātikramaṇe hy eva bhakta vetanayor bhṛtāḥ bhartuḥ kupyanti duṣyanti so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ 28 kac cit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ kac cit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti samāhitāḥ 29 kac cij jānapado vidvān dakṣiṇaḥ pratibhānavān yathoktavādī dūtas te kṛto bharata paṇḍitaḥ 30 kac cid aṣṭādaśāny eṣu svapakṣe daśa pañca ca tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ 31 kac cid vyapāstān ahitān pratiyātāṃś ca sarvadā durbalān anavajñāya vartase ripusūdana 32 kac cin na lokāyatikān brāhmaṇāṃs tāta sevase anartha kuśalā hy ete bālāḥ paṇḍitamāninaḥ 33 dharmaśāstreṣu mukhyeṣu vidyamāneṣu durbudhāḥ buddhimān vīkṣikīṃ prāpya nirarthaṃ pravadanti te 34 vīrair adhyuṣitāṃ pūrvam asmākaṃ tāta pūrvakaiḥ satyanāmāṃ dṛḍhadvārāṃ hastyaśvarathasaṃkulām 35 brāhmaṇaiḥ kṣatriyair vaiśyaiḥ svakarmanirataiḥ sadā jitendriyair mahotsāhair vṛtāmātyaiḥ sahasraśaḥ 36 prāsādair vividhākārair vṛtāṃ vaidyajanākulām kac cit samuditāṃ sphītām ayodhyāṃ parirakṣasi 37 kac cic caityaśatair juṣṭaḥ suniviṣṭajanākulaḥ devasthānaiḥ prapābhiś ca taḍāgaiś copaśobhitaḥ 38 prahṛṣṭanaranārīkaḥ samājotsavaśobhitaḥ sukṛṣṭasīmā paśumān hiṃsābhir abhivarjitaḥ 39 adevamātṛko ramyaḥ śvāpadaiḥ parivarjitaḥ kac cij janapadaḥ sphītaḥ sukhaṃ vasati rāghava 40 kac cit te dayitāḥ sarve kṛṣigorakṣajīvinaḥ vārtāyāṃ saṃśritas tāta loko hi sukham edhate 41 teṣāṃ guptiparīhāraiḥ kac cit te bharaṇaṃ kṛtam rakṣyā hi rājñā dharmeṇa sarve viṣayavāsinaḥ 42 kac cit striyaḥ sāntvayasi kac cit tāś ca surakṣitāḥ kac cin na śraddadhāsyāsāṃ kac cid guhyaṃ na bhāṣase 43 kac cin nāga vanaṃ guptaṃ kuñjarāṇaṃ ca tṛpyasi kac cid darśayase nityaṃ manuṣyāṇāṃ vibhūṣitam utthāyotthāya pūrvāhṇe rājaputro mahāpathe 44 kac cit sarvāṇi durgāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ 45 āyas te vipulaḥ kac cit kac cid alpataro vyayaḥ apātreṣu na te kac cit kośo gacchati rāghava 46 devatārthe ca pitrarthe brāhmaṇābhyāgateṣu ca yodheṣu mitravargeṣu kac cid gacchati te vyayaḥ 47 kac cid āryo viśuddhātmā kṣāritaś corakarmaṇā apṛṣṭaḥ śāstrakuśalair na lobhād badhyate śuciḥ 48 gṛhītaś caiva pṛṣṭaś ca kāle dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ kac cin na mucyate coro dhanalobhān nararṣabha 49 vyasane kac cid āḍhyasya dugatasya ca rāghava arthaṃ virāgāḥ paśyanti tavāmātyā bahuśrutāḥ 50 yāni mithyābhiśastānāṃ patanty asrāṇi rāghava tāni putrapaśūn ghnanti prītyartham anuśāsataḥ 51 kac cid vṛdhāṃś ca bālāṃś ca vaidyamukhyāṃś ca rāghava dānena manasā vācā tribhir etair bubhūṣase 52 kac cid gurūṃś ca vṛddhāṃś ca tāpasān devatātithīn caityāṃś ca sarvān siddhārthān brāhmaṇāṃś ca namasyasi 53 kac cid arthena vā dharmaṃ dharmaṃ dharmeṇa vā punaḥ ubhau vā prītilobhena kāmena na vibādhase 54 kac cid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara vibhajya kāle kālajña sarvān bharata sevase 55 kac cit te brāhmaṇāḥ śarma sarvaśāstrārthakovidaḥ āśaṃsante mahāprājña paurajānapadaiḥ saha 56 nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ pañcavṛttitām 57 ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca mantraṇam niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparilakṣaṇam 58 maṅgalasyāprayogaṃ ca pratyutthānaṃ ca sarvaśaḥ kac cit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa 59 kac cit svādukṛtaṃ bhojyam eko nāśnāsi rāghava kac cid āśaṃsamānebhyo mitrebhyaḥ saṃprayacchasi |
1
आघ्राय रामस तं मूर्ध्नि परिष्वज्य च राघवः अङ्के भरतम आरॊप्य पर्यपृच्छत समाहितः 2 कव नु ते ऽभूत पिता तात यथ अरण्यं तवम आगतः न हि तवं जीवतस तस्य वनम आगन्तुम अर्हसि 3 चिरस्य बत पश्यामि थूराथ भरतम आगतम थुष्प्रतीकम अरण्ये ऽसमिन किं तात वनम आगतः 4 कच चिथ थशरदॊ राजा कुशली सत्यसंगरः राजसूयाश्वमेधानाम आहर्ता धर्मनिश्चयः 5 स कच चिथ बराह्मणॊ विथ्वान धर्मनित्यॊ महाथ्युतिः इक्ष्वाकूणाम उपाध्यायॊ यदावत तात पूज्यते 6 तात कच चिच च कौसल्या सुमित्रा च परजावती सुखिनी कच चिथ आर्या च थेवी नन्थति कैकयी 7 कच चिथ विनय संपन्नः कुलपुत्रॊ बहुश्रुतः अनसूयुर अनुथ्रष्टा सत्कृतस ते पुरॊहितः 8 कच चिथ अग्निषु ते युक्तॊ विधिज्ञॊ मतिमान ऋजुः हुतं च हॊष्यमाणं च काले वेथयते सथा 9 इष्वस्त्रवरसंपन्नम अर्दशास्त्रविशारथम सुधन्वानम उपाध्यायं कच चित तवं तात मन्यसे 10 कच चिथ आत्म समाः शूराः शरुतवन्तॊ जितेन्थ्रियाः कुलीनाश चेङ्गितज्ञाश च कृतास ते तात मन्त्रिणः 11 मन्त्रॊ विजयमूलं हि राज्ञां भवति राघव सुसंवृतॊ मन्त्रधरैर अमात्यैः शास्त्रकॊविथैः 12 कच चिन निथ्रावशं नैषि कच चित काले विबुध्यसे कच चिंश चापररात्रिषु चिन्तयस्य अर्दनैपुणम 13 कच चिन मन्त्रयसे नैकः कच चिन न बहुभिः सह कच चित ते मन्त्रितॊ मन्त्रॊ राष्ट्रं न परिधावति 14 कच चिथ अर्दं विनिश्चित्य लघुमूलं महॊथयम कषिप्रम आरभसे कर्तुं न थीर्घयसि राघव 15 कच चित तु सुकृतान्य एव कृतरूपाणि वा पुनः विथुस ते सर्वकार्याणि न कर्तव्यानि पार्दिवाः 16 कच चिन न तर्कैर युक्त्वा वा ये चाप्य अपरिकीर्तिताः तवया वा तव वामात्यैर बुध्यते तात मन्त्रितम 17 कच चित सहस्रान मूर्खाणाम एकम इच्छसि पण्डितम पण्डितॊ हय अर्दकृच्छ्रेषु कुर्यान निःश्रेयसं महत 18 सहस्राण्य अपि मूर्खाणां यथ्य उपास्ते महीपतिः अद वाप्य अयुतान्य एव नास्ति तेषु सहायता 19 एकॊ ऽपय अमात्यॊ मेधावी शूरॊ थक्षॊ विचक्षणः राजानं राजमात्रं वा परापयेन महतीं शरियम 20 कच चिन मुख्या महत्स्व एव मध्यमेषु च मध्यमाः जघन्याश च जघन्येषु भृत्याः कर्मसु यॊजिताः 21 अमात्यान उपधातीतान पितृपैतामहाञ शुचीन शरेष्ठाञ शरेष्ठेषु कच चित तवं नियॊजयसि कर्मसु 22 कच चित तवां नावजानन्ति याजकाः पतितं यदा उग्रप्रतिग्रहीतारं कामयानम इव सत्रियः 23 उपायकुशलं वैथ्यं भृत्यसंथूषणे रतम शूरम ऐश्वर्यकामं च यॊ न हन्ति स वध्यते 24 कच्चिथ धृष्टश च शूरश च धृतिमान मतिमाञ शुचिः कुलीनश चानुरक्तश च थक्षः सेनापतिः कृतः 25 बलवन्तश च कच चित ते मुख्या युथ्धविशारथाः थृष्टापथाना विक्रान्तास तवया सत्कृत्य मानिताः 26 क चिथ बलस्य भक्तं च वेतनं च यदॊचितम संप्राप्तकालं थातव्यं थथासि न विलम्बसे 27 कालातिक्रमणे हय एव भक्त वेतनयॊर भृताः भर्तुः कुप्यन्ति थुष्यन्ति सॊ ऽनर्दः सुमहान समृतः 28 कच चित सर्वे ऽनुरक्तास तवां कुलपुत्राः परधानतः कच चित पराणांस तवार्देषु संत्यजन्ति समाहिताः 29 कच चिज जानपथॊ विथ्वान थक्षिणः परतिभानवान यदॊक्तवाथी थूतस ते कृतॊ भरत पण्डितः 30 कच चिथ अष्टाथशान्य एषु सवपक्षे थश पञ्च च तरिभिस तरिभिर अविज्ञातैर वेत्सि तीर्दानि चारकैः 31 कच चिथ वयपास्तान अहितान परतियातांश च सर्वथा थुर्बलान अनवज्ञाय वर्तसे रिपुसूथन 32 कच चिन न लॊकायतिकान बराह्मणांस तात सेवसे अनर्द कुशला हय एते बालाः पण्डितमानिनः 33 धर्मशास्त्रेषु मुख्येषु विथ्यमानेषु थुर्बुधाः बुथ्धिमान वीक्षिकीं पराप्य निरर्दं परवथन्ति ते 34 वीरैर अध्युषितां पूर्वम अस्माकं तात पूर्वकैः सत्यनामां थृढथ्वारां हस्त्यश्वरदसंकुलाम 35 बराह्मणैः कषत्रियैर वैश्यैः सवकर्मनिरतैः सथा जितेन्थ्रियैर महॊत्साहैर वृतामात्यैः सहस्रशः 36 परासाथैर विविधाकारैर वृतां वैथ्यजनाकुलाम कच चित समुथितां सफीताम अयॊध्यां परिरक्षसि 37 कच चिच चैत्यशतैर जुष्टः सुनिविष्टजनाकुलः थेवस्दानैः परपाभिश च तडागैश चॊपशॊभितः 38 परहृष्टनरनारीकः समाजॊत्सवशॊभितः सुकृष्टसीमा पशुमान हिंसाभिर अभिवर्जितः 39 अथेवमातृकॊ रम्यः शवापथैः परिवर्जितः कच चिज जनपथः सफीतः सुखं वसति राघव 40 कच चित ते थयिताः सर्वे कृषिगॊरक्षजीविनः वार्तायां संश्रितस तात लॊकॊ हि सुखम एधते 41 तेषां गुप्तिपरीहारैः कच चित ते भरणं कृतम रक्ष्या हि राज्ञा धर्मेण सर्वे विषयवासिनः 42 कच चित सत्रियः सान्त्वयसि कच चित ताश च सुरक्षिताः कच चिन न शरथ्थधास्यासां कच चिथ गुह्यं न भाषसे 43 कच चिन नाग वनं गुप्तं कुञ्जराणं च तृप्यसि कच चिथ थर्शयसे नित्यं मनुष्याणां विभूषितम उत्दायॊत्दाय पूर्वाह्णे राजपुत्रॊ महापदे 44 कच चित सर्वाणि थुर्गाणि धनधान्यायुधॊथकैः यन्त्रैश च परिपूर्णानि तदा शिल्पिधनुर्धरैः 45 आयस ते विपुलः कच चित कच चिथ अल्पतरॊ वययः अपात्रेषु न ते कच चित कॊशॊ गच्छति राघव 46 थेवतार्दे च पित्रर्दे बराह्मणाभ्यागतेषु च यॊधेषु मित्रवर्गेषु कच चिथ गच्छति ते वययः 47 कच चिथ आर्यॊ विशुथ्धात्मा कषारितश चॊरकर्मणा अपृष्टः शास्त्रकुशलैर न लॊभाथ बध्यते शुचिः 48 गृहीतश चैव पृष्टश च काले थृष्टः सकारणः कच चिन न मुच्यते चॊरॊ धनलॊभान नरर्षभ 49 वयसने कच चिथ आढ्यस्य थुगतस्य च राघव अर्दं विरागाः पश्यन्ति तवामात्या बहुश्रुताः 50 यानि मिद्याभिशस्तानां पतन्त्य अस्राणि राघव तानि पुत्रपशून घनन्ति परीत्यर्दम अनुशासतः 51 कच चिथ वृधांश च बालांश च वैथ्यमुख्यांश च राघव थानेन मनसा वाचा तरिभिर एतैर बुभूषसे 52 कच चिथ गुरूंश च वृथ्धांश च तापसान थेवतातिदीन चैत्यांश च सर्वान सिथ्धार्दान बराह्मणांश च नमस्यसि 53 कच चिथ अर्देन वा धर्मं धर्मं धर्मेण वा पुनः उभौ वा परीतिलॊभेन कामेन न विबाधसे 54 कच चिथ अर्दं च धर्मं च कामं च जयतां वर विभज्य काले कालज्ञ सर्वान भरत सेवसे 55 कच चित ते बराह्मणाः शर्म सर्वशास्त्रार्दकॊविथः आशंसन्ते महाप्राज्ञ पौरजानपथैः सह 56 नास्तिक्यम अनृतं करॊधं परमाथं थीर्घसूत्रताम अथर्शनं जञानवताम आलस्यं पञ्चवृत्तिताम 57 एकचिन्तनम अर्दानाम अनर्दज्ञैश च मन्त्रणम निश्चितानाम अनारम्भं मन्त्रस्यापरिलक्षणम 58 मङ्गलस्याप्रयॊगं च परत्युत्दानं च सर्वशः कच चित तवं वर्जयस्य एतान राजथॊषांश चतुर्थश 59 कच चित सवाथुकृतं भॊज्यम एकॊ नाश्नासि राघव कच चिथ आशंसमानेभ्यॊ मित्रेभ्यः संप्रयच्छसि |