|
1
[धृ] अनीश्वरॊ ऽयं पुरुषॊ भवाभवे; सूत्रप्रॊता थारुमयीव यॊषा धात्रा हि थिष्टस्य वशे किलायं; तस्माथ वथ तवं शरवणे घृतॊ ऽहम 2 अप्राप्तकालं वचनं बृहस्पतिर अपि बरुवन लभते बुथ्ध्यवज्ञानम अवमानं च भारत 3 परियॊ भवति थानेन परियवाथेन चापरः मन्त्रं मूलबलेनान्यॊ यः परियः परिय एव सः 4 थवेष्यॊ न साधुर भवति न मेधावी न पण्डितः परिये शुभानि कर्माणि थवेष्ये पापानि भारत 5 न स कषयॊ महाराज यः कषयॊ वृथ्धिम आवहेत कषयः स तव इह मन्तव्यॊ यं लब्ध्वा बहु नाशयेत 6 समृथ्धा गुणतः के चिथ भवन्ति धनतॊ ऽपरे धनवृथ्धान गुणैर हीनान धृतराष्ट्र विवर्जयेत 7 [धृ] सर्वं तवम आयती युक्तं भाषसे पराज्ञसंमतम न चॊत्सहे सुतं तयक्तुं यतॊ धर्मस ततॊ जयः 8 सवभावगुणसंपन्नॊ न जातु विनयान्वितः सुसूक्ष्मम अपि भूतानाम उपमर्थं परयॊक्ष्यते 9 परापवाथ निरताः परथुःखॊथयेषु च परस्परविरॊधे च यतन्ते सततॊदिताः 10 स थॊषं थर्शनं येषां संवासे सुमहथ भयम अर्दाथाने महान थॊषः परथाने च महथ भयम 11 ये पापा इति विख्याताः संवासे परिगर्हिताः युक्ताश चान्यैर महाथॊषैर ये नरास तान विवर्जयेत 12 निवर्तमाने सौहार्थे परीतिर नीचे परणश्यति या चैव फलनिर्वृत्तिः सौहृथे चैव यत सुखम 13 यतते चापवाथाय यत्नम आरभते कषये अल्पे ऽपय अपकृते मॊहान न शान्तिम उपगच्छति 14 ताथृशैः संगतं नीचैर नृशंसैर अकृतात्मभिः निशाम्य निपुणं बुथ्ध्या विथ्वान थूराथ विवर्जयेत 15 यॊ जञातिम अनुगृह्णाति थरिथ्रं थीनम आतुरम सपुत्रपशुभिर वृथ्धिं यशश चाव्ययम अश्नुते 16 जञातयॊ वर्धनीयास तैर य इच्छन्त्य आत्मनः शुभम कुलवृथ्धिं च राजेन्थ्र तस्मात साधु समाचर 17 शरेयसा यॊक्ष्यसे राजन कुर्वाणॊ जञातिसत्क्रियाम विगुणा हय अपि संरक्ष्या जञातयॊ भरतर्षभ 18 किं पुनर गुणवन्तस ते तवत्प्रसाथाभिकाङ्क्षिणः परसाथं कुरु थीनानां पाण्डवानां विशां पते 19 थीयन्तां गरामकाः के चित तेषां वृत्त्यर्दम ईश्वर एवं लॊके यशःप्राप्तॊ भविष्यत्सि नराधिप 20 वृथ्धेन हि तवया कार्यं पुत्राणां तात रक्षणम मया चापि हितं वाच्यं विथ्धि मां तवथ्धितैषिणम 21 जञातिभिर विग्रहस तात न कर्तव्यॊ भवार्दिना सुखानि सह भॊज्यानि जञातिभिर भरतर्षभ 22 संभॊजनं संकदनं संप्रीतिश च परस्परम जञातिभिः सह कार्याणि न विरॊधः कदं चन 23 जञातयस तारयन्तीह जञातयॊ मज्जयन्ति च सुवृत्तास तारयन्तीह थुर्वृत्ता मज्जयन्ति च 24 सुवृत्तॊ भव राजेन्थ्र पाण्डवान परति मानथ अधर्षणीयः शत्रूणां तैर वृतस तवं भविष्यसि 25 शरीमन्तं जञातिम आसाथ्य यॊ जञातिर अवसीथति थिग्धहस्तं मृग इव स एनस तस्य विन्थति 26 पश्चाथ अपि नरश्रेष्ठ तव तापॊ भविष्यति तान वा हतान सुतान वापि शरुत्वा तथ अनुचिन्तय 27 येन खट्वां समारूढः परितप्येत कर्मणा आथाव एव न तत कुर्याथ अध्रुवे जीविते सति 28 न कश चिन नापनयते पुमान अन्यत्र भार्गवात शेषसंप्रतिपत्तिस तु बुथ्धिमत्स्व एव तिष्ठति 29 थुर्यॊधनेन यथ्य एतत पापं तेषु पुरा कृतम तवया तत कुलवृथ्धेन परत्यानेयं नरेश्वर 30 तांस तवं पथे परतिष्ठाप्य लॊके विगतकल्मषः भविष्यसि नरश्रेष्ठ पूजनीयॊ मनीषिणाम 31 सुव्याहृतानि धीराणां फलतः परविचिन्त्य यः अध्यवस्यति कार्येषु चिरं यशसि तिष्ठति 32 अवृत्तिं विनयॊ हन्ति हन्त्य अनर्दं पराक्रमः हन्ति नित्यं कषमा करॊधम आचारॊ हन्त्य अलक्षणम 33 परिच्छथेन कषत्रेण वेश्मना परिचर्यया परीक्षेत कुलं राजन भॊजनाच्छाथनेन च 34 ययॊश चित्तेन वा चित्तं नैभृतं नैभृतेन वा समेति परज्ञया परज्ञा तयॊर मैत्री न जीर्यते 35 थुर्बुथ्धिम अकृतप्रज्ञं छन्नं कूपं तृणैर इव विवर्जयीत मेधावी तस्मिन मैत्री परणश्यति 36 अवलिप्तेषु मूर्खेषु रौथ्रसाहसिकेषु च तदैवापेत धर्मेषु न मैत्रीम आचरेथ बुधः 37 कृतज्ञं धार्मिकं सत्यम अक्षुथ्रं थृढभक्तिकम जितेन्थ्रियं सदितं सदित्यां मित्रम अत्यागि चेष्यते 38 इन्थ्रियाणाम अनुत्सर्गॊ मृत्युना न विशिष्यते अत्यर्दं पुनर उत्सर्गः साथयेथ थैवतान्य अपि 39 मार्थवं सर्वभूतानाम अनसूया कषमा धृतिः आयुष्याणि बुधाः पराहुर मित्राणां चाविमानना 40 अपनीतं सुनीतेन यॊ ऽरदं परत्यानिनीषते मतिम आस्दाय सुथृढां तथ अकापुरुष वरतम 41 आयत्यां परतिकारज्ञस तथात्वे थृढनिश्चयः अतीते कार्यशेषज्ञॊ नरॊ ऽरदैर न परहीयते 42 कर्मणा मनसा वाचा यथ अभीक्ष्णं निषेवते तथ एवापहरत्य एनं तस्मात कल्याणम आचरेत 43 मङ्गलालम्भनं यॊगः शरुतम उत्दानम आर्जवम भूतिम एतानि कुर्वन्ति सतां चाभीक्ष्ण थर्शनम 44 अनिर्वेथः शरियॊ मूलं थुःखनाशे सुखस्य च महान भवत्य अनिर्विण्णः सुखं चात्यन्तम अश्नुते 45 नातः शरीमत्तरं किं चिथ अन्यत पद्यतमं तदा परभ विष्णॊर यदा तात कषमा सर्वत्र सर्वथा 46 कषमेथ अशक्तः सर्वस्य शक्तिमान धर्मकारणात अर्दानर्दौ समौ यस्य तस्य नित्यं कषमा हिता 47 यत सुखं सेवमानॊ ऽपि धर्मार्दाभ्यां न हीयते कामं तथ उपसेवेत न मूढ वरतम आचरेत 48 थुःखार्तेषु परमत्तेषु नास्तिकेष्व अलसेषु च न शरीर वसत्य अथान्तेषु ये चॊत्साह विवर्जिताः 49 आर्जवेन नरं युक्तम आर्जवात सव्यपत्रपम अशक्तिमन्तं मन्यन्तॊ धर्षयन्ति कुबुथ्धयः 50 अत्यार्यम अतिथातारम अतिशूरम अतिव्रतम परज्ञाभिमानिनं चैव शरीर भयान नॊपसर्पति 51 अग्निहॊत्रफला वेथाः शीलवृत्तफलं शरुतम रतिपुत्र फला थारा थत्तभुक्त फलं धनम 52 अधर्मॊपार्जितैर अर्दैर यः करॊत्य और्ध्व थेहिकम न स तस्य फलं परेत्य भुङ्क्ते ऽरदस्य थुरागमात 53 कानार वनथुर्गेषु कृच्छ्रास्व आपत्सु संभ्रमे उथ्यतेषु च शस्त्रेषु नास्ति शेषवतां भयम 54 उत्दानं संयमॊ थाक्ष्यम अप्रमाथॊ धृतिः समृतिः समीक्ष्य च समारम्भॊ विथ्धि मूलं भवस्य तत 55 तपॊबलं तापसानां बरह्म बरह्मविथां बलम हिंसा बलम असाधूनां कषमागुणवतां बलम 56 अष्टौ तान्य अव्रतघ्नानि आपॊ मूलं फलं पयः हविर बराह्मण काम्या च गुरॊर वचनम औषधम 57 न तत्परस्य संथध्यात परतिकूलं यथात्मनः संग्रहेणैष धर्मः सयात कामाथ अन्यः परवर्तते 58 अक्रॊधेन जयेत करॊधम असाधुं साधुना जयेत जयेत कथर्यं थानेन जयेत सत्येन चानृतम 59 सत्री धूर्तके ऽलसे भीरौ चण्डे पुरुषमानिनि चौरे कृतघ्ने विश्वासॊ न कार्यॊ न च नास्तिके 60 अभिवाथनशीलस्य नित्यं वृथ्धॊपसेविनः चत्वारि संप्रवर्धन्ते कीर्तिर आयुर यशॊबलम 61 अतिक्लेशेन ये ऽरदाः सयुर धर्मस्यातिक्रमेण च अरेर वा परणिपातेन मा सम तेषु मनः कृदाः 62 अविथ्यः पुरुषः शॊच्यः शॊच्यं मिदुनम अप्रजम निराहाराः परजाः शॊच्याः शॊच्यं राष्ट्रम अराजकम 63 अध्वा जरा थेहवतां पर्वतानां जलं जरा असंभॊगॊ जरा सत्रीणां वाक्शल्यं मनसॊ जरा 64 अनाम्नाय मला वेथा बराह्मणस्याव्रतं मलम कौतूहलमला साध्वी विप्रवास मलाः सत्रियः 65 सुवर्णस्य मलं रूप्यं रूप्यस्यापि मलं तरपु जञेयं तरपु मलं सीसं सीसस्यापि मलं मलम 66 न सवप्नेन जयेन निथ्रां न कामेन सत्रियं जयेत नेन्धनेन जयेथ अग्निं न पानेन सुरां जयेत 67 यस्य थानजितं मित्रम अमित्रा युधि निर्जिताः अन्नपानजिता थाराः सफलं तस्य जीवितम 68 सहस्रिणॊ ऽपि जीवन्ति जीवन्ति शतिनस तदा धृतराष्ट्रं विमुञ्चेच्छां न कदं चिन न जीव्यते 69 यत पृदिव्यां वरीहि यवं हिरण्यं पशवः सत्रियः नालम एकस्य तत सर्वम इति पश्यन न मुह्यति 70 राजन भूयॊ बरवीमि तवां पुत्रेषु समम आचर समता यथि ते राजन सवेषु पाण्डुसुतेषु च |
1
[dhṛ] anīśvaro 'yaṃ puruṣo bhavābhave; sūtraprotā dārumayīva yoṣā dhātrā hi diṣṭasya vaśe kilāyaṃ; tasmād vada tvaṃ śravaṇe ghṛto 'ham 2 aprāptakālaṃ vacanaṃ bṛhaspatir api bruvan labhate buddhyavajñānam avamānaṃ ca bhārata 3 priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ mantraṃ mūlabalenānyo yaḥ priyaḥ priya eva saḥ 4 dveṣyo na sādhur bhavati na medhāvī na paṇḍitaḥ priye śubhāni karmāṇi dveṣye pāpāni bhārata 5 na sa kṣayo mahārāja yaḥ kṣayo vṛddhim āvahet kṣayaḥ sa tv iha mantavyo yaṃ labdhvā bahu nāśayet 6 samṛddhā guṇataḥ ke cid bhavanti dhanato 'pare dhanavṛddhān guṇair hīnān dhṛtarāṣṭra vivarjayet 7 [dhṛ] sarvaṃ tvam āyatī yuktaṃ bhāṣase prājñasaṃmatam na cotsahe sutaṃ tyaktuṃ yato dharmas tato jayaḥ 8 svabhāvaguṇasaṃpanno na jātu vinayānvitaḥ susūkṣmam api bhūtānām upamardaṃ prayokṣyate 9 parāpavāda niratāḥ paraduḥkhodayeṣu ca parasparavirodhe ca yatante satatothitāḥ 10 sa doṣaṃ darśanaṃ yeṣāṃ saṃvāse sumahad bhayam arthādāne mahān doṣaḥ pradāne ca mahad bhayam 11 ye pāpā iti vikhyātāḥ saṃvāse parigarhitāḥ yuktāś cānyair mahādoṣair ye narās tān vivarjayet 12 nivartamāne sauhārde prītir nīce praṇaśyati yā caiva phalanirvṛttiḥ sauhṛde caiva yat sukham 13 yatate cāpavādāya yatnam ārabhate kṣaye alpe 'py apakṛte mohān na śāntim upagacchati 14 tādṛśaiḥ saṃgataṃ nīcair nṛśaṃsair akṛtātmabhiḥ niśāmya nipuṇaṃ buddhyā vidvān dūrād vivarjayet 15 yo jñātim anugṛhṇāti daridraṃ dīnam āturam saputrapaśubhir vṛddhiṃ yaśaś cāvyayam aśnute 16 jñātayo vardhanīyās tair ya icchanty ātmanaḥ śubham kulavṛddhiṃ ca rājendra tasmāt sādhu samācara 17 śreyasā yokṣyase rājan kurvāṇo jñātisatkriyām viguṇā hy api saṃrakṣyā jñātayo bharatarṣabha 18 kiṃ punar guṇavantas te tvatprasādābhikāṅkṣiṇaḥ prasādaṃ kuru dīnānāṃ pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate 19 dīyantāṃ grāmakāḥ ke cit teṣāṃ vṛttyartham īśvara evaṃ loke yaśaḥprāpto bhaviṣyatsi narādhipa 20 vṛddhena hi tvayā kāryaṃ putrāṇāṃ tāta rakṣaṇam mayā cāpi hitaṃ vācyaṃ viddhi māṃ tvaddhitaiṣiṇam 21 jñātibhir vigrahas tāta na kartavyo bhavārthinā sukhāni saha bhojyāni jñātibhir bharatarṣabha 22 saṃbhojanaṃ saṃkathanaṃ saṃprītiś ca parasparam jñātibhiḥ saha kāryāṇi na virodhaḥ kathaṃ cana 23 jñātayas tārayantīha jñātayo majjayanti ca suvṛttās tārayantīha durvṛttā majjayanti ca 24 suvṛtto bhava rājendra pāṇḍavān prati mānada adharṣaṇīyaḥ śatrūṇāṃ tair vṛtas tvaṃ bhaviṣyasi 25 śrīmantaṃ jñātim āsādya yo jñātir avasīdati digdhahastaṃ mṛga iva sa enas tasya vindati 26 paścād api naraśreṣṭha tava tāpo bhaviṣyati tān vā hatān sutān vāpi śrutvā tad anucintaya 27 yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ paritapyeta karmaṇā ādāv eva na tat kuryād adhruve jīvite sati 28 na kaś cin nāpanayate pumān anyatra bhārgavāt śeṣasaṃpratipattis tu buddhimatsv eva tiṣṭhati 29 duryodhanena yady etat pāpaṃ teṣu purā kṛtam tvayā tat kulavṛddhena pratyāneyaṃ nareśvara 30 tāṃs tvaṃ pade pratiṣṭhāpya loke vigatakalmaṣaḥ bhaviṣyasi naraśreṣṭha pūjanīyo manīṣiṇām 31 suvyāhṛtāni dhīrāṇāṃ phalataḥ pravicintya yaḥ adhyavasyati kāryeṣu ciraṃ yaśasi tiṣṭhati 32 avṛttiṃ vinayo hanti hanty anarthaṃ parākramaḥ hanti nityaṃ kṣamā krodham ācāro hanty alakṣaṇam 33 paricchadena kṣatreṇa veśmanā paricaryayā parīkṣeta kulaṃ rājan bhojanācchādanena ca 34 yayoś cittena vā cittaṃ naibhṛtaṃ naibhṛtena vā sameti prajñayā prajñā tayor maitrī na jīryate 35 durbuddhim akṛtaprajñaṃ channaṃ kūpaṃ tṛṇair iva vivarjayīta medhāvī tasmin maitrī praṇaśyati 36 avalipteṣu mūrkheṣu raudrasāhasikeṣu ca tathaivāpeta dharmeṣu na maitrīm ācared budhaḥ 37 kṛtajñaṃ dhārmikaṃ satyam akṣudraṃ dṛḍhabhaktikam jitendriyaṃ sthitaṃ sthityāṃ mitram atyāgi ceṣyate 38 indriyāṇām anutsargo mṛtyunā na viśiṣyate atyarthaṃ punar utsargaḥ sādayed daivatāny api 39 mārdavaṃ sarvabhūtānām anasūyā kṣamā dhṛtiḥ āyuṣyāṇi budhāḥ prāhur mitrāṇāṃ cāvimānanā 40 apanītaṃ sunītena yo 'rthaṃ pratyāninīṣate matim āsthāya sudṛḍhāṃ tad akāpuruṣa vratam 41 āyatyāṃ pratikārajñas tadātve dṛḍhaniścayaḥ atīte kāryaśeṣajño naro 'rthair na prahīyate 42 karmaṇā manasā vācā yad abhīkṣṇaṃ niṣevate tad evāpaharaty enaṃ tasmāt kalyāṇam ācaret 43 maṅgalālambhanaṃ yogaḥ śrutam utthānam ārjavam bhūtim etāni kurvanti satāṃ cābhīkṣṇa darśanam 44 anirvedaḥ śriyo mūlaṃ duḥkhanāśe sukhasya ca mahān bhavaty anirviṇṇaḥ sukhaṃ cātyantam aśnute 45 nātaḥ śrīmattaraṃ kiṃ cid anyat pathyatamaṃ tathā prabha viṣṇor yathā tāta kṣamā sarvatra sarvadā 46 kṣamed aśaktaḥ sarvasya śaktimān dharmakāraṇāt arthānarthau samau yasya tasya nityaṃ kṣamā hitā 47 yat sukhaṃ sevamāno 'pi dharmārthābhyāṃ na hīyate kāmaṃ tad upaseveta na mūḍha vratam ācaret 48 duḥkhārteṣu pramatteṣu nāstikeṣv alaseṣu ca na śrīr vasaty adānteṣu ye cotsāha vivarjitāḥ 49 ārjavena naraṃ yuktam ārjavāt savyapatrapam aśaktimantaṃ manyanto dharṣayanti kubuddhayaḥ 50 atyāryam atidātāram atiśūram ativratam prajñābhimāninaṃ caiva śrīr bhayān nopasarpati 51 agnihotraphalā vedāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam ratiputra phalā dārā dattabhukta phalaṃ dhanam 52 adharmopārjitair arthair yaḥ karoty aurdhva dehikam na sa tasya phalaṃ pretya bhuṅkte 'rthasya durāgamāt 53 kānāra vanadurgeṣu kṛcchrāsv āpatsu saṃbhrame udyateṣu ca śastreṣu nāsti śeṣavatāṃ bhayam 54 utthānaṃ saṃyamo dākṣyam apramādo dhṛtiḥ smṛtiḥ samīkṣya ca samārambho viddhi mūlaṃ bhavasya tat 55 tapobalaṃ tāpasānāṃ brahma brahmavidāṃ balam hiṃsā balam asādhūnāṃ kṣamāguṇavatāṃ balam 56 aṣṭau tāny avrataghnāni āpo mūlaṃ phalaṃ payaḥ havir brāhmaṇa kāmyā ca guror vacanam auṣadham 57 na tatparasya saṃdadhyāt pratikūlaṃ yadātmanaḥ saṃgraheṇaiṣa dharmaḥ syāt kāmād anyaḥ pravartate 58 akrodhena jayet krodham asādhuṃ sādhunā jayet jayet kadaryaṃ dānena jayet satyena cānṛtam 59 strī dhūrtake 'lase bhīrau caṇḍe puruṣamānini caure kṛtaghne viśvāso na kāryo na ca nāstike 60 abhivādanaśīlasya nityaṃ vṛddhopasevinaḥ catvāri saṃpravardhante kīrtir āyur yaśobalam 61 atikleśena ye 'rthāḥ syur dharmasyātikrameṇa ca arer vā praṇipātena mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ 62 avidyaḥ puruṣaḥ śocyaḥ śocyaṃ mithunam aprajam nirāhārāḥ prajāḥ śocyāḥ śocyaṃ rāṣṭram arājakam 63 adhvā jarā dehavatāṃ parvatānāṃ jalaṃ jarā asaṃbhogo jarā strīṇāṃ vākśalyaṃ manaso jarā 64 anāmnāya malā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam kautūhalamalā sādhvī vipravāsa malāḥ striyaḥ 65 suvarṇasya malaṃ rūpyaṃ rūpyasyāpi malaṃ trapu jñeyaṃ trapu malaṃ sīsaṃ sīsasyāpi malaṃ malam 66 na svapnena jayen nidrāṃ na kāmena striyaṃ jayet nendhanena jayed agniṃ na pānena surāṃ jayet 67 yasya dānajitaṃ mitram amitrā yudhi nirjitāḥ annapānajitā dārāḥ saphalaṃ tasya jīvitam 68 sahasriṇo 'pi jīvanti jīvanti śatinas tathā dhṛtarāṣṭraṃ vimuñcecchāṃ na kathaṃ cin na jīvyate 69 yat pṛthivyāṃ vrīhi yavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ nālam ekasya tat sarvam iti paśyan na muhyati 70 rājan bhūyo bravīmi tvāṃ putreṣu samam ācara samatā yadi te rājan sveṣu pāṇḍusuteṣu ca |