|
1
[इ] सर्वं वयाप्तम इथं थेवा वृत्रेण जगथ अव्ययम न हय अस्य सथृशं किं चित परतिघाताय यथ भवेत 2 समर्दॊ हय अभवं पूर्वम असमर्दॊ ऽसमि सांप्रतम कदं कुर्यां नु भथ्रं वॊ थुष्प्रधर्षः स मे मतः 3 तेजस्वी च महात्मा च युथ्धे चामितविक्रमः गरसेत तरिभुवनं सर्वं स थेवासुरमानुषम 4 तस्माथ विनिश्चयम इमं शृणुध्वं मे थिवौकसः विष्णॊः कषयम उपागम्य समेत्य च महात्मना तेन संमन्त्र्य वेत्स्यामॊ वधॊपायं थुरात्मनः 5 एवम उक्ते मघवता थेवाः सर्षिगणास तथा शरण्यं शरणं थेवं जग्मुर विष्णुं महाबलम 6 ऊचुश च सर्वे थेवेशं विष्णुं वृत्र भयार्थिताः तवया लॊकास तरयः करान्तास तरिभिर विक्रमणैः परभॊ 7 अमृतं चाहृतं विष्णॊ थैत्याश च निहता रणे बलिं बथ्ध्वा महाथैत्यं शक्रॊ थेवाधिपः कृतः 8 तवं परभुः सर्वलॊकानां तवया सर्वम इथं ततम तवं हि थेवमहाथेवः सर्वलॊकनमस्कृतः 9 गतिर भव तवं थेवानां सेन्थ्राणाम अमरॊत्तम जगथ वयाप्तम इथं सर्वं वृत्रेणासुरसूथन 10 अवश्यं करणीयं मे भवतां हितम उत्तमम तस्माथ उपायं वक्ष्यामि यदासौ न भविष्यति 11 गच्छध्वं सर्षिगन्धर्वा यत्रासौ विश्वरूपधृक साम तस्य परयुञ्जध्वं तत एनं विजेष्यद 12 भविष्यति गतिर थेवाः शक्रस्य मम तेजसा अथृश्यश च परवेक्ष्यामि वज्रम अस्यायुधॊत्तमम 13 गच्छध्वम ऋषिभिः सार्धं गन्धर्वैश च सुरॊत्तमाः वृत्रस्य सह शक्रेण संधिं कुरुत माचिरम 14 एवम उक्तास तु थेवेन ऋषयस तरिथशास तदा ययुः समेत्य सहिताः शक्रं कृत्वा पुरःसरम 15 समीपम एत्य च तथा सर्व एव महौजसः तं तेजसा परज्वलितं परतपन्तं थिशॊ थश 16 गरसन्तम इव लॊकांस तरीन सूर्या चन्थ्रमसौ यदा थथृशुस तत्र ते वृत्रं शक्रेण सहथेवताः 17 ऋषयॊ ऽद ततॊ ऽभयेत्य वृत्रम ऊचुः परियं वचः वयाप्तं जगथ इथं सर्वं तेजसा तव थुर्जय 18 न च शक्नॊषि निर्जेतुं वासवं भूरिविक्रमम युध्यतॊश चापि वां कालॊ वयतीतः सुमहान इह 19 पीड्यन्ते च परजाः सर्वाः स थेवासुरमानवाः सख्यं भवतु ते वृत्र शक्रेण सह नित्यथा अवाप्स्यसि सुखं तवं च शक्र लॊकांश च शाश्वतान 20 ऋषिवाक्यं निशम्याद स वृत्रः सुमहाबलः उवाच तांस तथा सर्वान परणम्य शिरसासुरः 21 सर्वे यूयं महाभागा गन्धर्वाश चैव सर्वशः यथ बरूत तच छरुतं सर्वं ममापि शृणुतानघाः 22 संधिः कदं वै भविता मम शक्रस्य चॊभयॊः तेजसॊर हि थवयॊर थेवाः सख्यं वै भविता कदम 23 [रसयह] सकृत सतां संगतं लिप्सितव्यं; ततः परं भविता भव्यम एव नातिक्रमेत सत्पुरुषेण संगतं; तस्मात सतां संगतं लिप्सितव्यम 24 थृढं सतां संगतं चापि नित्यं; बरूयाच चार्दं हय अर्दकृच्छ्रेषु धीरः महार्दवत सत परुषेण संगतं; तस्मात सन्तं न जिघांसेत धीरः 25 इन्थ्रः सतां संमतश च निवासश च महात्मनाम सत्यवाथी हय अथीनश च धर्मवित सुविनिश्चितः 26 तेन ते सह शक्रेण संधिर भवतु शाश्वतः एवं विश्वासम आगच्छ मा ते भूथ बुथ्धिर अन्यदा 27 महर्षिवचनं शरुत्वा तान उवाच महाथ्युतिः अवश्यं भगवन्तॊ मे माननीयास तपस्विनः 28 बरवीमि यथ अहं थेवास तत सर्वं करियताम इह ततः सर्वं करिष्यामि यथ ऊचुर मां थविजर्षभाः 29 न शुष्केण न चार्थ्रेण नाश्मना न च थारुणा न शस्रेण न वज्रेण न थिवा न तदा निशि 30 वध्यॊ भवेयं विप्रेन्थ्राः शक्रस्य सह थैवतैः एवं मे रॊचते संधिः शक्रेण सह नित्यथा 31 बाढम इत्य एव ऋषयस तम ऊचुर भरतर्षभ एवं कृते तु संधाने वृत्रः परमुथितॊ ऽभवत 32 यत्तः सथाभवच चापि शक्रॊ ऽमर्षसमन्वितः वृत्रस्य वधसंयुक्तान उपायान अनुचिन्तयन रन्ध्रान्वेषी समुथ्विग्नः सथाभूथ बलवृत्रहा 33 स कथा चित समुथ्रान्ते तम अपश्यन महासुरम संध्याकाल उपावृत्ते मुहूर्ते रम्यथारुणे 34 ततः संचिन्त्य भगवान वरथानं महात्मनः संध्येयं वर्तते रौथ्रा न रात्रिर थिवसं न च वृत्रश चापश्य वध्यॊ ऽयं मम सर्वहरॊ रिपुः 35 यथि वृत्रं न हन्म्य अथ्य वञ्चयित्वा महासुरम महाबलं महाकायं न मे शरेयॊ भविष्यति 36 एवं संचिन्तयन्न एव शक्रॊ विष्णुम अनुस्मरन अद फेनं तथापश्यत समुथ्रे पर्वतॊपमम 37 नायं शुष्कॊ न चार्थ्रॊ ऽयं न च शस्त्रम इथं तदा एनं कषेप्स्यामि वृत्रस्य कषणाथ एव नशिष्यति 38 सवज्रम अद फेनं तं कषिप्रं वृत्रे निसृष्टवान परविश्य फेनं तं विष्णुर अद वृत्रं वयनाशयत 39 निहते तु ततॊ वृत्रे थिशॊ वितिमिराभवन परववौ च शिवॊ वायुः परजाश च जहृषुस तथा 40 ततॊ थेवाः स गन्धर्वा यक्षराक्षस पन्नगाः ऋषयश च महेन्थ्रं तम अस्तुवन विविधैः सतवैः 41 नमस्कृतः सर्वभूतैः सर्वभूतानि सान्त्वयन हतशत्रुः परहृष्टात्मा वासवः सह थैवतैः विष्णुं तरिभुवनश्रेष्ठं पूजयाम आस धर्मवित 42 ततॊ हते महावीर्ये वृत्रे थेवभयंकरे अनृतेनाभिभूतॊ ऽभूच छक्रः परमथुर्मनाः तरैशीर्षयाभिभूतश च स पूर्वं बरह्महत्यया 43 सॊ ऽनतम आश्रित्य लॊकानां नष्टसंज्ञॊ विचेतनः न पराज्ञायत थेवेन्थ्रस तव अभिभूतः सवकल्मषैः परतिच्छन्नॊ वसत्य अप्सु चेष्टमान इवॊरगः 44 ततः परनष्टे थेवेन्थ्रे बरह्महत्या भयार्थिते भूमिः परध्वस्त संकाशा निर्वृक्षा शुष्ककानना विच्छिन्नस्रॊतसॊ नथ्यः सरांस्य अनुथकानि च 45 संक्षॊभश चापि सत्त्वानाम अकृतॊ ऽभवत थेवाश चापि भृशं तरस्तास तदा सर्वे महर्षयः 46 अराजकं जगत सर्वम अभिभूतम उपथ्रवैः ततॊ भीताभवन थेवाः कॊ नॊ राजा भवेथ इति 47 थिवि थेवर्षयश चापि थेवराजविनाकृताः न च सम कश चिथ थेवानां राज्याय कुरुते मनः |
1
[i] sarvaṃ vyāptam idaṃ devā vṛtreṇa jagad avyayam na hy asya sadṛśaṃ kiṃ cit pratighātāya yad bhavet 2 samartho hy abhavaṃ pūrvam asamartho 'smi sāṃpratam kathaṃ kuryāṃ nu bhadraṃ vo duṣpradharṣaḥ sa me mataḥ 3 tejasvī ca mahātmā ca yuddhe cāmitavikramaḥ graset tribhuvanaṃ sarvaṃ sa devāsuramānuṣam 4 tasmād viniścayam imaṃ śṛṇudhvaṃ me divaukasaḥ viṣṇoḥ kṣayam upāgamya sametya ca mahātmanā tena saṃmantrya vetsyāmo vadhopāyaṃ durātmanaḥ 5 evam ukte maghavatā devāḥ sarṣigaṇās tadā śaraṇyaṃ śaraṇaṃ devaṃ jagmur viṣṇuṃ mahābalam 6 ūcuś ca sarve deveśaṃ viṣṇuṃ vṛtra bhayārditāḥ tvayā lokās trayaḥ krāntās tribhir vikramaṇaiḥ prabho 7 amṛtaṃ cāhṛtaṃ viṣṇo daityāś ca nihatā raṇe baliṃ baddhvā mahādaityaṃ śakro devādhipaḥ kṛtaḥ 8 tvaṃ prabhuḥ sarvalokānāṃ tvayā sarvam idaṃ tatam tvaṃ hi devamahādevaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ 9 gatir bhava tvaṃ devānāṃ sendrāṇām amarottama jagad vyāptam idaṃ sarvaṃ vṛtreṇāsurasūdana 10 avaśyaṃ karaṇīyaṃ me bhavatāṃ hitam uttamam tasmād upāyaṃ vakṣyāmi yathāsau na bhaviṣyati 11 gacchadhvaṃ sarṣigandharvā yatrāsau viśvarūpadhṛk sāma tasya prayuñjadhvaṃ tata enaṃ vijeṣyatha 12 bhaviṣyati gatir devāḥ śakrasya mama tejasā adṛśyaś ca pravekṣyāmi vajram asyāyudhottamam 13 gacchadhvam ṛṣibhiḥ sārdhaṃ gandharvaiś ca surottamāḥ vṛtrasya saha śakreṇa saṃdhiṃ kuruta māciram 14 evam uktās tu devena ṛṣayas tridaśās tathā yayuḥ sametya sahitāḥ śakraṃ kṛtvā puraḥsaram 15 samīpam etya ca tadā sarva eva mahaujasaḥ taṃ tejasā prajvalitaṃ pratapantaṃ diśo daśa 16 grasantam iva lokāṃs trīn sūryā candramasau yathā dadṛśus tatra te vṛtraṃ śakreṇa sahadevatāḥ 17 ṛṣayo 'tha tato 'bhyetya vṛtram ūcuḥ priyaṃ vacaḥ vyāptaṃ jagad idaṃ sarvaṃ tejasā tava durjaya 18 na ca śaknoṣi nirjetuṃ vāsavaṃ bhūrivikramam yudhyatoś cāpi vāṃ kālo vyatītaḥ sumahān iha 19 pīḍyante ca prajāḥ sarvāḥ sa devāsuramānavāḥ sakhyaṃ bhavatu te vṛtra śakreṇa saha nityadā avāpsyasi sukhaṃ tvaṃ ca śakra lokāṃś ca śāśvatān 20 ṛṣivākyaṃ niśamyātha sa vṛtraḥ sumahābalaḥ uvāca tāṃs tadā sarvān praṇamya śirasāsuraḥ 21 sarve yūyaṃ mahābhāgā gandharvāś caiva sarvaśaḥ yad brūta tac chrutaṃ sarvaṃ mamāpi śṛṇutānaghāḥ 22 saṃdhiḥ kathaṃ vai bhavitā mama śakrasya cobhayoḥ tejasor hi dvayor devāḥ sakhyaṃ vai bhavitā katham 23 [rsayah] sakṛt satāṃ saṃgataṃ lipsitavyaṃ; tataḥ paraṃ bhavitā bhavyam eva nātikramet satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tasmāt satāṃ saṃgataṃ lipsitavyam 24 dṛḍhaṃ satāṃ saṃgataṃ cāpi nityaṃ; brūyāc cārthaṃ hy arthakṛcchreṣu dhīraḥ mahārthavat sat pruṣeṇa saṃgataṃ; tasmāt santaṃ na jighāṃseta dhīraḥ 25 indraḥ satāṃ saṃmataś ca nivāsaś ca mahātmanām satyavādī hy adīnaś ca dharmavit suviniścitaḥ 26 tena te saha śakreṇa saṃdhir bhavatu śāśvataḥ evaṃ viśvāsam āgaccha mā te bhūd buddhir anyathā 27 maharṣivacanaṃ śrutvā tān uvāca mahādyutiḥ avaśyaṃ bhagavanto me mānanīyās tapasvinaḥ 28 bravīmi yad ahaṃ devās tat sarvaṃ kriyatām iha tataḥ sarvaṃ kariṣyāmi yad ūcur māṃ dvijarṣabhāḥ 29 na śuṣkeṇa na cārdreṇa nāśmanā na ca dāruṇā na śasreṇa na vajreṇa na divā na tathā niśi 30 vadhyo bhaveyaṃ viprendrāḥ śakrasya saha daivataiḥ evaṃ me rocate saṃdhiḥ śakreṇa saha nityadā 31 bāḍham ity eva ṛṣayas tam ūcur bharatarṣabha evaṃ kṛte tu saṃdhāne vṛtraḥ pramudito 'bhavat 32 yattaḥ sadābhavac cāpi śakro 'marṣasamanvitaḥ vṛtrasya vadhasaṃyuktān upāyān anucintayan randhrānveṣī samudvignaḥ sadābhūd balavṛtrahā 33 sa kadā cit samudrānte tam apaśyan mahāsuram saṃdhyākāla upāvṛtte muhūrte ramyadāruṇe 34 tataḥ saṃcintya bhagavān varadānaṃ mahātmanaḥ saṃdhyeyaṃ vartate raudrā na rātrir divasaṃ na ca vṛtraś cāpaśya vadhyo 'yaṃ mama sarvaharo ripuḥ 35 yadi vṛtraṃ na hanmy adya vañcayitvā mahāsuram mahābalaṃ mahākāyaṃ na me śreyo bhaviṣyati 36 evaṃ saṃcintayann eva śakro viṣṇum anusmaran atha phenaṃ tadāpaśyat samudre parvatopamam 37 nāyaṃ śuṣko na cārdro 'yaṃ na ca śastram idaṃ tathā enaṃ kṣepsyāmi vṛtrasya kṣaṇād eva naśiṣyati 38 savajram atha phenaṃ taṃ kṣipraṃ vṛtre nisṛṣṭavān praviśya phenaṃ taṃ viṣṇur atha vṛtraṃ vyanāśayat 39 nihate tu tato vṛtre diśo vitimirābhavan pravavau ca śivo vāyuḥ prajāś ca jahṛṣus tadā 40 tato devāḥ sa gandharvā yakṣarākṣasa pannagāḥ ṛṣayaś ca mahendraṃ tam astuvan vividhaiḥ stavaiḥ 41 namaskṛtaḥ sarvabhūtaiḥ sarvabhūtāni sāntvayan hataśatruḥ prahṛṣṭātmā vāsavaḥ saha daivataiḥ viṣṇuṃ tribhuvanaśreṣṭhaṃ pūjayām āsa dharmavit 42 tato hate mahāvīrye vṛtre devabhayaṃkare anṛtenābhibhūto 'bhūc chakraḥ paramadurmanāḥ traiśīrṣayābhibhūtaś ca sa pūrvaṃ brahmahatyayā 43 so 'ntam āśritya lokānāṃ naṣṭasaṃjño vicetanaḥ na prājñāyata devendras tv abhibhūtaḥ svakalmaṣaiḥ praticchanno vasaty apsu ceṣṭamāna ivoragaḥ 44 tataḥ pranaṣṭe devendre brahmahatyā bhayārdite bhūmiḥ pradhvasta saṃkāśā nirvṛkṣā śuṣkakānanā vicchinnasrotaso nadyaḥ sarāṃsy anudakāni ca 45 saṃkṣobhaś cāpi sattvānām akṛto 'bhavat devāś cāpi bhṛśaṃ trastās tathā sarve maharṣayaḥ 46 arājakaṃ jagat sarvam abhibhūtam upadravaiḥ tato bhītābhavan devāḥ ko no rājā bhaved iti 47 divi devarṣayaś cāpi devarājavinākṛtāḥ na ca sma kaś cid devānāṃ rājyāya kurute manaḥ |