|
1
[षक] राजन सर्षप मात्राणि परच छिथ्राणि पश्यसि आत्मनॊ बिल्वमात्राणि पश्यन्न अपि न पश्यसि 2 मेनका तरिथशेष्व एव तरिथशाश चानु मेनकाम ममैवॊथ्रिच्यते जन्म थुःषन्त तव जन्मतः 3 कषिताव अटसि राजंस तवम अन्तरिक्षे चराम्य अहम आवयॊर अन्तरं पश्य मेरुसर्षपयॊर इव 4 महेन्थ्रस्य कुबेरस्य यमस्य वरुणस्य च भवनान्य अनुसंयामि परभावं पश्य मे नृप 5 सत्यश चापि परवाथॊ ऽयं यं परवक्ष्यामि ते ऽनघ निथर्शनार्दं न थवेषात तच छरुत्वा कषन्तुम अर्हसि 6 विरूपॊ यावथ आथर्शे नात्मनः पश्यते मुखम मन्यते तावथ आत्मानम अन्येभ्यॊ रूपवत्तरम 7 यथा तु मुखम आथर्शे विकृतं सॊ ऽभिवीक्षते तथेतरं विजानाति आत्मानं नेतरं जनम 8 अतीव रूपसंपन्नॊ न किं चिथ अवमन्यते अतीव जल्पन थुर्वाचॊ भवतीह विहेठकः 9 मूर्खॊ हि जल्पतां पुंसां शरुत्वा वाचः शुभाशुभाः अशुभं वाक्यम आथत्ते पुरीषम इव सूकरः 10 पराज्ञस तु जल्पतां पुंसां शरुत्वा वाचः शुभाशुभाः गुणवथ वाक्यम आथत्ते हंसः कषीरम इवाम्भसः 11 अन्यान परिवथन साधुर यदा हि परितप्यते तदा परिवथन्न अन्यांस तुष्टॊ भवति थुर्जनः 12 अभिवाथ्य यदा वृथ्धान सन्तॊ गच्छन्ति निर्वृतिम एवं सज्जनम आक्रुश्य मूर्खॊ भवति निर्वृतः 13 सुखं जीवन्त्य अथॊषज्ञा मूर्खा थॊषानुथर्शिनः यत्र वाच्याः परैः सन्तः परान आहुस तदाविधान 14 अतॊ हास्यतरं लॊके किं चिथ अन्यन न विथ्यते इथं थुर्जन इत्य आह थुर्जनः सज्जनं सवयम 15 सत्यधर्मच्युतात पुंसः करुथ्धाथ आशीविषाथ इव अनास्तिकॊ ऽपय उथ्विजते जनः किं पुनर आस्तिकः 16 सवयम उत्पाथ्य वै पुत्रं सथृशं यॊ ऽवमन्यते तस्य थेवाः शरियं घनन्ति न च लॊकान उपाश्नुते 17 कुलवंशप्रतिष्ठां हि पितरः पुत्रम अब्रुवन उत्तमं सर्वधर्माणां तस्मात पुत्रं न संत्यजेत 18 सवपत्नी परभवान पञ्च लब्धान करीतान विवर्धितान कृतान अन्यासु चॊत्पन्नान पुत्रान वै मनुर अब्रवीत 19 धर्मकीर्त्य आवहा नॄणां मनसः परीतिवर्धनाः तरायन्ते नरकाज जाताः पुत्रा धर्मप्लवाः पितॄन 20 स तवं नृपतिशार्थूल न पुत्रं तयक्तुम अर्हसि आत्मानं सत्यधर्मौ च पालयानॊ महीपते नरेन्थ्र सिंहकपटं न वॊढुं तवम इहार्हसि 21 वरं कूपशताथ वापी वरं वापी शतात करतुः वरं करतुशतात पुत्रः सत्यं पुत्रशताथ वरम 22 अश्वमेध सहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम अश्वमेध सहस्राथ धि सत्यम एव विशिष्यते 23 सर्ववेथाधिगमनं सर्वतीर्दावगाहनम सत्यं च वथतॊ राजन समं वा सयान न वा समम 24 नास्ति सत्यात परॊ धर्मॊ न सत्याथ विथ्यते परम न हि तीव्रतरं किं चिथ अनृताथ इह विथ्यते 25 राजन सत्यं परं बरह्मसत्यं च समयः परः मा तयाक्षीः समयं राजन सत्यं संगतम अस्तु ते 26 अनृते चेत परसङ्गस ते शरथ्थधासि न चेत सवयम आत्मनॊ हन्त गच्छामि तवाथृशे नास्ति संगतम 27 ऋते ऽपि तवयि थुःषन्त शौल राजावतंसकाम चतुरन्ताम इमाम उर्वीं पुत्रॊ मे पालयिष्यति 28 [व] एतावथ उक्त्वा वचनं परातिष्ठत शकुन्तला अदान्तरिक्षे थुःषन्तं वाग उवाचाशरीरिणी ऋत्विक पुरॊहिताचार्यैर मन्त्रिभिश चावृतं तथा 29 भस्त्रा माता पितुः पुत्रॊ येन जातः स एव सः भरस्व पुत्रं थुःषन्त मावमंस्दाः शकुन्तलाम 30 रेतॊधाः पुत्र उन्नयति नरथेव यमक्षयात तवं चास्य धाता गर्भस्य सत्यम आह शकुन्तला 31 जाया जनयते पुत्रम आत्मनॊ ऽङगं थविधाकृतम तस्माथ भरस्व थुःषन्त पुत्रं शाकुन्तलं नृप 32 अभूतिर एषा कस तयज्याज जीवञ जीवन्तम आत्मजम शाकुन्तलं महात्मानं थौःषन्तिं भर पौरव 33 भर्तव्यॊ ऽयं तवया यस्माथ अस्माकं वचनाथ अपि तस्माथ भवत्व अयं नाम्ना भरतॊ नाम ते सुतः 34 तच छरुत्वा पौरवॊ राजा वयाहृतं वै थिवौकसाम पुरॊहितम अमात्यांश च संप्रहृष्टॊ ऽबरवीथ इथम 35 शृण्वन्त्व एतथ भवन्तॊ ऽसय थेवथूतस्य भाषितम अहम अप्य एवम एवैनं जानामि सवयम आत्मजम 36 यथ्य अहं वचनाथ एव गृह्णीयाम इमम आत्मजम भवेथ धि शङ्का लॊकस्य नैवं शुथ्धॊ भवेथ अयम 37 तं विशॊध्य तथा राजा थेवथूतेन भारत हृष्टः परमुथितश चापि परतिजग्राह तं सुतम 38 मूर्ध्नि चैनम उपाघ्राय सस्नेहं परिषस्वजे सभाज्यमानॊ विप्रैश च सतूयमानश च बन्थिभिः स मुथं परमां लेभे पुत्र संस्पर्शजां नृपः 39 तां चैव भार्यां धर्मज्ञः पूजयाम आस धर्मतः अब्रवीच चैव तां राजा सान्त्वपूर्वम इथं वचः 40 कृतॊ लॊकपरॊक्षॊ ऽयं संबन्धॊ वै तवया सह तस्माथ एतन मया थेवि तवच छुथ्ध्य अर्दं विचारितम 41 मन्यते चैव लॊकस ते सत्रीभावान मयि संगतम पुत्रश चायं वृतॊ राज्ये मया तस्माथ विचारितम 42 यच च कॊपितयात्यर्दं तवयॊक्तॊ ऽसम्य अप्रियं परिये परणयिन्या विशालाक्षि तत कषान्तं ते मया शुभे 43 ताम एवम उक्त्वा राजर्षिर थुःषन्तॊ महिषीं परियाम वासॊभिर अन्नपानैश च पूजयाम आस भारत 44 थुःषन्तश च ततॊ राजा पुत्रं शाकुन्तलं तथा भरतं नामतः कृत्वा यौवराज्ये ऽभयषेचयत 45 तस्य तत परदितं चक्रं परावर्तत महात्मनः भास्वरं थिव्यम अजितं लॊकसंनाथनं महत 46 स विजित्य महीपालांश चकार वशवर्तिनः चकार च सतां धर्मं पराप चानुत्तमं यशः 47 स राजा चक्रवर्त्य आसीत सार्वभौमः परतापवान ईजे च बहुभिर यज्ञैर यदा शक्रॊ मरुत्पतिः 48 याजयाम आस तं कण्वॊ थक्षवथ भूरिथक्षिणम शरीमान गॊविततं नाम वाजिमेधम अवाप सः यस्मिन सहस्रं पथ्मानां कण्वाय भरतॊ थथौ 49 भरताथ भारती कीर्तिर येनेथं भारतं कुलम अपरे ये च पूर्वे च भारता इति विश्रुताः 50 भरतस्यान्ववाये हि थेवकल्पा महौजसः बभूवुर बरह्मकल्पाश च बहवॊ राजसत्तमः 51 येषाम अपरिमेयानि नामधेयानि सर्वशः तेषां तु ते यदामुख्यं कीर्तयिष्यामि भारत महाभागान थेवकल्पान सत्यार्जव परायणान |
1
[ṣak] rājan sarṣapa mātrāṇi parac chidrāṇi paśyasi ātmano bilvamātrāṇi paśyann api na paśyasi 2 menakā tridaśeṣv eva tridaśāś cānu menakām mamaivodricyate janma duḥṣanta tava janmataḥ 3 kṣitāv aṭasi rājaṃs tvam antarikṣe carāmy aham āvayor antaraṃ paśya merusarṣapayor iva 4 mahendrasya kuberasya yamasya varuṇasya ca bhavanāny anusaṃyāmi prabhāvaṃ paśya me nṛpa 5 satyaś cāpi pravādo 'yaṃ yaṃ pravakṣyāmi te 'nagha nidarśanārthaṃ na dveṣāt tac chrutvā kṣantum arhasi 6 virūpo yāvad ādarśe nātmanaḥ paśyate mukham manyate tāvad ātmānam anyebhyo rūpavattaram 7 yadā tu mukham ādarśe vikṛtaṃ so 'bhivīkṣate tadetaraṃ vijānāti ātmānaṃ netaraṃ janam 8 atīva rūpasaṃpanno na kiṃ cid avamanyate atīva jalpan durvāco bhavatīha viheṭhakaḥ 9 mūrkho hi jalpatāṃ puṃsāṃ śrutvā vācaḥ śubhāśubhāḥ aśubhaṃ vākyam ādatte purīṣam iva sūkaraḥ 10 prājñas tu jalpatāṃ puṃsāṃ śrutvā vācaḥ śubhāśubhāḥ guṇavad vākyam ādatte haṃsaḥ kṣīram ivāmbhasaḥ 11 anyān parivadan sādhur yathā hi paritapyate tathā parivadann anyāṃs tuṣṭo bhavati durjanaḥ 12 abhivādya yathā vṛddhān santo gacchanti nirvṛtim evaṃ sajjanam ākruśya mūrkho bhavati nirvṛtaḥ 13 sukhaṃ jīvanty adoṣajñā mūrkhā doṣānudarśinaḥ yatra vācyāḥ paraiḥ santaḥ parān āhus tathāvidhān 14 ato hāsyataraṃ loke kiṃ cid anyan na vidyate idaṃ durjana ity āha durjanaḥ sajjanaṃ svayam 15 satyadharmacyutāt puṃsaḥ kruddhād āśīviṣād iva anāstiko 'py udvijate janaḥ kiṃ punar āstikaḥ 16 svayam utpādya vai putraṃ sadṛśaṃ yo 'vamanyate tasya devāḥ śriyaṃ ghnanti na ca lokān upāśnute 17 kulavaṃśapratiṣṭhāṃ hi pitaraḥ putram abruvan uttamaṃ sarvadharmāṇāṃ tasmāt putraṃ na saṃtyajet 18 svapatnī prabhavān pañca labdhān krītān vivardhitān kṛtān anyāsu cotpannān putrān vai manur abravīt 19 dharmakīrty āvahā nṝṇāṃ manasaḥ prītivardhanāḥ trāyante narakāj jātāḥ putrā dharmaplavāḥ pitṝn 20 sa tvaṃ nṛpatiśārdūla na putraṃ tyaktum arhasi ātmānaṃ satyadharmau ca pālayāno mahīpate narendra siṃhakapaṭaṃ na voḍhuṃ tvam ihārhasi 21 varaṃ kūpaśatād vāpī varaṃ vāpī śatāt kratuḥ varaṃ kratuśatāt putraḥ satyaṃ putraśatād varam 22 aśvamedha sahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam aśvamedha sahasrād dhi satyam eva viśiṣyate 23 sarvavedādhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam satyaṃ ca vadato rājan samaṃ vā syān na vā samam 24 nāsti satyāt paro dharmo na satyād vidyate param na hi tīvrataraṃ kiṃ cid anṛtād iha vidyate 25 rājan satyaṃ paraṃ brahmasatyaṃ ca samayaḥ paraḥ mā tyākṣīḥ samayaṃ rājan satyaṃ saṃgatam astu te 26 anṛte cet prasaṅgas te śraddadhāsi na cet svayam ātmano hanta gacchāmi tvādṛśe nāsti saṃgatam 27 ṛte 'pi tvayi duḥṣanta śaula rājāvataṃsakām caturantām imām urvīṃ putro me pālayiṣyati 28 [v] etāvad uktvā vacanaṃ prātiṣṭhata śakuntalā athāntarikṣe duḥṣantaṃ vāg uvācāśarīriṇī ṛtvik purohitācāryair mantribhiś cāvṛtaṃ tadā 29 bhastrā mātā pituḥ putro yena jātaḥ sa eva saḥ bharasva putraṃ duḥṣanta māvamaṃsthāḥ śakuntalām 30 retodhāḥ putra unnayati naradeva yamakṣayāt tvaṃ cāsya dhātā garbhasya satyam āha śakuntalā 31 jāyā janayate putram ātmano 'ṅgaṃ dvidhākṛtam tasmād bharasva duḥṣanta putraṃ śākuntalaṃ nṛpa 32 abhūtir eṣā kas tyajyāj jīvañ jīvantam ātmajam śākuntalaṃ mahātmānaṃ dauḥṣantiṃ bhara paurava 33 bhartavyo 'yaṃ tvayā yasmād asmākaṃ vacanād api tasmād bhavatv ayaṃ nāmnā bharato nāma te sutaḥ 34 tac chrutvā pauravo rājā vyāhṛtaṃ vai divaukasām purohitam amātyāṃś ca saṃprahṛṣṭo 'bravīd idam 35 śṛṇvantv etad bhavanto 'sya devadūtasya bhāṣitam aham apy evam evainaṃ jānāmi svayam ātmajam 36 yady ahaṃ vacanād eva gṛhṇīyām imam ātmajam bhaved dhi śaṅkā lokasya naivaṃ śuddho bhaved ayam 37 taṃ viśodhya tadā rājā devadūtena bhārata hṛṣṭaḥ pramuditaś cāpi pratijagrāha taṃ sutam 38 mūrdhni cainam upāghrāya sasnehaṃ pariṣasvaje sabhājyamāno vipraiś ca stūyamānaś ca bandibhiḥ sa mudaṃ paramāṃ lebhe putra saṃsparśajāṃ nṛpaḥ 39 tāṃ caiva bhāryāṃ dharmajñaḥ pūjayām āsa dharmataḥ abravīc caiva tāṃ rājā sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ 40 kṛto lokaparokṣo 'yaṃ saṃbandho vai tvayā saha tasmād etan mayā devi tvac chuddhy arthaṃ vicāritam 41 manyate caiva lokas te strībhāvān mayi saṃgatam putraś cāyaṃ vṛto rājye mayā tasmād vicāritam 42 yac ca kopitayātyarthaṃ tvayokto 'smy apriyaṃ priye praṇayinyā viśālākṣi tat kṣāntaṃ te mayā śubhe 43 tām evam uktvā rājarṣir duḥṣanto mahiṣīṃ priyām vāsobhir annapānaiś ca pūjayām āsa bhārata 44 duḥṣantaś ca tato rājā putraṃ śākuntalaṃ tadā bharataṃ nāmataḥ kṛtvā yauvarājye 'bhyaṣecayat 45 tasya tat prathitaṃ cakraṃ prāvartata mahātmanaḥ bhāsvaraṃ divyam ajitaṃ lokasaṃnādanaṃ mahat 46 sa vijitya mahīpālāṃś cakāra vaśavartinaḥ cakāra ca satāṃ dharmaṃ prāpa cānuttamaṃ yaśaḥ 47 sa rājā cakravarty āsīt sārvabhaumaḥ pratāpavān īje ca bahubhir yajñair yathā śakro marutpatiḥ 48 yājayām āsa taṃ kaṇvo dakṣavad bhūridakṣiṇam śrīmān govitataṃ nāma vājimedham avāpa saḥ yasmin sahasraṃ padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau 49 bharatād bhāratī kīrtir yenedaṃ bhārataṃ kulam apare ye ca pūrve ca bhāratā iti viśrutāḥ 50 bharatasyānvavāye hi devakalpā mahaujasaḥ babhūvur brahmakalpāś ca bahavo rājasattamaḥ 51 yeṣām aparimeyāni nāmadheyāni sarvaśaḥ teṣāṃ tu te yathāmukhyaṃ kīrtayiṣyāmi bhārata mahābhāgān devakalpān satyārjava parāyaṇān |