|
1
[भस] पुनर भरत वंशस्य हेतुं संतानवृथ्धये वक्ष्यामि नियतं मातस तन मे निगथतः शृणु 2 बराह्मणॊ गुणवान कश चिथ धनेनॊपनिमन्त्र्यताम विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु यः समुत्पाथयेत परजाः 3 [व] ततः सत्यवती भीष्मं वाचा संसज्जमानया विहसन्तीव सव्रीडम इथं वचनम अब्रवीत 4 सत्यम एतन महाबाहॊ यदा वथसि भारत विश्वासात ते परवक्ष्यामि संतानाय कुलस्य च न ते शक्यम अनाख्यातुम आपथ धीयं तदाविधा 5 तवम एव नः कुले धर्मस तवं सत्यं तवं परा गतिः तस्मान निशम्य वाक्यं मे कुरुष्व यथ अनन्तरम 6 धर्मयुक्तस्य धर्मात्मन पितुर आसीत तरी मम सा कथा चिथ अहं तत्र गता परदमयौवने 7 अद धर्मभृतां शरेष्ठः परमर्षिः पराशरः आजगाम तरीं धीमांस तरिष्यन यमुनां नथीम 8 स तार्यमाणॊ यमुनां माम उपेत्याब्रवीत तथा सान्त्वपूर्वं मुनिश्रेष्ठः कामार्तॊ मधुरं बहु 9 तम अहं शापभीता च पितुर भीता च भारत वरैर असुलभैर उक्ता न परत्याख्यातुम उत्सहे 10 अभिभूय स मां बालां तेजसा वशम आनयत तमसा लॊकम आवृत्य नौ गताम एव भारत 11 मत्स्यगन्धॊ महान आसीत पुरा मम जुगुप्सितः तम अपास्य शुभं गन्धम इमं पराथात स मे मुनिः 12 ततॊ माम आह स मुनिर गर्भम उत्सृज्य मामकम थवीपे ऽसया एव सरितः कन्यैव तवं भविष्यसि 13 पाराशर्यॊ महायॊगी स बभूव महान ऋषिः कन्या पुत्रॊ मम पुरा थवैपायन इति समृतः 14 यॊ वयस्य वेथांश चतुरस तपसा भगवान ऋषिः लॊके वयासत्वम आपेथे कार्ष्ण्यात कृष्णत्वम एव च 15 सत्यवाथी शम परस तपस्वी थग्धकिल्बिषः स नियुक्तॊ मया वयक्तं तवया च अमितथ्युते भरातुः कषेत्रेषु कल्याणम अपत्यं जनयिष्यति 16 स हि माम उक्तवांस तत्र समरेः कृत्येषु माम इति तं समरिष्ये महाबाहॊ यथि भीष्म तवम इच्छसि 17 तव हय अनुमते भीष्म नियतं स महातपाः विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु पुत्रान उत्पाथयिष्यति 18 महर्षेः कीर्तने तस्य भीष्मः पराञ्जलिर अब्रवीत धर्मम अर्दं च कामं च तरीन एतान यॊ ऽनुपश्यति 19 अर्दम अर्दानुबन्धं च धर्मं धर्मानुबन्धनम कामं कामानुबन्धं च विपरीतान पृदक पृदक यॊ विचिन्त्य धिया सम्यग वयवस्यति स बुथ्धिमान 20 तथ इथं धर्मयुक्तं च हितं चैव कुलस्य नः उक्तं भवत्या यच छरेयः परमं रॊचते मम 21 ततस तस्मिन परतिज्ञाते भीष्मेण कुरुनन्थन कृष्णथ्वैपायनं काली चिन्तयाम आस वै मुनिम 22 स वेथान विब्रुवन धीमान मातुर विज्ञाय चिन्तितम पराथुर्बभूवाविथितः कषणेन कुरुनन्थन 23 तस्मै पूजां तथा थत्त्वा सुताय विधिपूर्वकम परिष्वज्य च बाहुभ्यां परस्नवैर अभिषिच्य च मुमॊच बाष्पं थाशेयी पुत्रं थृष्ट्वा चिरस्य तम 24 ताम अथ्भिः परिषिच्यार्तां महर्षिर अभिवाथ्य च मातरं पूर्वजः पुत्रॊ वयासॊ वचनम अब्रवीत 25 भवत्या यथ अभिप्रेतं तथ अहं कर्तुम आगतः शाधि मां धर्मतत्त्वज्ञे करवाणि परियं तव 26 तस्मै पूजां ततॊ ऽकार्षीत पुरॊधाः परमर्षये स च तां परतिजग्राह विधिवन मन्त्रपूर्वकम 27 तम आसनगतं माता पृष्ट्वा कुशलम अव्ययम सत्यवत्य अभिवीक्ष्यैनम उवाचेथम अनन्तरम 28 मातापित्रॊः परजायन्ते पुत्राः साधारणाः कवे तेषां पिता यदा सवामी तदा माता न संशयः 29 विधातृविहितः स तवं यदा मे परदमः सुतः विचित्रवीर्यॊ बरह्मर्षे तदा मे ऽवरजः सुतः 30 यदैव पितृतॊ भीष्मस तदा तवम अपि मातृतः भराता विचित्रवीर्यस्य यदा वा पुत्र मन्यसे 31 अयं शांतनवः सत्यं पालयन सत्यविक्रमः बुथ्धिं न कुरुते ऽपत्ये तदा राज्यानुशासने 32 स तवं वयपेक्षया भरातुः संतानाय कुलस्य च भीष्मस्य चास्य वचनान नियॊगाच च ममानघ 33 अनुक्रॊशाच च भूतानां सर्वेषां रक्षणाय च आनृशंस्येन यथ बरूयां तच छरुत्वा कर्तुम अर्हसि 34 यवीयसस तव भरातुर भार्ये सुरसुतॊपमे रूपयौवन संपन्ने पुत्र कामे च धर्मतः 35 तयॊर उत्पाथयापत्यं समर्दॊ हय असि पुत्रक अनुरूपं कुलस्यास्य संतत्याः परसवस्य च 36 [वय] वेत्द धर्मं सत्यवति परं चापरम एव च यदा च तव धर्मज्ञे धर्मे परणिहिता मतिः 37 तस्माथ अहं तवन नियॊगाथ धर्मम उथ्थिश्य कारणम ईप्सितं ते करिष्यामि थृष्टं हय एतत पुरातनम 38 भरातुः पुत्रान परथास्यामि मित्रा वरुणयॊः समान वरतं चरेतां ते थेव्यौ निर्थिष्टम इह यन मया 39 संवत्सरं यदान्यायं ततः शुथ्धे भविष्यतः न हि माम अव्रतॊपेता उपेयात का चिथ अङ्गना 40 [स] यदा सथ्यः परपथ्येत थेवी गर्भं तदा कुरु अराजकेषु राष्ट्रेषु नास्ति वृष्टिर न थेवताः 41 कदम अराजकं राष्ट्रं शक्यं धारयितुं परभॊ तस्माथ गर्भं समाधत्स्व भीष्मस तं वर्धयिष्यति 42 [वय] यथि पुत्रः परथातव्यॊ मया कषिप्रम अकालिकम विरूपतां मे सहताम एतथ अस्याः परं वरतम 43 यथि मे सहते गन्धं रूपं वेषं तदा वपुः अथ्यैव गर्भं कौसल्या विशिष्टं परतिपथ्यताम 44 [व] समागमनम आकाङ्क्षन्न इति सॊ ऽनतर्हितॊ मुनिः ततॊ ऽभिगम्य सा थेवी सनुषां रहसि संगताम धर्म्यम अर्दसमायुक्तम उवाच वचनं हितम 45 कौसल्ये धर्मतन्त्रं यथ बरवीमि तवां निबॊध मे भरतानां समुच्छेथॊ वयक्तं मथ्भाग्यसंक्षयात 46 वयदितां मां च संप्रेक्ष्य पितृवंशं च पीडितम भीष्मॊ बुथ्धिम अथान मे ऽतर धर्मस्य च विवृथ्धये 47 सा च बुथ्धिस तवाधीना पुत्रि जञातं मयेति ह नष्टं च भारतं वंशं पुनर एव समुथ्धर 48 पुत्रं जनय सुश्रॊणि थेवराजसमप्रभम स हि राज्यधुरं गुर्वीम उथ्वक्ष्यति कुलस्य नः 49 सा धर्मतॊ ऽनुनीयैनां कदं चिथ धर्मचारिणीम भॊजयाम आस विप्रांश च थेवर्षीन अतिदींस तदा |
1
[bhs] punar bharata vaṃśasya hetuṃ saṃtānavṛddhaye vakṣyāmi niyataṃ mātas tan me nigadataḥ śṛṇu 2 brāhmaṇo guṇavān kaś cid dhanenopanimantryatām vicitravīryakṣetreṣu yaḥ samutpādayet prajāḥ 3 [v] tataḥ satyavatī bhīṣmaṃ vācā saṃsajjamānayā vihasantīva savrīḍam idaṃ vacanam abravīt 4 satyam etan mahābāho yathā vadasi bhārata viśvāsāt te pravakṣyāmi saṃtānāya kulasya ca na te śakyam anākhyātum āpad dhīyaṃ tathāvidhā 5 tvam eva naḥ kule dharmas tvaṃ satyaṃ tvaṃ parā gatiḥ tasmān niśamya vākyaṃ me kuruṣva yad anantaram 6 dharmayuktasya dharmātman pitur āsīt tarī mama sā kadā cid ahaṃ tatra gatā prathamayauvane 7 atha dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ paramarṣiḥ parāśaraḥ ājagāma tarīṃ dhīmāṃs tariṣyan yamunāṃ nadīm 8 sa tāryamāṇo yamunāṃ mām upetyābravīt tadā sāntvapūrvaṃ muniśreṣṭhaḥ kāmārto madhuraṃ bahu 9 tam ahaṃ śāpabhītā ca pitur bhītā ca bhārata varair asulabhair uktā na pratyākhyātum utsahe 10 abhibhūya sa māṃ bālāṃ tejasā vaśam ānayat tamasā lokam āvṛtya nau gatām eva bhārata 11 matsyagandho mahān āsīt purā mama jugupsitaḥ tam apāsya śubhaṃ gandham imaṃ prādāt sa me muniḥ 12 tato mām āha sa munir garbham utsṛjya māmakam dvīpe 'syā eva saritaḥ kanyaiva tvaṃ bhaviṣyasi 13 pārāśaryo mahāyogī sa babhūva mahān ṛṣiḥ kanyā putro mama purā dvaipāyana iti smṛtaḥ 14 yo vyasya vedāṃś caturas tapasā bhagavān ṛṣiḥ loke vyāsatvam āpede kārṣṇyāt kṛṣṇatvam eva ca 15 satyavādī śama paras tapasvī dagdhakilbiṣaḥ sa niyukto mayā vyaktaṃ tvayā ca amitadyute bhrātuḥ kṣetreṣu kalyāṇam apatyaṃ janayiṣyati 16 sa hi mām uktavāṃs tatra smareḥ kṛtyeṣu mām iti taṃ smariṣye mahābāho yadi bhīṣma tvam icchasi 17 tava hy anumate bhīṣma niyataṃ sa mahātapāḥ vicitravīryakṣetreṣu putrān utpādayiṣyati 18 maharṣeḥ kīrtane tasya bhīṣmaḥ prāñjalir abravīt dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca trīn etān yo 'nupaśyati 19 artham arthānubandhaṃ ca dharmaṃ dharmānubandhanam kāmaṃ kāmānubandhaṃ ca viparītān pṛthak pṛthak yo vicintya dhiyā samyag vyavasyati sa buddhimān 20 tad idaṃ dharmayuktaṃ ca hitaṃ caiva kulasya naḥ uktaṃ bhavatyā yac chreyaḥ paramaṃ rocate mama 21 tatas tasmin pratijñāte bhīṣmeṇa kurunandana kṛṣṇadvaipāyanaṃ kālī cintayām āsa vai munim 22 sa vedān vibruvan dhīmān mātur vijñāya cintitam prādurbabhūvāviditaḥ kṣaṇena kurunandana 23 tasmai pūjāṃ tadā dattvā sutāya vidhipūrvakam pariṣvajya ca bāhubhyāṃ prasnavair abhiṣicya ca mumoca bāṣpaṃ dāśeyī putraṃ dṛṣṭvā cirasya tam 24 tām adbhiḥ pariṣicyārtāṃ maharṣir abhivādya ca mātaraṃ pūrvajaḥ putro vyāso vacanam abravīt 25 bhavatyā yad abhipretaṃ tad ahaṃ kartum āgataḥ śādhi māṃ dharmatattvajñe karavāṇi priyaṃ tava 26 tasmai pūjāṃ tato 'kārṣīt purodhāḥ paramarṣaye sa ca tāṃ pratijagrāha vidhivan mantrapūrvakam 27 tam āsanagataṃ mātā pṛṣṭvā kuśalam avyayam satyavaty abhivīkṣyainam uvācedam anantaram 28 mātāpitroḥ prajāyante putrāḥ sādhāraṇāḥ kave teṣāṃ pitā yathā svāmī tathā mātā na saṃśayaḥ 29 vidhātṛvihitaḥ sa tvaṃ yathā me prathamaḥ sutaḥ vicitravīryo brahmarṣe tathā me 'varajaḥ sutaḥ 30 yathaiva pitṛto bhīṣmas tathā tvam api mātṛtaḥ bhrātā vicitravīryasya yathā vā putra manyase 31 ayaṃ śāṃtanavaḥ satyaṃ pālayan satyavikramaḥ buddhiṃ na kurute 'patye tathā rājyānuśāsane 32 sa tvaṃ vyapekṣayā bhrātuḥ saṃtānāya kulasya ca bhīṣmasya cāsya vacanān niyogāc ca mamānagha 33 anukrośāc ca bhūtānāṃ sarveṣāṃ rakṣaṇāya ca ānṛśaṃsyena yad brūyāṃ tac chrutvā kartum arhasi 34 yavīyasas tava bhrātur bhārye surasutopame rūpayauvana saṃpanne putra kāme ca dharmataḥ 35 tayor utpādayāpatyaṃ samartho hy asi putraka anurūpaṃ kulasyāsya saṃtatyāḥ prasavasya ca 36 [vy] vettha dharmaṃ satyavati paraṃ cāparam eva ca yathā ca tava dharmajñe dharme praṇihitā matiḥ 37 tasmād ahaṃ tvan niyogād dharmam uddiśya kāraṇam īpsitaṃ te kariṣyāmi dṛṣṭaṃ hy etat purātanam 38 bhrātuḥ putrān pradāsyāmi mitrā varuṇayoḥ samān vrataṃ caretāṃ te devyau nirdiṣṭam iha yan mayā 39 saṃvatsaraṃ yathānyāyaṃ tataḥ śuddhe bhaviṣyataḥ na hi mām avratopetā upeyāt kā cid aṅganā 40 [s] yathā sadyaḥ prapadyeta devī garbhaṃ tathā kuru arājakeṣu rāṣṭreṣu nāsti vṛṣṭir na devatāḥ 41 katham arājakaṃ rāṣṭraṃ śakyaṃ dhārayituṃ prabho tasmād garbhaṃ samādhatsva bhīṣmas taṃ vardhayiṣyati 42 [vy] yadi putraḥ pradātavyo mayā kṣipram akālikam virūpatāṃ me sahatām etad asyāḥ paraṃ vratam 43 yadi me sahate gandhaṃ rūpaṃ veṣaṃ tathā vapuḥ adyaiva garbhaṃ kausalyā viśiṣṭaṃ pratipadyatām 44 [v] samāgamanam ākāṅkṣann iti so 'ntarhito muniḥ tato 'bhigamya sā devī snuṣāṃ rahasi saṃgatām dharmyam arthasamāyuktam uvāca vacanaṃ hitam 45 kausalye dharmatantraṃ yad bravīmi tvāṃ nibodha me bharatānāṃ samucchedo vyaktaṃ madbhāgyasaṃkṣayāt 46 vyathitāṃ māṃ ca saṃprekṣya pitṛvaṃśaṃ ca pīḍitam bhīṣmo buddhim adān me 'tra dharmasya ca vivṛddhaye 47 sā ca buddhis tavādhīnā putri jñātaṃ mayeti ha naṣṭaṃ ca bhārataṃ vaṃśaṃ punar eva samuddhara 48 putraṃ janaya suśroṇi devarājasamaprabham sa hi rājyadhuraṃ gurvīm udvakṣyati kulasya naḥ 49 sā dharmato 'nunīyaināṃ kathaṃ cid dharmacāriṇīm bhojayām āsa viprāṃś ca devarṣīn atithīṃs tathā |