|
1
[व] तेष्व आसीनेषु सर्वेषु तूष्णींभूतेषु राजसु वाक्यम अभ्याथथे कृष्णः सुथंष्ट्रॊ थुन्थुभिस्वनः 2 जीमूत इव धर्मान्ते सर्वां संश्रावयन सभाम धृतराष्ट्रम अभिप्रेक्ष्य समभाषत माधवः 3 कुरूणां पाण्डवानां च शमः सयाथ इति भारत अप्रयत्नेन वीराणाम एतथ यतितुम आगतः 4 राजन नान्यत परवक्तव्यं तव निःश्रेयसं वचः विथितं हय एव ते सर्वं वेथितव्यम अरिंथम 5 इथम अथ्य कुलं शरेष्ठं सर्वराजसु पार्दिव शरुतवृत्तॊपसंपन्नं सर्वैः समुथितं गुणैः 6 कृपानुकम्पा कारुण्यम आनृशंस्यं च भारत तदार्जवं कषमा सत्यं कुरुष्व एतथ विशिष्यते 7 तस्मिन्न एवंविधे राजन कुले महति तिष्ठति तवन्निमित्तं विशेषेण नेह युक्तम असांप्रतम 8 तवं हि वारयिता शरेष्ठः कुरूणां कुरुसत्तम मिद्या परचरतां तात बाह्येष्व आभ्यन्तरेषु च 9 ते पुत्रास तव कौरव्य थुर्यॊधन पुरॊगमाः धर्मार्दौ पृष्ठतः कृत्वा परचरन्ति नृशंसवत 10 अशिष्टा गतमर्याथा लॊभेन हृतचेतसः सवेषु बन्धुषु मुख्येषु तथ वेत्द भरतर्षभ 11 सेयम आपन महाघॊरा कुरुष्व एव समुत्दिता उपेक्ष्यमाणा कौरव्य पृदिवीं घातयिष्यति 12 शक्या चेयं शमयितुं तवं चेथ इच्छसि भारत न थुष्करॊ हय अत्र शमॊ मतॊ मे भरतर्षभ 13 तवय्य अधीनः शमॊ राजन मयि चैव विशां पते पुत्रान सदापय कौरव्य सदापयिष्याम्य अहं परान 14 आज्ञा तव हि राजेन्थ्र कार्या पुत्रैः सहान्वयैः हितं बलवथ अप्य एषां तिष्ठतां तव शासने 15 तव चैव हितं राजन पाण्डवानाम अदॊ हितम शमे परयतमानस्य मम शासनकाङ्क्षिणाम 16 सवयं निष्कलम आलक्ष्य संविधत्स्व विशां पते सह भूतास तु भरतास तवैव सयुर जनेश्वर 17 धर्मार्दयॊर तिष्ठ राजन पाण्डवैर अभिरक्षितः न हि शक्यास तदा भूता यत्नाथ अपि नराधिप 18 न हि तवां पाण्डवैर जेतुं रक्ष्यमाणं महात्मभिः इन्थ्रॊ ऽपि थेवैः सहितः परसहेत कुतॊ नृपाः 19 यत्र भीष्मश च थरॊणश च कृपः कर्णॊ विविंशतिः अश्वत्दामा विकर्णश च सॊमथत्तॊ ऽद बाह्लिकः 20 सैन्धवश च कलिङ्गश च काम्बॊजश च सुथक्षिणः युधिष्ठिरॊ भीमसेनः सव्यसाची यमौ तदा 21 सात्यकिश च महातेजा युयुत्सुश च महारद कॊ नु तान विपरीतात्मा युध्येत भरतर्षभ 22 लॊकस्येश्वरतां भूयः शत्रुभिश चाप्रधृष्यताम पराप्स्यसि तवम अमित्रघ्न सहितः कुरुपाण्डवैः 23 तस्य ते पृदिवीपालास तवत्समाः पृदिवीपते शरेयांसश चैव राजानः संधास्यन्ते परंतप 24 स तवं पुत्रैश च पौत्रैश च भरातृभिः पितृभिस तदा सुहृथ्भिः सर्वतॊ गुप्तः सुखं शक्ष्यसि जीवितुम 25 एतान एव पुरॊधाय सत्कृत्य च यदा पुरा अखिलां भिक्ष्यसे सर्वां पृदिवीं पृदिवीपते 26 एतैर हि सहितः सर्वैः पाण्डवैः सवैश च भारत अन्यान विजेष्यसे शत्रून एष सवार्दस तवाखिलः 27 तैर एवॊपार्जितां भूमिं भॊक्ष्यसे च परंतप यथि संपत्स्यसे पुत्रैः सहामात्यैर नराधिप 28 संयुगे वै महाराज थृश्यते सुमहान कषयः कषये चॊभयतॊ राजन कं धर्मम अनुपश्यसि 29 पाण्डवैर निहतैः संख्ये पुत्रैर वापि महाबलैः यथ विन्थेदाः सुखं राजंस तथ बरूहि भरतर्षभ 30 शूराश च हि कृतास्त्राश च सर्वे युथ्धाभिकाङ्क्षिणः पाण्डवास तावकाश चैव तान रक्ष महतॊ भयात 31 न पश्येम कुरून सर्वान पाण्डवांश चैव संयुगे कषीणान उभयतः शूरान रदेभ्यॊ रदिभिर हतान 32 समवेताः पृदिव्यां हि राजानॊ राजसत्तम अमर्षवशम आपन्ना नाशयेयुर इमाः परजाः 33 तराहि राजन्न इमं लॊकं न नश्येयुर इमाः परजाः तवयि परकृतिम आपन्ने शेषं सयात कुरुनन्थन 34 शुक्ला वथान्या हरीमन्त आर्याः पुण्याभिजातयः अन्यॊन्यसचिवा राजंस तान पाहि महतॊ भयात 35 शिवेनेमे भूमिपालाः समागम्य परस्परम सह भुक्त्वा च पीत्वा च परतियान्तु यदा गृहम 36 सुवाससः सरग्विणश च सत्कृत्य भरतर्षभ अमर्षांश च निराकृत्य वैराणि च परंतप 37 हार्थं यत पाण्डवेष्व आसीत पराप्ते ऽसमिन्न आयुषः कषये तथ एव ते भवत्य अथ्य शश्वच च भरतर्षभ 38 बाला विहीनाः पित्रा ते तवयैव परिवर्धिताः तान पालय यदान्यायं पुत्रांश च भरतर्षभ 39 भवतैव हि रक्ष्यास ते वयसनेषु विशेषतः मा ते धर्मस तदैवार्दॊ नश्येत भरतर्षभ 40 आहुस तवां पाण्डवा राजन्न अभिवाथ्य परसाथ्य च भवतः शासनाथ थुःखम अनुभूतं सहानुगैः 41 थवाथशेमानि वर्षाणि वने निर्व्युषितानि नः तरयॊथशं तदाज्ञातैः सजने परिवत्सरम 42 सदाता नः समये तस्मिन पितेति कृतनिश्चयाः नाहास्म समयं तात तच च नॊ बराह्मणा विथुः 43 तस्मिन नः समये तिष्ठ सदितानां भरतर्षभ नित्यं संक्लेशिता राजन सवराज्यांशं लभेमहि 44 तवं धर्मम अर्दं युञ्जानः सम्यङ नस तरातुम अर्हसि गुरुत्वं भवति परेक्ष्य बहून कलेशांस तितिक्ष्महे 45 स भवान मातृपितृवथ अस्मासु परतिपथ्यताम गुरॊर गरीयसी वृत्तिर या च शिष्यस्य भारत 46 पित्रा सदापयितव्या हि वयम उत्पदम आस्दिताः संस्दापय पदिष्व अस्मांस तिष्ठ राजन सववर्त्मनि 47 आहुश चेमां परिषथं पुत्रास ते भरतर्षभ धर्मज्ञेषु सभासत्सु नेह युक्तम असांप्रतम 48 यत्र धर्मॊ हय अधर्मेण सत्यं यत्रानृतेन च हन्यते परेक्षमाणानां हतास तत्र सभासथः 49 विथ्धॊ धर्मॊ हय अधर्मेण सभां यत्र परपथ्यते न चास्य शल्यं कृन्तन्ति विथ्धास तत्र सभासथः धर्म एतान आरुजति यदा नथ्य अनुकूलजान 50 ये धर्मम अनुपश्यन्तस तूष्णीं धयायन्त आसते ते सत्यम आहुर धर्मं च नयाय्यं च भरतर्षभ 51 शक्यं किम अन्यथ वक्तुं ते थानाथ अन्यज जनेश्वर बरुवन्तु वा महीपालाः सभायां ये समासते धर्मार्दौ संप्रधार्यैव यथि सत्यं बरवीम्य अहम 52 परमुञ्चेमान मृत्युपाशात कषत्रियान कषत्रियर्षभ परशाम्य भरतश्रेष्ठ मा मन्युवशम अन्वगाः 53 पित्र्यं तेभ्यः परथायांशं पाण्डवेभ्यॊ यदॊचितम ततः सपुत्रः सिथ्धार्दॊ भुङ्क्ष्व भॊगान परंतप 54 अजातशत्रुं जानीषे सदितं धर्मे सतां सथा सपुत्रे तवयि वृत्तिं च वर्तते यां नराधिप 55 थाहितश च निरस्तश च तवाम एवॊपाश्रितः पुनः इन्थ्रप्रस्दं तवयैवासौ सपुत्रेण विवासितः 56 स तत्र निवसन सर्वान वशम आनीय पार्दिवान तवन मुखान अकरॊथ राजन न च तवाम अत्यवर्तत 57 तस्यैवं वर्तमानस्य सौबलेन जिहीर्षता राष्ट्राणि धनधान्यं च परयुक्तः परमॊपधिः 58 स ताम अवस्दां संप्राप्य कृष्णां परेक्ष्य सभा गताम कषत्रधर्माथ अमेयात्मा नाकम्पत युधिष्ठिरः 59 अहं तु तव तेषां च शरेय इच्छामि भारत धर्माथ अर्दात सुखाच चैव मा राजन नीनशः परजाः 60 अनर्दम अर्दं मन्वाना अर्दं वानर्दम आत्मनः लॊभे ऽतिप्रसृतान पुत्रान निगृह्णीष्व विशां पते 61 सदिताः शुश्रूषितुं पार्दाः सदिता यॊथ्धुम अरिंथमाः यत ते पद्यतमं राजंस तस्मिंस तिष्ठ परंतप 62 तथ वाक्यं पार्दिवाः सर्वे हृथयैः समपूजयन न तत्र कश चिथ वक्तुं हि वाचं पराकामथ अग्रतः |
1
[v] teṣv āsīneṣu sarveṣu tūṣṇīṃbhūteṣu rājasu vākyam abhyādade kṛṣṇaḥ sudaṃṣṭro dundubhisvanaḥ 2 jīmūta iva dharmānte sarvāṃ saṃśrāvayan sabhām dhṛtarāṣṭram abhiprekṣya samabhāṣata mādhavaḥ 3 kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca śamaḥ syād iti bhārata aprayatnena vīrāṇām etad yatitum āgataḥ 4 rājan nānyat pravaktavyaṃ tava niḥśreyasaṃ vacaḥ viditaṃ hy eva te sarvaṃ veditavyam ariṃdama 5 idam adya kulaṃ śreṣṭhaṃ sarvarājasu pārthiva śrutavṛttopasaṃpannaṃ sarvaiḥ samuditaṃ guṇaiḥ 6 kṛpānukampā kāruṇyam ānṛśaṃsyaṃ ca bhārata tathārjavaṃ kṣamā satyaṃ kuruṣv etad viśiṣyate 7 tasminn evaṃvidhe rājan kule mahati tiṣṭhati tvannimittaṃ viśeṣeṇa neha yuktam asāṃpratam 8 tvaṃ hi vārayitā śreṣṭhaḥ kurūṇāṃ kurusattama mithyā pracaratāṃ tāta bāhyeṣv ābhyantareṣu ca 9 te putrās tava kauravya duryodhana purogamāḥ dharmārthau pṛṣṭhataḥ kṛtvā pracaranti nṛśaṃsavat 10 aśiṣṭā gatamaryādā lobhena hṛtacetasaḥ sveṣu bandhuṣu mukhyeṣu tad vettha bharatarṣabha 11 seyam āpan mahāghorā kuruṣv eva samutthitā upekṣyamāṇā kauravya pṛthivīṃ ghātayiṣyati 12 śakyā ceyaṃ śamayituṃ tvaṃ ced icchasi bhārata na duṣkaro hy atra śamo mato me bharatarṣabha 13 tvayy adhīnaḥ śamo rājan mayi caiva viśāṃ pate putrān sthāpaya kauravya sthāpayiṣyāmy ahaṃ parān 14 ājñā tava hi rājendra kāryā putraiḥ sahānvayaiḥ hitaṃ balavad apy eṣāṃ tiṣṭhatāṃ tava śāsane 15 tava caiva hitaṃ rājan pāṇḍavānām atho hitam śame prayatamānasya mama śāsanakāṅkṣiṇām 16 svayaṃ niṣkalam ālakṣya saṃvidhatsva viśāṃ pate saha bhūtās tu bharatās tavaiva syur janeśvara 17 dharmārthayor tiṣṭha rājan pāṇḍavair abhirakṣitaḥ na hi śakyās tathā bhūtā yatnād api narādhipa 18 na hi tvāṃ pāṇḍavair jetuṃ rakṣyamāṇaṃ mahātmabhiḥ indro 'pi devaiḥ sahitaḥ prasaheta kuto nṛpāḥ 19 yatra bhīṣmaś ca droṇaś ca kṛpaḥ karṇo viviṃśatiḥ aśvatthāmā vikarṇaś ca somadatto 'tha bāhlikaḥ 20 saindhavaś ca kaliṅgaś ca kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ yudhiṣṭhiro bhīmasenaḥ savyasācī yamau tathā 21 sātyakiś ca mahātejā yuyutsuś ca mahāratha ko nu tān viparītātmā yudhyeta bharatarṣabha 22 lokasyeśvaratāṃ bhūyaḥ śatrubhiś cāpradhṛṣyatām prāpsyasi tvam amitraghna sahitaḥ kurupāṇḍavaiḥ 23 tasya te pṛthivīpālās tvatsamāḥ pṛthivīpate śreyāṃsaś caiva rājānaḥ saṃdhāsyante paraṃtapa 24 sa tvaṃ putraiś ca pautraiś ca bhrātṛbhiḥ pitṛbhis tathā suhṛdbhiḥ sarvato guptaḥ sukhaṃ śakṣyasi jīvitum 25 etān eva purodhāya satkṛtya ca yathā purā akhilāṃ bhikṣyase sarvāṃ pṛthivīṃ pṛthivīpate 26 etair hi sahitaḥ sarvaiḥ pāṇḍavaiḥ svaiś ca bhārata anyān vijeṣyase śatrūn eṣa svārthas tavākhilaḥ 27 tair evopārjitāṃ bhūmiṃ bhokṣyase ca paraṃtapa yadi saṃpatsyase putraiḥ sahāmātyair narādhipa 28 saṃyuge vai mahārāja dṛśyate sumahān kṣayaḥ kṣaye cobhayato rājan kaṃ dharmam anupaśyasi 29 pāṇḍavair nihataiḥ saṃkhye putrair vāpi mahābalaiḥ yad vindethāḥ sukhaṃ rājaṃs tad brūhi bharatarṣabha 30 śūrāś ca hi kṛtāstrāś ca sarve yuddhābhikāṅkṣiṇaḥ pāṇḍavās tāvakāś caiva tān rakṣa mahato bhayāt 31 na paśyema kurūn sarvān pāṇḍavāṃś caiva saṃyuge kṣīṇān ubhayataḥ śūrān rathebhyo rathibhir hatān 32 samavetāḥ pṛthivyāṃ hi rājāno rājasattama amarṣavaśam āpannā nāśayeyur imāḥ prajāḥ 33 trāhi rājann imaṃ lokaṃ na naśyeyur imāḥ prajāḥ tvayi prakṛtim āpanne śeṣaṃ syāt kurunandana 34 śuklā vadānyā hrīmanta āryāḥ puṇyābhijātayaḥ anyonyasacivā rājaṃs tān pāhi mahato bhayāt 35 śiveneme bhūmipālāḥ samāgamya parasparam saha bhuktvā ca pītvā ca pratiyāntu yathā gṛham 36 suvāsasaḥ sragviṇaś ca satkṛtya bharatarṣabha amarṣāṃś ca nirākṛtya vairāṇi ca paraṃtapa 37 hārdaṃ yat pāṇḍaveṣv āsīt prāpte 'sminn āyuṣaḥ kṣaye tad eva te bhavaty adya śaśvac ca bharatarṣabha 38 bālā vihīnāḥ pitrā te tvayaiva parivardhitāḥ tān pālaya yathānyāyaṃ putrāṃś ca bharatarṣabha 39 bhavataiva hi rakṣyās te vyasaneṣu viśeṣataḥ mā te dharmas tathaivārtho naśyeta bharatarṣabha 40 āhus tvāṃ pāṇḍavā rājann abhivādya prasādya ca bhavataḥ śāsanād duḥkham anubhūtaṃ sahānugaiḥ 41 dvādaśemāni varṣāṇi vane nirvyuṣitāni naḥ trayodaśaṃ tathājñātaiḥ sajane parivatsaram 42 sthātā naḥ samaye tasmin piteti kṛtaniścayāḥ nāhāsma samayaṃ tāta tac ca no brāhmaṇā viduḥ 43 tasmin naḥ samaye tiṣṭha sthitānāṃ bharatarṣabha nityaṃ saṃkleśitā rājan svarājyāṃśaṃ labhemahi 44 tvaṃ dharmam arthaṃ yuñjānaḥ samyaṅ nas trātum arhasi gurutvaṃ bhavati prekṣya bahūn kleśāṃs titikṣmahe 45 sa bhavān mātṛpitṛvad asmāsu pratipadyatām guror garīyasī vṛttir yā ca śiṣyasya bhārata 46 pitrā sthāpayitavyā hi vayam utpatham āsthitāḥ saṃsthāpaya pathiṣv asmāṃs tiṣṭha rājan svavartmani 47 āhuś cemāṃ pariṣadaṃ putrās te bharatarṣabha dharmajñeṣu sabhāsatsu neha yuktam asāṃpratam 48 yatra dharmo hy adharmeṇa satyaṃ yatrānṛtena ca hanyate prekṣamāṇānāṃ hatās tatra sabhāsadaḥ 49 viddho dharmo hy adharmeṇa sabhāṃ yatra prapadyate na cāsya śalyaṃ kṛntanti viddhās tatra sabhāsadaḥ dharma etān ārujati yathā nady anukūlajān 50 ye dharmam anupaśyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate te satyam āhur dharmaṃ ca nyāyyaṃ ca bharatarṣabha 51 śakyaṃ kim anyad vaktuṃ te dānād anyaj janeśvara bruvantu vā mahīpālāḥ sabhāyāṃ ye samāsate dharmārthau saṃpradhāryaiva yadi satyaṃ bravīmy aham 52 pramuñcemān mṛtyupāśāt kṣatriyān kṣatriyarṣabha praśāmya bharataśreṣṭha mā manyuvaśam anvagāḥ 53 pitryaṃ tebhyaḥ pradāyāṃśaṃ pāṇḍavebhyo yathocitam tataḥ saputraḥ siddhārtho bhuṅkṣva bhogān paraṃtapa 54 ajātaśatruṃ jānīṣe sthitaṃ dharme satāṃ sadā saputre tvayi vṛttiṃ ca vartate yāṃ narādhipa 55 dāhitaś ca nirastaś ca tvām evopāśritaḥ punaḥ indraprasthaṃ tvayaivāsau saputreṇa vivāsitaḥ 56 sa tatra nivasan sarvān vaśam ānīya pārthivān tvan mukhān akarod rājan na ca tvām atyavartata 57 tasyaivaṃ vartamānasya saubalena jihīrṣatā rāṣṭrāṇi dhanadhānyaṃ ca prayuktaḥ paramopadhiḥ 58 sa tām avasthāṃ saṃprāpya kṛṣṇāṃ prekṣya sabhā gatām kṣatradharmād ameyātmā nākampata yudhiṣṭhiraḥ 59 ahaṃ tu tava teṣāṃ ca śreya icchāmi bhārata dharmād arthāt sukhāc caiva mā rājan nīnaśaḥ prajāḥ 60 anartham arthaṃ manvānā arthaṃ vānartham ātmanaḥ lobhe 'tiprasṛtān putrān nigṛhṇīṣva viśāṃ pate 61 sthitāḥ śuśrūṣituṃ pārthāḥ sthitā yoddhum ariṃdamāḥ yat te pathyatamaṃ rājaṃs tasmiṃs tiṣṭha paraṃtapa 62 tad vākyaṃ pārthivāḥ sarve hṛdayaiḥ samapūjayan na tatra kaś cid vaktuṃ hi vācaṃ prākāmad agrataḥ |