|
1
[वि] ऊर्ध्वं पराणा हय उत्क्रामन्ति यूनः सदविर आयति परत्युत्दानाभिवाथाभ्यां पुनस तान पतिपथ्यते 2 पीठं थत्त्वा साधवे ऽभयागताय; आनीयापः परिनिर्णिज्य पाथौ सुखं पृष्ट्वा परतिवेथ्यात्म संस्दं; ततॊ थथ्याथ अन्नम अवेक्ष्य धीरः 3 यस्यॊथकं मधुपर्कं च गां च; न मन्त्रवित परतिगृह्णाति गेहे लॊभाथ भयाथ अर्दकार्पण्यतॊ वा; तस्यानर्दं जीवितम आहुर आर्याः 4 चिकित्सकः शक्य कर्तावकीर्णी; सतेनः करूरॊ मथ्यपॊ भरूणहा च सेनाजीवी शरुतिविक्रायकश च; भृशं परियॊ ऽपय अतिदिर नॊथकार्हः 5 अविक्रेयं लवणं पक्वम अन्नं थधि; कषीरं मधु तैलं घृतं च तिला मांसं मूलफलानि शाकं; रक्तं वासः सर्वगन्धा गुडश च 6 अरॊषणॊ यः समलॊष्ट काञ्चनः; परहीण शॊकॊ गतसंधि विग्रहः निन्था परशंसॊपरतः परियाप्रिये; चरन्न उथासीनवथ एष भिक्षुकः 7 नीवार मूलेङ्गुथ शाकवृत्तिः; सुसंयतात्माग्निकार्येष्व अचॊथ्यः वने वसन्न अतिदिष्व अप्रमत्तॊ; धुरंधरः पुण्यकृथ एष तापसः 8 अपकृत्वा बुथ्धिमतॊ थूरस्दॊ ऽसमीति नाश्वसेत थीर्घौ बुथ्धिमतॊ बाहू याभ्यां हिंसति हिंसितः 9 न विश्वसेथ अविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत विश्वासाथ भयम उत्पन्नं मूलान्य अपि निकृन्तति 10 अनीर्ष्युर गुप्तथारः सयात संविभागी परियंवथः शलक्ष्णॊ मधुरवाक सत्रीणां न चासां वशगॊ भवेत 11 पूजनीया महाभागाः पुण्याश च गृहथीप्तयः सत्रियः शरियॊ गृहस्यॊक्तास तस्माथ रक्ष्या विशेषतः 12 पितुर अन्तःपुरं थथ्यान मातुर थथ्यान महानसम गॊषु चात्मसमं थथ्यात सवयम एव कृषिं वरजेत भृत्यैर वणिज्याचारं च पुत्रैः सेवेत बराह्मणान 13 अथ्भ्यॊ ऽगनिर बरह्मतः कषत्रम अश्मनॊ लॊहम उत्दितम तेषां सर्वत्रगं तेजः सवासु यॊनिषु शाम्यति 14 नित्यं सन्तः कुले जाताः पावकॊपम तेजसः कषमावन्तॊ निराकाराः काष्ठे ऽगनिर इव शेरते 15 यस्य मन्त्रं न जानन्ति बाह्याश चाभ्यन्तराश च ये स राजा सर्वतश चक्षुश चिरम ऐश्वर्यम अश्नुते 16 करिष्यन न परभाषेत कृतान्य एव च थर्शयेत धर्मकामार्द कार्याणि तदा मन्त्रॊ न भिथ्यते 17 गिरिपृष्ठम उपारुह्य परासाथं वा रहॊगतः अरण्ये निःशलाके वा तत्र मन्त्रॊ विधीयते 18 नासुहृत परमं मन्त्रं भारतार्हति वेथितुम अपण्डितॊ वापि सुहृत पण्डितॊ वाप्य अनात्मवान अमात्ये हय अर्दलिप्सा च मन्त्ररक्षणम एव च 19 कृतानि सर्वकार्याणि यस्य वा पार्षथा विथुः गूढमन्त्रस्य नृपतेस तस्य सिथ्धिर असंशयम 20 अप्रशस्तानि कर्माणि यॊ मॊहाथ अनुतिष्ठति स तेषां विपरिभ्रंशे भरश्यते जीविताथ अपि 21 कर्मणां तु परशस्तानाम अनुष्ठानं सुखावहम तेषाम एवाननुष्ठानं पश्चात तापकरं महत 22 सदानवृथ्ध कषयज्ञस्य षाड्गुण्य विथितात्मनः अनवज्ञात शीलस्य सवाधीना पृदिवी नृप 23 अमॊघक्रॊधहर्षस्य सवयं कृत्यान्ववेक्षिणः आत्मप्रत्यय कॊशस्य वसुधेयं वसुंधरा 24 नाममात्रेण तुष्येत छत्रेण च महीपतिः भृत्येभ्यॊ विसृजेथ अर्दान नैकः सर्वहरॊ भवेत 25 बराह्मणॊ बराह्मणं वेथ भर्ता वेथ सत्रियं तदा अमात्यं नृपतिर वेथ राजा राजानम एव च 26 न शत्रुर अङ्कम आपन्नॊ मॊक्तव्यॊ वध्यतां गतः अहताथ धि भयं तस्माज जायते नचिराथ इव 27 थैवतेषु च यत्नेन राजसु बराह्मणेषु च नियन्तव्यः सथा करॊधॊ वृथ्धबालातुरेषु च 28 निरर्दं कलहं पराज्ञॊ वर्जयेन मूढ सेवितम कीर्तिं च लभते लॊके न चानर्देन युज्यते 29 परसाथॊ निष्फलॊ यस्य करॊधश चापि निरर्दकः न तं भर्तारम इच्छन्ति षण्ढं पतिम इव सत्रियः 30 न बुथ्धिर धनलाभाय न जाड्यम असमृथ्धये लॊकपर्याय वृत्तान्तं पराज्ञॊ जानाति नेतरः 31 विथ्या शीलवयॊवृथ्धान बुथ्धिवृथ्धांश च भारत धनाभिजन वृथ्धांश च नित्यं मूढॊ ऽवमन्यते 32 अनार्य वृत्तम अप्राज्ञम असूयकम अधार्मिकम अनर्दाः कषिप्रम आयान्ति वाग थुष्टं करॊधनं तदा 33 अविसंवाथनं थानं समयस्याव्यतिक्रमः आवर्तयन्ति भूतानि सम्यक परणिहिता च वाक 34 अविसंवाथकॊ थक्षः कृतज्ञॊ मतिमान ऋजुः अपि संक्षीण कॊशॊ ऽपि लभते परिवारणम 35 धृतिः शमॊ थमः शौचं कारुण्यं वाग अनिष्ठुरा मित्राणां चानभिथ्रॊहः सतैताः समिधः शरियः 36 असंविभागी थुष्टात्मा कृतघ्नॊ निरपत्रपः ताथृङ नराधमॊ लॊके वर्जनीयॊ नराधिप 37 न स रात्रौ सुखं शेते स सर्प इव वेश्मनि यः कॊपयति निर्थॊषं स थॊषॊ ऽभयन्तरं जनम 38 येषु थुष्टेषु थॊषः सयाथ यॊगक्षेमस्य भारत सथा परसाथनं तेषां थेवतानाम इवाचरेत 39 ये ऽरदाः सत्रीषु समासक्ताः परदमॊत्पतितेषु च ये चानार्य समासक्ताः सर्वे ते संशयं गताः 40 यत्र सत्री यत्र कितवॊ यत्र बालॊ ऽनुशास्ति च मज्जन्ति ते ऽवशा थेशा नथ्याम अश्मप्लवा इव 41 परयॊजनेषु ये सक्ता न विशेषेषु भारत तान अहं पण्डितान मन्ये विशेषा हि परसङ्गिनः 42 यं परशंसन्ति कितवा यं परशंसन्ति चारणाः यं परशंसन्ति बन्धक्यॊ न स जीवति मानवः 43 हित्वा तान परमेष्वासान पाण्डवान अमितौजसः आहितं भारतैश्वर्यं तवया थुर्यॊधने महत 44 तं थरक्ष्यसि परिभ्रष्टं तस्मात तवं नचिराथ इव ऐश्वर्यमथसंमूढं बलिं लॊकत्रयाथ इव |
1
[vi] ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān patipadyate 2 pīṭhaṃ dattvā sādhave 'bhyāgatāya; ānīyāpaḥ parinirṇijya pādau sukhaṃ pṛṣṭvā prativedyātma saṃsthaṃ; tato dadyād annam avekṣya dhīraḥ 3 yasyodakaṃ madhuparkaṃ ca gāṃ ca; na mantravit pratigṛhṇāti gehe lobhād bhayād arthakārpaṇyato vā; tasyānarthaṃ jīvitam āhur āryāḥ 4 cikitsakaḥ śakya kartāvakīrṇī; stenaḥ krūro madyapo bhrūṇahā ca senājīvī śrutivikrāyakaś ca; bhṛśaṃ priyo 'py atithir nodakārhaḥ 5 avikreyaṃ lavaṇaṃ pakvam annaṃ dadhi; kṣīraṃ madhu tailaṃ ghṛtaṃ ca tilā māṃsaṃ mūlaphalāni śākaṃ; raktaṃ vāsaḥ sarvagandhā guḍaś ca 6 aroṣaṇo yaḥ samaloṣṭa kāñcanaḥ; prahīṇa śoko gatasaṃdhi vigrahaḥ nindā praśaṃsoparataḥ priyāpriye; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ 7 nīvāra mūleṅguda śākavṛttiḥ; susaṃyatātmāgnikāryeṣv acodyaḥ vane vasann atithiṣv apramatto; dhuraṃdharaḥ puṇyakṛd eṣa tāpasaḥ 8 apakṛtvā buddhimato dūrastho 'smīti nāśvaset dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ 9 na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati 10 anīrṣyur guptadāraḥ syāt saṃvibhāgī priyaṃvadaḥ ślakṣṇo madhuravāk strīṇāṃ na cāsāṃ vaśago bhavet 11 pūjanīyā mahābhāgāḥ puṇyāś ca gṛhadīptayaḥ striyaḥ śriyo gṛhasyoktās tasmād rakṣyā viśeṣataḥ 12 pitur antaḥpuraṃ dadyān mātur dadyān mahānasam goṣu cātmasamaṃ dadyāt svayam eva kṛṣiṃ vrajet bhṛtyair vaṇijyācāraṃ ca putraiḥ seveta brāhmaṇān 13 adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati 14 nityaṃ santaḥ kule jātāḥ pāvakopama tejasaḥ kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate 15 yasya mantraṃ na jānanti bāhyāś cābhyantarāś ca ye sa rājā sarvataś cakṣuś ciram aiśvaryam aśnute 16 kariṣyan na prabhāṣeta kṛtāny eva ca darśayet dharmakāmārtha kāryāṇi tathā mantro na bhidyate 17 giripṛṣṭham upāruhya prāsādaṃ vā rahogataḥ araṇye niḥśalāke vā tatra mantro vidhīyate 18 nāsuhṛt paramaṃ mantraṃ bhāratārhati veditum apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpy anātmavān amātye hy arthalipsā ca mantrarakṣaṇam eva ca 19 kṛtāni sarvakāryāṇi yasya vā pārṣadā viduḥ gūḍhamantrasya nṛpates tasya siddhir asaṃśayam 20 apraśastāni karmāṇi yo mohād anutiṣṭhati sa teṣāṃ viparibhraṃśe bhraśyate jīvitād api 21 karmaṇāṃ tu praśastānām anuṣṭhānaṃ sukhāvaham teṣām evānanuṣṭhānaṃ paścāt tāpakaraṃ mahat 22 sthānavṛddha kṣayajñasya ṣāḍguṇya viditātmanaḥ anavajñāta śīlasya svādhīnā pṛthivī nṛpa 23 amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ ātmapratyaya kośasya vasudheyaṃ vasuṃdharā 24 nāmamātreṇa tuṣyeta chatreṇa ca mahīpatiḥ bhṛtyebhyo visṛjed arthān naikaḥ sarvaharo bhavet 25 brāhmaṇo brāhmaṇaṃ veda bhartā veda striyaṃ tathā amātyaṃ nṛpatir veda rājā rājānam eva ca 26 na śatrur aṅkam āpanno moktavyo vadhyatāṃ gataḥ ahatād dhi bhayaṃ tasmāj jāyate nacirād iva 27 daivateṣu ca yatnena rājasu brāhmaṇeṣu ca niyantavyaḥ sadā krodho vṛddhabālātureṣu ca 28 nirarthaṃ kalahaṃ prājño varjayen mūḍha sevitam kīrtiṃ ca labhate loke na cānarthena yujyate 29 prasādo niṣphalo yasya krodhaś cāpi nirarthakaḥ na taṃ bhartāram icchanti ṣaṇḍhaṃ patim iva striyaḥ 30 na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye lokaparyāya vṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ 31 vidyā śīlavayovṛddhān buddhivṛddhāṃś ca bhārata dhanābhijana vṛddhāṃś ca nityaṃ mūḍho 'vamanyate 32 anārya vṛttam aprājñam asūyakam adhārmikam anarthāḥ kṣipram āyānti vāg duṣṭaṃ krodhanaṃ tathā 33 avisaṃvādanaṃ dānaṃ samayasyāvyatikramaḥ āvartayanti bhūtāni samyak praṇihitā ca vāk 34 avisaṃvādako dakṣaḥ kṛtajño matimān ṛjuḥ api saṃkṣīṇa kośo 'pi labhate parivāraṇam 35 dhṛtiḥ śamo damaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā mitrāṇāṃ cānabhidrohaḥ sataitāḥ samidhaḥ śriyaḥ 36 asaṃvibhāgī duṣṭātmā kṛtaghno nirapatrapaḥ tādṛṅ narādhamo loke varjanīyo narādhipa 37 na sa rātrau sukhaṃ śete sa sarpa iva veśmani yaḥ kopayati nirdoṣaṃ sa doṣo 'bhyantaraṃ janam 38 yeṣu duṣṭeṣu doṣaḥ syād yogakṣemasya bhārata sadā prasādanaṃ teṣāṃ devatānām ivācaret 39 ye 'rthāḥ strīṣu samāsaktāḥ prathamotpatiteṣu ca ye cānārya samāsaktāḥ sarve te saṃśayaṃ gatāḥ 40 yatra strī yatra kitavo yatra bālo 'nuśāsti ca majjanti te 'vaśā deśā nadyām aśmaplavā iva 41 prayojaneṣu ye saktā na viśeṣeṣu bhārata tān ahaṃ paṇḍitān manye viśeṣā hi prasaṅginaḥ 42 yaṃ praśaṃsanti kitavā yaṃ praśaṃsanti cāraṇāḥ yaṃ praśaṃsanti bandhakyo na sa jīvati mānavaḥ 43 hitvā tān parameṣvāsān pāṇḍavān amitaujasaḥ āhitaṃ bhārataiśvaryaṃ tvayā duryodhane mahat 44 taṃ drakṣyasi paribhraṣṭaṃ tasmāt tvaṃ nacirād iva aiśvaryamadasaṃmūḍhaṃ baliṃ lokatrayād iva |