|
1
[आर्ज] किंनिमित्तम अभूथ वैरं विश्वामित्र वसिष्ठयॊः वसतॊर आश्रमे पुण्ये शंस नः सर्वम एव तत 2 [ग] इथं वासिष्ठम आख्यानं पुराणं परिचक्षते पार्द सर्वेषु लॊकेषु यदावत तन निबॊध मे 3 कन्यकुब्जे महान आसीत पार्दिवॊ भरतर्षभ गाधीति विश्रुतॊ लॊके सत्यधर्मपरायणः 4 तस्य धर्मात्मनः पुत्रः समृथ्धबलवाहनः विश्वामित्र इति खयातॊ बभूव रिपुमर्थनः 5 स चचार सहामात्यॊ मृगयां गहने वने मृगान विध्यन वराहांश च रम्येषु मरु धन्वसु 6 वयायामकर्शितः सॊ ऽद मृगलिप्सुः पिपासितः आजगाम नरश्रेष्ठ वसिष्ठस्याश्रमं परति 7 तम आगतम अभिप्रेक्ष्य वसिष्ठः शरेष्ठभाग ऋषिः विश्वामित्रं नरश्रेष्ठं परतिजग्राह पूजया 8 पाथ्यार्घ्याचमनीयेन सवागतेन च भारत तदैव परतिजग्राह वन्येन हविषा तदा 9 तस्याद कामधुग धेनुर वसिष्ठस्य महात्मनः उक्ता कामान परयच्छेति सा कामान थुथुहे ततः 10 गराम्यारण्या ओषधीश च थुथुहे पय एव च षड्रसं चामृतरसं रसायनम अनुत्तमम 11 भॊजनीयानि पेयानि भक्ष्याणि विविधानि च लेह्यान्य अमृतकल्पानि चॊष्याणि च तदार्जुन 12 तैः कामैः सर्वसंपूर्णैः पूजितः स महीपतिः सामात्यः सबलश चैव तुतॊष स भृशं नृपः 13 षड आयतां सुपार्श्वॊरुं तरिपृदुं पञ्च संवृताम मण्डूकनेत्रां सवाकारां पीनॊधसम अनिन्थिताम 14 सुवालधिः शङ्कुकर्णां चारु शृङ्गां मनॊरमाम पुष्टायत शिरॊग्रीवां विस्मितः सॊ ऽभिवीक्ष्य ताम 15 अभिनन्थति तां नन्थीं वसिष्ठस्य पयस्विनीम अब्रवीच च भृशं तुष्टॊ विश्वामित्रॊ मुनिं तथा 16 अर्बुथेन गवां बरह्मन मम राज्येन वा पुनः नन्थिनीं संप्रयच्छस्व भुङ्क्ष्व राज्यं महामुने 17 [वस] थेवतातिदिपित्रर्दम आज्यार्दं च पयस्विनी अथेया नन्थिनीयं मे राज्येनापि तवानघ 18 [विष्वामित्र] कषत्रियॊ ऽहं भवान विप्रस तपःस्वाध्यायसाधनः बराह्मणेषु कुतॊ वीर्यं परशान्तेषु धृतात्मसु 19 अर्बुथेन गवां यस तवं न थथासि ममेप्सिताम सवधर्मं न परहास्यामि नयिष्ये ते बलेन गाम 20 [वस] बलस्दश चासि राजा च बाहुवीर्यश च कषत्रियः यदेच्छसि तदा कषिप्रं कुरु तवं मा विचारय 21 [ग] एवम उक्तस तथा पार्द विश्वामित्रॊ बलाथ इव हंसचन्थ्र परतीकाशां नन्थिनीं तां जहार गाम 22 कशा थण्डप्रतिहता काल्यमाना ततस ततः हम्भायमाना कल्याणी वसिष्ठस्याद नन्थिनी 23 आगम्याभिमुखी पार्द तस्दौ भगवथ उन्मुखी भृशं च ताड्यमानापि न जगामाश्रमात ततः 24 [वस] शृणॊमि ते रवं भथ्रे विनथन्त्याः पुनः पुनः बलाथ धृयसि मे नन्थिक्षमावान बराह्मणॊ हय अहम 25 [ग] सा तु तेषां बलान नन्थी बलानां भरतर्षभ विश्वामित्र भयॊथ्विग्ना वसिष्ठं समुपागमत 26 [गौह] पाषाण थण्डाभिहतां करन्थन्तीं माम अनादवत विश्वामित्रबलैर घॊरैर भगवन किम उपेक्षसे 27 [ग] एवं तस्यां तथा पर्द धर्षितायां महामुनिः न चुक्षुभे न धैर्याच च विचचाल धृतव्रतः 28 [वस] कषत्रियाणां बलं तेजॊ बराह्मणानां कषमा बलम कषमा मां भजते तस्माथ गम्यतां यथि रॊचते 29 [गौह] किं नु तयक्तास्मि भगवन यथ एवं मां परभाषसे अत्यक्ताहं तवया बरह्मन न शक्या नयितुं बलात 30 [वस] न तवां तयजामि कल्याणि सदीयतां यथि शक्यते थृढेन थाम्ना बथ्ध्वैव वत्सस ते हरियते बलात 31 [ग] सदीयताम इति तच छरुत्वा वसिष्ठस्या पयस्विनी ऊर्ध्वाञ्चित शिरॊग्रीवा परबभौ घॊरथर्शना 32 करॊधरक्तेक्षणा सा गौर हम्भार वधन सवना विश्वामित्रस्य तत सैन्यं वयथ्रावयत सर्वशः 33 कशाग्र थण्डाभिहता काल्यमाना ततस ततः करॊधा थीप्तेक्षणा करॊधं भूय एव समाथधे 34 आथित्य इव मध्याह्ने करॊधा थीप्तवपुर बभौ अङ्गारवर्षं मुञ्चन्ती मुहुर वालधितॊ महत 35 असृजत पह्लवान पुच्छाच छकृतः शबराञ शकान मूत्रतश चासृजच्च चापि यवनान करॊधमूर्च्छिता 36 पुण्ड्रान किरातान थरमिडान सिंहलान बर्बरांस तदा तदैव थारथान मलेच्छान फेनतः सा ससर्ज ह 37 तैर विषृष्टैर महत सैन्यं नाना मलेच्छ गणैस तथा नानावरण संछन्नैर नानायुध धरैस तदा अवाकीर्यत संरब्धैर विश्वामित्रस्य पश्यतः 38 एकैकश च तथा यॊधः पञ्चभिः सप्तभिर वृतः अस्त्रवर्षेण महता काल्यमानं बलं ततः परभग्नं सर्वतस तरस्तं विश्वामित्रस्य पश्यतः 39 न च पराणैर वियुज्यन्ते के चित ते सैनिकास तथा विश्वामित्रस्य संक्रुथ्धैर वासिष्ठैर भरतर्षभ 40 विश्वामित्रस्य सैन्यं तु काल्यमानं तरियॊजनम करॊशमानं भयॊथ्विग्नं तरातारं नाध्यगच्छत 41 थृष्ट्वा तन महथ आश्चर्यं बरह्मतेजॊ भवं तथा विश्वामित्रः कषत्रभावान निर्विण्णॊ वाक्यम अब्रवीत 42 धिग बलं कषत्रियबलं बरह्मतेजॊबलं बलम बलाबलं विनिश्चित्य तप एव परं बलम 43 स राज्यस्फीतम उत्सृज्य तां च थीप्तां नृप शरियम भॊगांश च पृष्ठतः कृत्वा तपस्य एव मनॊ थधे 44 स गत्वा तपसा सिथ्धिं लॊकान विष्टभ्य तेजसा तताप सर्वान थीप्तौजा बराह्मणत्वम अवाप च अपिवच च सुतं सॊमम इन्थ्रेण सह कौशिकः |
1
[ārj] kiṃnimittam abhūd vairaṃ viśvāmitra vasiṣṭhayoḥ vasator āśrame puṇye śaṃsa naḥ sarvam eva tat 2 [g] idaṃ vāsiṣṭham ākhyānaṃ purāṇaṃ paricakṣate pārtha sarveṣu lokeṣu yathāvat tan nibodha me 3 kanyakubje mahān āsīt pārthivo bharatarṣabha gādhīti viśruto loke satyadharmaparāyaṇaḥ 4 tasya dharmātmanaḥ putraḥ samṛddhabalavāhanaḥ viśvāmitra iti khyāto babhūva ripumardanaḥ 5 sa cacāra sahāmātyo mṛgayāṃ gahane vane mṛgān vidhyan varāhāṃś ca ramyeṣu maru dhanvasu 6 vyāyāmakarśitaḥ so 'tha mṛgalipsuḥ pipāsitaḥ ājagāma naraśreṣṭha vasiṣṭhasyāśramaṃ prati 7 tam āgatam abhiprekṣya vasiṣṭhaḥ śreṣṭhabhāg ṛṣiḥ viśvāmitraṃ naraśreṣṭhaṃ pratijagrāha pūjayā 8 pādyārghyācamanīyena svāgatena ca bhārata tathaiva pratijagrāha vanyena haviṣā tathā 9 tasyātha kāmadhug dhenur vasiṣṭhasya mahātmanaḥ uktā kāmān prayaccheti sā kāmān duduhe tataḥ 10 grāmyāraṇyā oṣadhīś ca duduhe paya eva ca ṣaḍrasaṃ cāmṛtarasaṃ rasāyanam anuttamam 11 bhojanīyāni peyāni bhakṣyāṇi vividhāni ca lehyāny amṛtakalpāni coṣyāṇi ca tathārjuna 12 taiḥ kāmaiḥ sarvasaṃpūrṇaiḥ pūjitaḥ sa mahīpatiḥ sāmātyaḥ sabalaś caiva tutoṣa sa bhṛśaṃ nṛpaḥ 13 ṣaḍ āyatāṃ supārśvoruṃ tripṛthuṃ pañca saṃvṛtām maṇḍūkanetrāṃ svākārāṃ pīnodhasam aninditām 14 suvāladhiḥ śaṅkukarṇāṃ cāru śṛṅgāṃ manoramām puṣṭāyata śirogrīvāṃ vismitaḥ so 'bhivīkṣya tām 15 abhinandati tāṃ nandīṃ vasiṣṭhasya payasvinīm abravīc ca bhṛśaṃ tuṣṭo viśvāmitro muniṃ tadā 16 arbudena gavāṃ brahman mama rājyena vā punaḥ nandinīṃ saṃprayacchasva bhuṅkṣva rājyaṃ mahāmune 17 [vas] devatātithipitrartham ājyārthaṃ ca payasvinī adeyā nandinīyaṃ me rājyenāpi tavānagha 18 [viṣvāmitra] kṣatriyo 'haṃ bhavān vipras tapaḥsvādhyāyasādhanaḥ brāhmaṇeṣu kuto vīryaṃ praśānteṣu dhṛtātmasu 19 arbudena gavāṃ yas tvaṃ na dadāsi mamepsitām svadharmaṃ na prahāsyāmi nayiṣye te balena gām 20 [vas] balasthaś cāsi rājā ca bāhuvīryaś ca kṣatriyaḥ yathecchasi tathā kṣipraṃ kuru tvaṃ mā vicāraya 21 [g] evam uktas tadā pārtha viśvāmitro balād iva haṃsacandra pratīkāśāṃ nandinīṃ tāṃ jahāra gām 22 kaśā daṇḍapratihatā kālyamānā tatas tataḥ hambhāyamānā kalyāṇī vasiṣṭhasyātha nandinī 23 āgamyābhimukhī pārtha tasthau bhagavad unmukhī bhṛśaṃ ca tāḍyamānāpi na jagāmāśramāt tataḥ 24 [vas] śṛṇomi te ravaṃ bhadre vinadantyāḥ punaḥ punaḥ balād dhṛyasi me nandikṣamāvān brāhmaṇo hy aham 25 [g] sā tu teṣāṃ balān nandī balānāṃ bharatarṣabha viśvāmitra bhayodvignā vasiṣṭhaṃ samupāgamat 26 [gauh] pāṣāṇa daṇḍābhihatāṃ krandantīṃ mām anāthavat viśvāmitrabalair ghorair bhagavan kim upekṣase 27 [g] evaṃ tasyāṃ tadā partha dharṣitāyāṃ mahāmuniḥ na cukṣubhe na dhairyāc ca vicacāla dhṛtavrataḥ 28 [vas] kṣatriyāṇāṃ balaṃ tejo brāhmaṇānāṃ kṣamā balam kṣamā māṃ bhajate tasmād gamyatāṃ yadi rocate 29 [gauh] kiṃ nu tyaktāsmi bhagavan yad evaṃ māṃ prabhāṣase atyaktāhaṃ tvayā brahman na śakyā nayituṃ balāt 30 [vas] na tvāṃ tyajāmi kalyāṇi sthīyatāṃ yadi śakyate dṛḍhena dāmnā baddhvaiva vatsas te hriyate balāt 31 [g] sthīyatām iti tac chrutvā vasiṣṭhasyā payasvinī ūrdhvāñcita śirogrīvā prababhau ghoradarśanā 32 krodharaktekṣaṇā sā gaur hambhāra vadhana svanā viśvāmitrasya tat sainyaṃ vyadrāvayata sarvaśaḥ 33 kaśāgra daṇḍābhihatā kālyamānā tatas tataḥ krodhā dīptekṣaṇā krodhaṃ bhūya eva samādadhe 34 āditya iva madhyāhne krodhā dīptavapur babhau aṅgāravarṣaṃ muñcantī muhur vāladhito mahat 35 asṛjat pahlavān pucchāc chakṛtaḥ śabarāñ śakān mūtrataś cāsṛjacc cāpi yavanān krodhamūrcchitā 36 puṇḍrān kirātān dramiḍān siṃhalān barbarāṃs tathā tathaiva dāradān mlecchān phenataḥ sā sasarja ha 37 tair viṣṛṣṭair mahat sainyaṃ nānā mleccha gaṇais tadā nānāvaraṇa saṃchannair nānāyudha dharais tathā avākīryata saṃrabdhair viśvāmitrasya paśyataḥ 38 ekaikaś ca tadā yodhaḥ pañcabhiḥ saptabhir vṛtaḥ astravarṣeṇa mahatā kālyamānaṃ balaṃ tataḥ prabhagnaṃ sarvatas trastaṃ viśvāmitrasya paśyataḥ 39 na ca prāṇair viyujyante ke cit te sainikās tadā viśvāmitrasya saṃkruddhair vāsiṣṭhair bharatarṣabha 40 viśvāmitrasya sainyaṃ tu kālyamānaṃ triyojanam krośamānaṃ bhayodvignaṃ trātāraṃ nādhyagacchata 41 dṛṣṭvā tan mahad āścaryaṃ brahmatejo bhavaṃ tadā viśvāmitraḥ kṣatrabhāvān nirviṇṇo vākyam abravīt 42 dhig balaṃ kṣatriyabalaṃ brahmatejobalaṃ balam balābalaṃ viniścitya tapa eva paraṃ balam 43 sa rājyasphītam utsṛjya tāṃ ca dīptāṃ nṛpa śriyam bhogāṃś ca pṛṣṭhataḥ kṛtvā tapasy eva mano dadhe 44 sa gatvā tapasā siddhiṃ lokān viṣṭabhya tejasā tatāpa sarvān dīptaujā brāhmaṇatvam avāpa ca apivac ca sutaṃ somam indreṇa saha kauśikaḥ |