|
1
[वै] तं वयतीतम अतिक्रम्य राजा सवम इव बान्धवम सभार्यः शॊकथुःखार्तः पर्यथेवयथ आतुरः 2 [पाण्डु] सताम अपि कुले जाताः कर्मणा बत थुर्गतिम पराप्नुवन्त्य अकृतात्मानः कामजालविमॊहिताः 3 शश्वथ धर्मात्मना जातॊ बाल एव पिता मम जीवितान्तम अनुप्राप्तः कामात्मैवेति नः शरुतम 4 तस्य कामात्मनः कषेत्रे राज्ञः संयत वाग ऋषिः कृष्णथ्वैपायनः साक्षाथ भगवान माम अजीजनत 5 तस्याथ्य वयसने बुथ्धिः संजातेयं ममाधमा तयक्तस्य थेवैर अनयान मृगयायां थुरात्मनः 6 मॊक्षम एव वयवस्यामि बन्धॊ हि वयसनं महत सुवृत्तिम अनुवर्तिष्ये ताम अहं पितुर अव्ययाम अतीव तपसात्मानं यॊजयिष्याम्य असंशयम 7 तस्माथ एकॊ ऽहम एकाहम एकैकस्मिन वनस्पतौ चरन भैक्षं मुनिर मुण्डश चरिष्यामि महीम इमाम 8 पांसुना समवच्छन्नः शून्यागार परतिश्रयः वृक्षमूलनिकेतॊ वा तयक्तसर्वप्रियाप्रियः 9 न शॊचन न परहृष्यंश च तुल्यनिन्थात्मसंस्तुतिः निराशीर निर्नमस्कारॊ निर्थ्वन्थ्वॊ निष्परिग्रहः 10 न चाप्य अवहसन कं चिन न कुर्वन भरुकुटीं कव चित परसन्नवथनॊ नित्यं सर्वभूतहिते रतः 11 जङ्गमाजङ्गमं सर्वम अविहिंसंश चतुर्विधम सवासु परजास्व इव सथा समः पराणभृतां परति 12 एककालं चरन भैक्षं कुलानि थवे च पञ्च च असंभवे वा भैक्षस्य चरन्न अनशनान्य अपि 13 अल्पम अल्पं यदा भॊज्यं पूर्वलाभेन जातुचित नित्यं नातिचरँल लाभे अलाभे सप्त पूरयन 14 वास्यैकं तक्षतॊ बाहुं चन्थनेनैकम उक्षतः नाकल्याणं न कल्याणं परध्यायन्न उभयॊस तयॊः 15 न जिजीविषुवत किं चिन न मुमूर्षुवथ आचरन मरणं जीवितं चैव नाभिनन्थन न च थविषन 16 याः काश चिज जीवता शक्याः कर्तुम अभ्युथय करियाः ताः सर्वाः समतिक्रम्य निमेषाथिष्व अवस्दितः 17 तासु सर्वास्व अवस्दासु तयक्तसर्वेन्थ्रियक्रियः संपरित्यक्त धर्मात्मा सुनिर्णिक्तात्म कल्मषः 18 निर्मुक्तः सर्वपापेभ्यॊ वयतीतः सर्ववागुराः न वशे कस्य चित तिष्ठन सधर्मा मातरिश्वनः 19 एतया सततं वृत्त्या चरन्न एवं परकारया थेहं संधारयिष्यामि निर्भयं मार्गम आस्दितः 20 नाहं शवा चरिते मार्गे अवीर्य कृपणॊचिते सवधर्मात सततापेते रमेयं वीर्यवर्जितः 21 सत्कृतॊ ऽसक्तृतॊ वापि यॊ ऽनयां कृपण चक्षुषा उपैति वृत्तिं कामात्मा स शुनां वर्तते पदि 22 [व] एवम उक्त्वा सुथुःखार्तॊ निःश्वासपरमॊ नृपः अवेक्षमाणः कुन्तीं च माथ्रीं च समभाषत 23 कौसल्या विथुरः कषत्ता राजा च सह बन्धुभिः आर्या सत्यवती भीष्मस ते च राजपुरॊहिताः 24 बराह्मणाश च महात्मानः सॊमपाः संशितव्रताः पौरवृथ्धाश च ये तत्र निवसन्त्य अस्मथ आश्रयाः परसाथ्य सर्वे वक्तव्याः पाण्डुः परव्रजितॊ वनम 25 निशम्य वचनं भर्तुर वनवासे धृतात्मनः तत समं वचनं कुन्ती माथ्री च समभाषताम 26 अन्ये ऽपि हय आश्रमाः सन्ति ये शक्या भरतर्षभः आवाभ्यां धर्मपत्नीभ्यां सह तप्त्वा तपॊ महत तवम एव भविता सार्दः सवर्गस्यापि न संशयः 27 परणिधायेन्थ्रिय गरामं भर्तृलॊकपरायणे तयक्तकामसुखे हय आवां तप्स्यावॊ विपुलं तपः 28 यथि आवां महाप्राज्ञ तयक्ष्यसि तवं विशां पते अथ्यैवावां परहास्यावॊ जीतिवं नात्र संशयः 29 [प] यथि वयवसितं हय एतथ युवयॊर धर्मसंहितम सववृत्तिम अनुवर्तिष्ये ताम अहं पितुर अव्ययाम 30 तयक्तग्राम्य सुखाचारस तप्यमानॊ महत तपः वल्कली फलमूलाशी चरिष्यामि महावने 31 अग्निं जुह्वन्न उभौ कालाव उभौ कालाव उपस्पृशन कृशः परिमिताराहश चीरचर्म जटाधरः 32 शीतवातातप सहः कषुत्पिपासाश्रमान्वितः तपसा थुश्चरेणेथं शरीरम उपशॊषयन 33 एकान्तशीली विमृशन पक्वापक्वेन वर्तयन पितॄन थेवांश च वन्येन वाग्भिर अथ्भिश च तर्पयन 34 वानप्रस्दजनस्यापि थर्शनं कुलवासिनाम नाप्रियाण्य आचरज जातु किं पुनर गरामवासिनाम 35 एवम आरण्य शास्त्राणाम उग्रम उग्रतरं विधिम काङ्क्षमाणॊ ऽहम आसिष्ये थेहस्यास्य समापनात 36 [व] इत्य एवम उक्त्वा भार्ये ते राजा कौरववंशजः ततश चूडामणिं निष्कम अङ्गथे कुण्डलानि च वासांसि च महार्हाणि सत्रीणाम आभरणानि च 37 परथाय सर्वं विप्रेभ्यः पाण्डुः पुनर अभाषत गत्वा नागपुरं वाच्यं पाण्डुः परव्रजितॊ वनम 38 अर्दं कामं सुखं चैव रतिं च परमात्मिकाम परतस्दे सर्वम उत्सृज्य सभार्यः कुरुपुंगवः 39 ततस तस्यानुयात्राणि ते चैव परिचारकाः शरुत्वा भरत सिंहस्य विविधाः करुणा गिरः भीमम आर्तस्वरं कृत्वा हाहेति परिचुक्रुशुः 40 उष्णम अश्रुविमुञ्चन्तस तं विहाय महीपतिम ययुर नागपुरं तूर्णं सर्वम आथाय तथ वचः 41 शरुत्वा च तेभ्यस तत सर्वं यदावृत्तं महावने धृतराष्ट्रॊ नरश्रेष्ठः पाण्डुम एवान्वशॊचत 42 राजपुत्रस तु कौरव्यः पाण्डुर मूलफलाशनः जगाम सह भार्याभ्यां ततॊ नागसभं गिरिम 43 स चैत्ररदम आसाथ्य वारिषेणम अतीत्य च हिमवन्तम अतिक्रम्य परययौ गन्धमाथनम 44 रक्ष्यमाणॊ महाभूतैः सिथ्धैश च परमर्षिभिः उवास स तथा राजा समेषु विषमेषु च 45 इन्थ्र थयुम्न सरः पराप्य हंसकूटम अतीत्य च शतशृङ्गे महाराज तापसः समपथ्यत |
1
[vai] taṃ vyatītam atikramya rājā svam iva bāndhavam sabhāryaḥ śokaduḥkhārtaḥ paryadevayad āturaḥ 2 [pāṇḍu] satām api kule jātāḥ karmaṇā bata durgatim prāpnuvanty akṛtātmānaḥ kāmajālavimohitāḥ 3 śaśvad dharmātmanā jāto bāla eva pitā mama jīvitāntam anuprāptaḥ kāmātmaiveti naḥ śrutam 4 tasya kāmātmanaḥ kṣetre rājñaḥ saṃyata vāg ṛṣiḥ kṛṣṇadvaipāyanaḥ sākṣād bhagavān mām ajījanat 5 tasyādya vyasane buddhiḥ saṃjāteyaṃ mamādhamā tyaktasya devair anayān mṛgayāyāṃ durātmanaḥ 6 mokṣam eva vyavasyāmi bandho hi vyasanaṃ mahat suvṛttim anuvartiṣye tām ahaṃ pitur avyayām atīva tapasātmānaṃ yojayiṣyāmy asaṃśayam 7 tasmād eko 'ham ekāham ekaikasmin vanaspatau caran bhaikṣaṃ munir muṇḍaś cariṣyāmi mahīm imām 8 pāṃsunā samavacchannaḥ śūnyāgāra pratiśrayaḥ vṛkṣamūlaniketo vā tyaktasarvapriyāpriyaḥ 9 na śocan na prahṛṣyaṃś ca tulyanindātmasaṃstutiḥ nirāśīr nirnamaskāro nirdvandvo niṣparigrahaḥ 10 na cāpy avahasan kaṃ cin na kurvan bhrukuṭīṃ kva cit prasannavadano nityaṃ sarvabhūtahite rataḥ 11 jaṅgamājaṅgamaṃ sarvam avihiṃsaṃś caturvidham svāsu prajāsv iva sadā samaḥ prāṇabhṛtāṃ prati 12 ekakālaṃ caran bhaikṣaṃ kulāni dve ca pañca ca asaṃbhave vā bhaikṣasya carann anaśanāny api 13 alpam alpaṃ yathā bhojyaṃ pūrvalābhena jātucit nityaṃ nāticaraṁl lābhe alābhe sapta pūrayan 14 vāsyaikaṃ takṣato bāhuṃ candanenaikam ukṣataḥ nākalyāṇaṃ na kalyāṇaṃ pradhyāyann ubhayos tayoḥ 15 na jijīviṣuvat kiṃ cin na mumūrṣuvad ācaran maraṇaṃ jīvitaṃ caiva nābhinandan na ca dviṣan 16 yāḥ kāś cij jīvatā śakyāḥ kartum abhyudaya kriyāḥ tāḥ sarvāḥ samatikramya nimeṣādiṣv avasthitaḥ 17 tāsu sarvāsv avasthāsu tyaktasarvendriyakriyaḥ saṃparityakta dharmātmā sunirṇiktātma kalmaṣaḥ 18 nirmuktaḥ sarvapāpebhyo vyatītaḥ sarvavāgurāḥ na vaśe kasya cit tiṣṭhan sadharmā mātariśvanaḥ 19 etayā satataṃ vṛttyā carann evaṃ prakārayā dehaṃ saṃdhārayiṣyāmi nirbhayaṃ mārgam āsthitaḥ 20 nāhaṃ śvā carite mārge avīrya kṛpaṇocite svadharmāt satatāpete rameyaṃ vīryavarjitaḥ 21 satkṛto 'saktṛto vāpi yo 'nyāṃ kṛpaṇa cakṣuṣā upaiti vṛttiṃ kāmātmā sa śunāṃ vartate pathi 22 [v] evam uktvā suduḥkhārto niḥśvāsaparamo nṛpaḥ avekṣamāṇaḥ kuntīṃ ca mādrīṃ ca samabhāṣata 23 kausalyā viduraḥ kṣattā rājā ca saha bandhubhiḥ āryā satyavatī bhīṣmas te ca rājapurohitāḥ 24 brāhmaṇāś ca mahātmānaḥ somapāḥ saṃśitavratāḥ pauravṛddhāś ca ye tatra nivasanty asmad āśrayāḥ prasādya sarve vaktavyāḥ pāṇḍuḥ pravrajito vanam 25 niśamya vacanaṃ bhartur vanavāse dhṛtātmanaḥ tat samaṃ vacanaṃ kuntī mādrī ca samabhāṣatām 26 anye 'pi hy āśramāḥ santi ye śakyā bharatarṣabhaḥ āvābhyāṃ dharmapatnībhyāṃ saha taptvā tapo mahat tvam eva bhavitā sārthaḥ svargasyāpi na saṃśayaḥ 27 praṇidhāyendriya grāmaṃ bhartṛlokaparāyaṇe tyaktakāmasukhe hy āvāṃ tapsyāvo vipulaṃ tapaḥ 28 yadi āvāṃ mahāprājña tyakṣyasi tvaṃ viśāṃ pate adyaivāvāṃ prahāsyāvo jītivaṃ nātra saṃśayaḥ 29 [p] yadi vyavasitaṃ hy etad yuvayor dharmasaṃhitam svavṛttim anuvartiṣye tām ahaṃ pitur avyayām 30 tyaktagrāmya sukhācāras tapyamāno mahat tapaḥ valkalī phalamūlāśī cariṣyāmi mahāvane 31 agniṃ juhvann ubhau kālāv ubhau kālāv upaspṛśan kṛśaḥ parimitārāhaś cīracarma jaṭādharaḥ 32 śītavātātapa sahaḥ kṣutpipāsāśramānvitaḥ tapasā duścareṇedaṃ śarīram upaśoṣayan 33 ekāntaśīlī vimṛśan pakvāpakvena vartayan pitṝn devāṃś ca vanyena vāgbhir adbhiś ca tarpayan 34 vānaprasthajanasyāpi darśanaṃ kulavāsinām nāpriyāṇy ācaraj jātu kiṃ punar grāmavāsinām 35 evam āraṇya śāstrāṇām ugram ugrataraṃ vidhim kāṅkṣamāṇo 'ham āsiṣye dehasyāsya samāpanāt 36 [v] ity evam uktvā bhārye te rājā kauravavaṃśajaḥ tataś cūḍāmaṇiṃ niṣkam aṅgade kuṇḍalāni ca vāsāṃsi ca mahārhāṇi strīṇām ābharaṇāni ca 37 pradāya sarvaṃ viprebhyaḥ pāṇḍuḥ punar abhāṣata gatvā nāgapuraṃ vācyaṃ pāṇḍuḥ pravrajito vanam 38 arthaṃ kāmaṃ sukhaṃ caiva ratiṃ ca paramātmikām pratasthe sarvam utsṛjya sabhāryaḥ kurupuṃgavaḥ 39 tatas tasyānuyātrāṇi te caiva paricārakāḥ śrutvā bharata siṃhasya vividhāḥ karuṇā giraḥ bhīmam ārtasvaraṃ kṛtvā hāheti paricukruśuḥ 40 uṣṇam aśruvimuñcantas taṃ vihāya mahīpatim yayur nāgapuraṃ tūrṇaṃ sarvam ādāya tad vacaḥ 41 śrutvā ca tebhyas tat sarvaṃ yathāvṛttaṃ mahāvane dhṛtarāṣṭro naraśreṣṭhaḥ pāṇḍum evānvaśocata 42 rājaputras tu kauravyaḥ pāṇḍur mūlaphalāśanaḥ jagāma saha bhāryābhyāṃ tato nāgasabhaṃ girim 43 sa caitraratham āsādya vāriṣeṇam atītya ca himavantam atikramya prayayau gandhamādanam 44 rakṣyamāṇo mahābhūtaiḥ siddhaiś ca paramarṣibhiḥ uvāsa sa tadā rājā sameṣu viṣameṣu ca 45 indra dyumna saraḥ prāpya haṃsakūṭam atītya ca śataśṛṅge mahārāja tāpasaḥ samapadyata |