|
1
[ज] ययातिः पूर्वकॊ ऽसमाकं थशमॊ यः परजापतेः कदं स शुक्रतनयां लेभे परमथुर्लभाम 2 एतथ इच्छाम्य अहं शरॊतुं विस्तरेण थविजॊत्तम आनुपूर्व्या च मे शंस पूरॊर वंशकरान पृदक 3 [व] ययातिर आसीथ राजर्षिर थेवराजसमथ्युतिः तं शुक्रवृष पर्वाणौ वव्राते वै यदा पुरा 4 तत ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि पृच्छतॊ जनमेजय थेवयान्याश च संयॊगं ययातेर नाहुषस्य च 5 सुराणाम असुराणां च समजायत वै मिदः ऐश्वर्यं परति संघर्षस तरैलॊक्ये सचराचरे 6 जिगीषया ततॊ थेवा वव्रिर आङ्गिरसं मुनिम पौरॊहित्येन याज्यार्दे काव्यं तूशनसं परे बराह्मणौ ताव उभौ नित्यम अन्यॊन्यस्पर्धिनौ भृशम 7 तत्र थेवा निजघ्नुर यान थानवान युधि संगतान तान पुनर जीवयाम आस काव्यॊ विथ्या बलाश्रयात ततस ते पुनर उत्दाय यॊधयां चक्रिरे सुरान 8 असुरास तु निजघ्नुर यान सुरान समरमूर्धनि न तान संजीवयाम आस बृहस्पतिर उथारधीः 9 न हि वेथ स तां विथ्यां यां काव्यॊ वेथ वीर्यवान संजीवनीं ततॊ थेवा विषाथम अगमन परम 10 ते तु थेवा भयॊथ्विग्नाः काव्याथ उशनसस तथा ऊचुः कचम उपागम्य जयेष्ठं पुत्रं बृहस्पतेः 11 भजमानान भजस्वास्मान कुरु नः साह्यम उत्तमम यासौ विथ्या निवसति बराह्मणे ऽमिततेजसि शुक्रे ताम आहर कषिप्रं भागभान नॊ भविष्यसि 12 वृषपर्व समीपे स शक्यॊ थरष्टुं तवया थविजः रक्षते थानवांस तत्र न स रक्षत्य अथानवान 13 तम आराधयितुं शक्तॊ भवान पूर्ववयाः कविम थेव यानीं च थयितां सुतां तस्य महात्मनः 14 तवम आराधयितुं शक्तॊ नान्यः कश चन विथ्यते शीलथाक्षिण्य माधुर्यैर आचारेण थमेन च थेव यान्यां हि तुष्टायां विथ्यां तां पराप्स्यसि धरुवम 15 तदेत्य उक्त्वा ततः परायाथ बृहस्पतिसुतः कचः तथाभिपूजितॊ थेवैः समीपं वृषपर्वणः 16 स गत्वा तवरितॊ राजन थेवैः संप्रेषितः कचः असुरेन्थ्र पुरे शुक्रं थृष्ट्वा वाक्यम उवाच ह 17 ऋषेर अङ्गिरसः पौत्रं पुत्रं साक्षाथ बृहस्पतेः नाम्ना कच इति खयातं शिष्यं गृह्णातु मां भवान 18 बरह्मचर्यं चरिष्यामि तवय्य अहं परमं गुरौ अनुमन्यस्व मां बरह्मन सहस्रं परिवत्सरान 19 [षुक्र] कच सुस्वागतं ते ऽसतु परतिगृह्णामि ते वचः अर्चयिष्ये ऽहम अर्च्यं तवाम अर्चितॊ ऽसतु बृहस्पतिः 20 [व] कचस तु तं तदेत्य उक्त्वा परतिजग्राह तथ वरतम आथिष्टं कवि पुत्रेण शुक्रेणॊशनसा सवयम 21 वरतस्य वरतकालं स यदॊक्तं परत्यगृह्णत आराधयन्न उपाध्यायं थेव यानीं च भारत 22 नित्यम आराधयिष्यंस तां युवा यौवनग आमुखे गायन नृत्यन वाथयंश च थेव यानीम अतॊषयत 23 संशीलयन थेव यानीं कन्यां संप्राप्तयौवनाम पुष्पैः फलैः परेषणैश च तॊषयाम आस भारत 24 थेव यान्य अपि तं विप्रं नियमव्रतचारिणम अनुगायमाना ललना रहः पर्यचरत तथा 25 पञ्चवर्षशतान्य एवं कचस्य चरतॊ वरतम तत्रातीयुर अदॊ बुथ्ध्वा थानवास तं ततः कचम 26 गा रक्षन्तं वने थृष्ट्वा रहस्य एकम अमर्षिताः जघ्नुर बृहस्पतेर थवेषाथ विथ्या रक्षार्दम एव च हत्वा शाला वृकेभ्यश च परायच्छंस तिलशः कृतम 27 ततॊ गावॊ निवृत्तास ता अगॊपाः सवं निवेशनम ता थृष्ट्वा रहिता गास तु कचेनाभ्यागता वनात उवाच वचनं काले थेव यान्य अद भारत 28 अहुतं चाग्निहॊत्रं ते सूर्यश चास्तं गतः परभॊ अगॊपाश चागता गावः कचस तात न थृश्यते 29 वयक्तं हतॊ मृतॊ वापि कचस तात भविष्यति तं विना न च जीवेयं कचं सत्यं बरवीमि ते 30 [षुक्र] अयम एहीति शब्थेन मृतं संजीवयाम्य अहम 31 [व] ततः संजीवनीं विथ्यां परयुज्य कचम आह्वयत आहूतः पराथुरभवत कचॊ ऽरिष्टॊ ऽद विथ्यया हतॊ ऽहम इति चाचख्यौ पृष्टॊ बराह्मण कन्यया 32 स पुनर थेव यान्यॊक्तः पुष्पाहारॊ यथृच्छया वनं ययौ ततॊ विप्र थथृशुर थानवाश च तम 33 ततॊ थवितीयं हत्वा तं थग्ध्वा कृत्वा च चूर्णशः परायच्छन बराह्मणायैव सुरायाम असुरास तथा 34 थेव यान्य अद भूयॊ ऽपि वाक्यं पितरम अब्रवीत पुष्पाहारः परेषणकृत कचस तात न थृश्यते 35 [षुक्र] बृहस्पतेः सुतः पुत्रि कचः परेतगतिं गतः विथ्यया जीवितॊ ऽपय एवं हन्यते करवाणि किम 36 मैवं शुचॊ मा रुथ थेव यानि; न तवाथृशी मर्त्यम अनुप्रशॊचेत सुराश च विश्वे च जगच च सर्वम; उपदितां वैकृतिम आनमन्ति 37 [थेव] यस्याङ्गिरा वृथ्धतमः पितामहॊ; बृहस्पतिश चापि पिता तपॊधनः ऋषेः पुत्रं तम अदॊ वापि पौत्रं; कदं न शॊचेयम अहं न रुथ्याम 38 स बरह्म चारी च तपॊधनश च; सथॊत्दितः कर्मसु चैव थक्षः कचस्य मार्गं परतिपत्स्ये न भॊक्ष्ये; परियॊ हि मे तात कचॊ ऽभिरूपः 39 [षुक्र] असंशयं माम असुरा थविषन्ति; ये मे शिष्यं नागसं सूथयन्ति अब्राह्मणं कर्तुम इच्छन्ति रौथ्रास; ते मां यदा परस्तुतं थानवैर हि अप्य अस्य पापस्य भवेथ इहान्तः; कं बरह्महत्या न थहेथ अपीन्थ्रम 40 [व] संचॊथितॊ थेव यान्या महर्षिः पुनर आह्वयत संरम्भेणैव काव्यॊ हि बृहस्पतिसुतं कचम 41 गुरॊर भीतॊ विथ्यया चॊपहूतः; शनैर वाचं जठरे वयाजगार तम अब्रवीत केन पदॊपनीतॊ; ममॊथरे तिष्ठसि बरूहि विप्र 42 [क] भवत्प्रसाथान न जहाति मां समृतिः; समरे च सर्वं यच च यदा च वृत्तम न तव एवं सयात तपसॊ वययॊ मे; ततः कलेशं घॊरम इमं सहामि 43 असुरैः सुरायां भवतॊ ऽसमि थत्तॊ; हत्वा थग्ध्वा चूर्णयित्वा च काव्य बराह्मीं मायाम आसुरी चैव माया; तवयि सदिते कदम एवातिवर्तेत 44 [ष] किं ते परियं करवाण्य अथ्य वत्से; वधेन मे जीवितं सयात कचस्य नान्यत्र कुक्षेर मम भेथनेन; थृश्येत कचॊ मथ्गतॊ थेव यानि 45 [थेव] थवौ मां शॊकाव अग्निकल्पौ थहेतां; कचस्य नाशस तव चैवॊपघातः कचस्य नाशे मम नास्ति शर्म; तवॊपघाते जीवितुं नास्मि शक्ता 46 [ष] संसिथ्ध रूपॊ ऽसि बृहस्पतेः सुत; यत तवां भक्तं भजते थेव यानी विथ्याम इमां पराप्नुहि जीवनीं तवं; न चेथ इन्थ्रः कच रूपी तवम अथ्य 47 न निवर्तेत पुनर जीवन कश चिथ अन्यॊ ममॊथरात बराह्मणं वर्जयित्वैकं तस्माथ विथ्याम अवाप्नुहि 48 पुत्रॊ भूत्वा भावय भावितॊ माम; अस्माथ थेहाथ उपनिष्क्रम्य तात समीक्षेदा धर्मवतीम अवेक्षां; गुरॊः सकाशात पराप्य विथ्यां सविथ्यः 49 [व] गुरॊः सकाशात समवाप्य विथ्यां; भित्त्वा कुक्षिं निर्विचक्राम विप्रः कचॊ ऽभिरूपॊ थक्षिणं बराह्मणस्य; शुक्लात्यये पौर्णमास्याम इवेन्थुः 50 थृष्ट्वा च तं पतितं बरह्मराशिम; उत्दापयाम आस मृतं कचॊ ऽपि विथ्यां सिथ्धां ताम अवाप्याभिवाथ्य; ततः कचस तं गुरुम इत्य उवाच 51 ऋतस्य थातारम अनुत्तमस्य; निधिं निधीनां चतुरन्वयानाम ये नाथ्रियन्ते गुरुम अर्चनीयं; पालाँल लॊकांस ते वरजन्त्य अप्रतिष्ठान 52 [व] सुरा पानाथ वञ्चनां परापयित्वा; संज्ञा नाशं चैव तदातिघॊरम थृष्ट्वा कचं चापि तदाभिरूपं; पीतं तथा सुरया मॊहितेन 53 समन्युर उत्दाय महानुभावस; तथॊशना विप्रहितं चिकीर्षुः काव्यः सवयं वाक्यम इथं जगाथ; सुरा पानं परति वै जातशङ्कः 54 यॊ बराह्मणॊ ऽथय परभृतीह कश चिन; मॊहात सुरां पास्यति मन्थबुथ्धिः अपेतधर्मॊ बरह्महा चैव स सयाथ; अस्मिँल लॊके गर्हितः सयात परे च 55 मया चेमां विप्र धर्मॊक्ति सीमां; मर्याथां वै सदापितां सर्वलॊके सन्तॊ विप्राः शुश्रुवांसॊ गुरूणां; थेवा लॊकाश चॊपशृण्वन्तु सर्वे 56 इतीथम उक्त्वा स महानुभावस; तपॊ निधीनां निधिर अप्रमेयः तान थानवान थैवविमूढबुथ्धीन; इथं समाहूय वचॊ ऽभयुवाच 57 आचक्षे वॊ थानवा बालिशाः सद; सिथ्धः कचॊ वत्स्यति मत्सकाशे संजीवनीं पराप्य विथ्यां महार्दां; तुल्यप्रभावॊ बरह्मणा बरह्मभूतः 58 गुरॊर उष्य सकाशे तु थशवर्षशतानि सः अनुज्ञातः कचॊ गन्तुम इयेष तरिथशालयम |
1
[j] yayātiḥ pūrvako 'smākaṃ daśamo yaḥ prajāpateḥ kathaṃ sa śukratanayāṃ lebhe paramadurlabhām 2 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa dvijottama ānupūrvyā ca me śaṃsa pūror vaṃśakarān pṛthak 3 [v] yayātir āsīd rājarṣir devarājasamadyutiḥ taṃ śukravṛṣa parvāṇau vavrāte vai yathā purā 4 tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi pṛcchato janamejaya devayānyāś ca saṃyogaṃ yayāter nāhuṣasya ca 5 surāṇām asurāṇāṃ ca samajāyata vai mithaḥ aiśvaryaṃ prati saṃgharṣas trailokye sacarācare 6 jigīṣayā tato devā vavrira āṅgirasaṃ munim paurohityena yājyārthe kāvyaṃ tūśanasaṃ pare brāhmaṇau tāv ubhau nityam anyonyaspardhinau bhṛśam 7 tatra devā nijaghnur yān dānavān yudhi saṃgatān tān punar jīvayām āsa kāvyo vidyā balāśrayāt tatas te punar utthāya yodhayāṃ cakrire surān 8 asurās tu nijaghnur yān surān samaramūrdhani na tān saṃjīvayām āsa bṛhaspatir udāradhīḥ 9 na hi veda sa tāṃ vidyāṃ yāṃ kāvyo veda vīryavān saṃjīvanīṃ tato devā viṣādam agaman param 10 te tu devā bhayodvignāḥ kāvyād uśanasas tadā ūcuḥ kacam upāgamya jyeṣṭhaṃ putraṃ bṛhaspateḥ 11 bhajamānān bhajasvāsmān kuru naḥ sāhyam uttamam yāsau vidyā nivasati brāhmaṇe 'mitatejasi śukre tām āhara kṣipraṃ bhāgabhān no bhaviṣyasi 12 vṛṣaparva samīpe sa śakyo draṣṭuṃ tvayā dvijaḥ rakṣate dānavāṃs tatra na sa rakṣaty adānavān 13 tam ārādhayituṃ śakto bhavān pūrvavayāḥ kavim deva yānīṃ ca dayitāṃ sutāṃ tasya mahātmanaḥ 14 tvam ārādhayituṃ śakto nānyaḥ kaś cana vidyate śīladākṣiṇya mādhuryair ācāreṇa damena ca deva yānyāṃ hi tuṣṭāyāṃ vidyāṃ tāṃ prāpsyasi dhruvam 15 tathety uktvā tataḥ prāyād bṛhaspatisutaḥ kacaḥ tadābhipūjito devaiḥ samīpaṃ vṛṣaparvaṇaḥ 16 sa gatvā tvarito rājan devaiḥ saṃpreṣitaḥ kacaḥ asurendra pure śukraṃ dṛṣṭvā vākyam uvāca ha 17 ṛṣer aṅgirasaḥ pautraṃ putraṃ sākṣād bṛhaspateḥ nāmnā kaca iti khyātaṃ śiṣyaṃ gṛhṇātu māṃ bhavān 18 brahmacaryaṃ cariṣyāmi tvayy ahaṃ paramaṃ gurau anumanyasva māṃ brahman sahasraṃ parivatsarān 19 [ṣukra] kaca susvāgataṃ te 'stu pratigṛhṇāmi te vacaḥ arcayiṣye 'ham arcyaṃ tvām arcito 'stu bṛhaspatiḥ 20 [v] kacas tu taṃ tathety uktvā pratijagrāha tad vratam ādiṣṭaṃ kavi putreṇa śukreṇośanasā svayam 21 vratasya vratakālaṃ sa yathoktaṃ pratyagṛhṇata ārādhayann upādhyāyaṃ deva yānīṃ ca bhārata 22 nityam ārādhayiṣyaṃs tāṃ yuvā yauvanaga āmukhe gāyan nṛtyan vādayaṃś ca deva yānīm atoṣayat 23 saṃśīlayan deva yānīṃ kanyāṃ saṃprāptayauvanām puṣpaiḥ phalaiḥ preṣaṇaiś ca toṣayām āsa bhārata 24 deva yāny api taṃ vipraṃ niyamavratacāriṇam anugāyamānā lalanā rahaḥ paryacarat tadā 25 pañcavarṣaśatāny evaṃ kacasya carato vratam tatrātīyur atho buddhvā dānavās taṃ tataḥ kacam 26 gā rakṣantaṃ vane dṛṣṭvā rahasy ekam amarṣitāḥ jaghnur bṛhaspater dveṣād vidyā rakṣārtham eva ca hatvā śālā vṛkebhyaś ca prāyacchaṃs tilaśaḥ kṛtam 27 tato gāvo nivṛttās tā agopāḥ svaṃ niveśanam tā dṛṣṭvā rahitā gās tu kacenābhyāgatā vanāt uvāca vacanaṃ kāle deva yāny atha bhārata 28 ahutaṃ cāgnihotraṃ te sūryaś cāstaṃ gataḥ prabho agopāś cāgatā gāvaḥ kacas tāta na dṛśyate 29 vyaktaṃ hato mṛto vāpi kacas tāta bhaviṣyati taṃ vinā na ca jīveyaṃ kacaṃ satyaṃ bravīmi te 30 [ṣukra] ayam ehīti śabdena mṛtaṃ saṃjīvayāmy aham 31 [v] tataḥ saṃjīvanīṃ vidyāṃ prayujya kacam āhvayat āhūtaḥ prādurabhavat kaco 'riṣṭo 'tha vidyayā hato 'ham iti cācakhyau pṛṣṭo brāhmaṇa kanyayā 32 sa punar deva yānyoktaḥ puṣpāhāro yadṛcchayā vanaṃ yayau tato vipra dadṛśur dānavāś ca tam 33 tato dvitīyaṃ hatvā taṃ dagdhvā kṛtvā ca cūrṇaśaḥ prāyacchan brāhmaṇāyaiva surāyām asurās tadā 34 deva yāny atha bhūyo 'pi vākyaṃ pitaram abravīt puṣpāhāraḥ preṣaṇakṛt kacas tāta na dṛśyate 35 [ṣukra] bṛhaspateḥ sutaḥ putri kacaḥ pretagatiṃ gataḥ vidyayā jīvito 'py evaṃ hanyate karavāṇi kim 36 maivaṃ śuco mā ruda deva yāni; na tvādṛśī martyam anupraśocet surāś ca viśve ca jagac ca sarvam; upathitāṃ vaikṛtim ānamanti 37 [dev] yasyāṅgirā vṛddhatamaḥ pitāmaho; bṛhaspatiś cāpi pitā tapodhanaḥ ṛṣeḥ putraṃ tam atho vāpi pautraṃ; kathaṃ na śoceyam ahaṃ na rudyām 38 sa brahma cārī ca tapodhanaś ca; sadotthitaḥ karmasu caiva dakṣaḥ kacasya mārgaṃ pratipatsye na bhokṣye; priyo hi me tāta kaco 'bhirūpaḥ 39 [ṣukra] asaṃśayaṃ mām asurā dviṣanti; ye me śiṣyaṃ nāgasaṃ sūdayanti abrāhmaṇaṃ kartum icchanti raudrās; te māṃ yathā prastutaṃ dānavair hi apy asya pāpasya bhaved ihāntaḥ; kaṃ brahmahatyā na dahed apīndram 40 [v] saṃcodito deva yānyā maharṣiḥ punar āhvayat saṃrambheṇaiva kāvyo hi bṛhaspatisutaṃ kacam 41 guror bhīto vidyayā copahūtaḥ; śanair vācaṃ jaṭhare vyājagāra tam abravīt kena pathopanīto; mamodare tiṣṭhasi brūhi vipra 42 [k] bhavatprasādān na jahāti māṃ smṛtiḥ; smare ca sarvaṃ yac ca yathā ca vṛttam na tv evaṃ syāt tapaso vyayo me; tataḥ kleśaṃ ghoram imaṃ sahāmi 43 asuraiḥ surāyāṃ bhavato 'smi datto; hatvā dagdhvā cūrṇayitvā ca kāvya brāhmīṃ māyām āsurī caiva māyā; tvayi sthite katham evātivartet 44 [ṣ] kiṃ te priyaṃ karavāṇy adya vatse; vadhena me jīvitaṃ syāt kacasya nānyatra kukṣer mama bhedanena; dṛśyet kaco madgato deva yāni 45 [dev] dvau māṃ śokāv agnikalpau dahetāṃ; kacasya nāśas tava caivopaghātaḥ kacasya nāśe mama nāsti śarma; tavopaghāte jīvituṃ nāsmi śaktā 46 [ṣ] saṃsiddha rūpo 'si bṛhaspateḥ suta; yat tvāṃ bhaktaṃ bhajate deva yānī vidyām imāṃ prāpnuhi jīvanīṃ tvaṃ; na ced indraḥ kaca rūpī tvam adya 47 na nivartet punar jīvan kaś cid anyo mamodarāt brāhmaṇaṃ varjayitvaikaṃ tasmād vidyām avāpnuhi 48 putro bhūtvā bhāvaya bhāvito mām; asmād dehād upaniṣkramya tāta samīkṣethā dharmavatīm avekṣāṃ; guroḥ sakāśāt prāpya vidyāṃ savidyaḥ 49 [v] guroḥ sakāśāt samavāpya vidyāṃ; bhittvā kukṣiṃ nirvicakrāma vipraḥ kaco 'bhirūpo dakṣiṇaṃ brāhmaṇasya; śuklātyaye paurṇamāsyām ivenduḥ 50 dṛṣṭvā ca taṃ patitaṃ brahmarāśim; utthāpayām āsa mṛtaṃ kaco 'pi vidyāṃ siddhāṃ tām avāpyābhivādya; tataḥ kacas taṃ gurum ity uvāca 51 ṛtasya dātāram anuttamasya; nidhiṃ nidhīnāṃ caturanvayānām ye nādriyante gurum arcanīyaṃ; pālāṁl lokāṃs te vrajanty apratiṣṭhān 52 [v] surā pānād vañcanāṃ prāpayitvā; saṃjñā nāśaṃ caiva tathātighoram dṛṣṭvā kacaṃ cāpi tathābhirūpaṃ; pītaṃ tadā surayā mohitena 53 samanyur utthāya mahānubhāvas; tadośanā viprahitaṃ cikīrṣuḥ kāvyaḥ svayaṃ vākyam idaṃ jagāda; surā pānaṃ prati vai jātaśaṅkaḥ 54 yo brāhmaṇo 'dya prabhṛtīha kaś cin; mohāt surāṃ pāsyati mandabuddhiḥ apetadharmo brahmahā caiva sa syād; asmiṁl loke garhitaḥ syāt pare ca 55 mayā cemāṃ vipra dharmokti sīmāṃ; maryādāṃ vai sthāpitāṃ sarvaloke santo viprāḥ śuśruvāṃso gurūṇāṃ; devā lokāś copaśṛṇvantu sarve 56 itīdam uktvā sa mahānubhāvas; tapo nidhīnāṃ nidhir aprameyaḥ tān dānavān daivavimūḍhabuddhīn; idaṃ samāhūya vaco 'bhyuvāca 57 ācakṣe vo dānavā bāliśāḥ stha; siddhaḥ kaco vatsyati matsakāśe saṃjīvanīṃ prāpya vidyāṃ mahārthāṃ; tulyaprabhāvo brahmaṇā brahmabhūtaḥ 58 guror uṣya sakāśe tu daśavarṣaśatāni saḥ anujñātaḥ kaco gantum iyeṣa tridaśālayam |