|
1
[व] तस्मिन्न अभिहिते वाक्ये केशवेन महात्मना सतिमिता हृष्टरॊमाण आसन सर्वे सभासथः 2 कः सविथ उत्तरम एतस्माथ वक्तुम उत्सहते पुमान इति सर्वे मनॊभिस ते चिन्तयन्ति सम पार्दिवाः 3 तदा तेषु च सर्वेषु तूष्णींभूतेषु राजसु जामथग्न्य इथं वाक्यम अब्रवीत कुरुसंसथि 4 इमाम एकॊपमां राजञ शृणु सत्याम अशङ्कितः तां शरुत्वा शरेय आथत्स्व यथि साध्व इति मन्यसे 5 राजा थम्भॊथ्भवॊ नाम सार्वभौमः पुराभवत अखिलां बुभुजे सर्वां पृदिवीम इति नः शरुतम 6 स सम नित्यं निशापाये परातर उत्दाय वीर्यवान बराह्मणान कषत्रियांश चैव पृच्छन्न आस्ते महारदः 7 अस्ति कश चिथ विशिष्टॊ वा मथ्विधॊ वा भवेथ युधि शुथ्रॊ वैश्यः कषत्रियॊ वा बराह्मणॊ वापि शस्त्रभृत 8 इति बरुवन्न अन्वचरत स राजा पृदिवीम इमाम थर्पेण महता मत्तः कं चिथ अन्यम अचिन्तयन 9 तं सम वैथ्या अकृपणा बराह्मणाः सर्वतॊ ऽभयाः परत्यषेधन्त राजानं शलाघमानं पुनः पुनः 10 परतिषिध्यमानॊ ऽपय असकृत पृच्छत्य एव स वै थविजान अभिमानी शरिया मत्तस तम ऊचुर बराह्मणास तथा 11 तपस्विनॊ महात्मानॊ वेथ वरतसमन्विताः उथीर्यमाणं राजानं करॊधथीप्ता थविजातयः 12 अनेकजननं सख्यं ययॊः पुरुषसिंहयॊः तयॊस तवं न समॊ राजन भवितासि कथा चन 13 एवम उक्तः स राजा तु पुनः पप्रच्छ तान थविजान कव तौ वीरौ कव जन्मानौ किं कर्माणौ च कौ च तौ 14 [बराह्मणाह] नरॊ नारायणश चैव तापसाव इति नः शरुतम आयातौ मानुषे लॊके ताभ्यां युध्यस्व पार्दिव 15 शरूयते तौ महात्मानौ नरनारायणाव उभौ तपॊ घॊरम अनिर्थेश्यं तप्येते गन्धमाथने 16 [राम] स राजा महतीं सेनां यॊजयित्वा षडङ्गिनीम अमृष्यमाणः संप्रायाथ यत्र ताव अपराजितौ 17 स गत्वा विषमं घॊरं पर्वतं गन्धमाथनम मृगयाणॊ ऽनवगच्छत तौ तापसाव अपराजितौ 18 तौ थृष्ट्वा कषुत्पिपासाभ्यां कृशौ धमनि संततौ शीतवातातपैश चैव कर्शितौ पुरुषॊत्तमौ अभिगम्यॊपसंगृह्य पर्यपृच्छथ अनामयम 19 तम अर्चित्वा मूलफलैर आसनेनॊथकेन च नयमन्त्रयेतां राजानं किं कार्यं करियताम इति 20 [थम्भौथ्भव] बाहुभ्यां मे जिता भूमिर निहताः सर्वशत्रवः भवथ्भ्यां युथ्धम आकाङ्क्षन्न उपयातॊ ऽसमि पर्वतम आतिद्यं थीयताम एतत काङ्क्षितं मे चिरं परति 21 [नरनारायणौ] अपेतक्रॊधलॊभॊ ऽयम आश्रमॊ राजसत्तम न हय अस्मिन्न आश्रमे युथ्धं कुतः शस्त्रं कुतॊ ऽनृजुः अन्यत्र युथ्धम आकाङ्क्ष्व बहवः कषत्रिया कषितौ 22 [र] उच्यमानस तदापि सम भूय एवाभ्यभाषत पुनः पुनः कषम्यमाणः सान्त्व्यमानश च भारत थम्भॊथ्भवॊ युथ्धम इच्छन्न आह्वयत्य एव तापसौ 23 ततॊ नरस तव इषीकाणां मुष्टिम आथाय कौरव अब्रवीथ एहि युध्यस्व युथ्धकामुक कषत्रिय 24 सर्वशस्त्राणि चाथत्स्व यॊजयस्व च वाहिनीम अहं हि ते विनेष्यामि युथ्धश्रथ्धाम इतः परम 25 [थ] यथ्य एतथ अस्त्रम अस्मासु युक्तं तापस मन्यसे एतेनापि तवया यॊत्स्ये युथ्धार्दी हय अहम आगतः 26 [र] इत्य उक्त्वा शरवर्षेण सर्वतः समवाकिरत थम्भॊथ्भवस तापसं तं जिघांसुः सह सैनिकः 27 तस्य तान अस्यतॊ घॊरान इषून परतनुच छिथः कथर्दी कृत्यस मुनिर इषीकाभिर अपानुथत 28 ततॊ ऽसमै परासृजथ घॊरम ऐषीकम अपराजितः अस्त्रम अप्रतिसंधेयं तथ अथ्भुतम इवाभवत 29 तेषाम अक्षीणि कर्णांश च नस्तकांश चैव मायया निमित्तवेधी स मुनिर इषीकाभिः समर्पयत 30 स थृष्ट्वा शवेतम आकाशम इषीकाभिः समाचितम पाथयॊर नयपतथ राजा सवस्ति मे ऽसत्व इति चाब्रवीत 31 तम अब्रवीन नरॊ राजञ शरण्यः शरणैषिणाम बरह्मण्यॊ भव धर्मात्मा मा च समैवं पुनः कृदाः 32 मा च थर्पसमाविष्टः कषेप्सीः कांश चित कथा चन अल्पीयांसं विशिष्टं वा तत ते राजन परं हितम 33 कृतप्रज्ञॊ वीतलॊभॊ निरहंकार आत्मवान थान्तः कषान्तॊ मृथुः कषेमः परजाः पालय पार्दिव 34 अनुज्ञातः सवस्ति गच्छ मैवं भूयः समाचरेः कुशलं बराह्मणान पृच्छेर आवयॊर वचनाथ भृशम 35 ततॊ राजा तयॊः पाथाव अभिवाथ्य महात्मनॊः परत्याजगाम सवपुरं धर्मं चैवाचिनॊथ भृशम 36 सुमहच चापि तत कर्म यन नरेण कृतं पुरा ततॊ गुणैः सुबहुभिः शरेष्ठॊ नारायणॊ ऽभवत 37 तस्माथ यावथ धनुःश्रेष्ठे गाण्डीवे ऽसव्रं न युज्यते तावत तवं मानम उत्सृज्य गच्छ राजन धनंजयम 38 काकुथीकं शुकं नाकम अक्षिसंतर्जनं तदा संतानं नर्तनं घॊरम आस्यम ओथकम अष्टमम 39 एतैर विथ्धाः सर्व एव मरणं यान्ति मानवाः उन्मत्ताश च विचेष्टन्ते नष्टसंज्ञा विचेतसः 40 सवपन्ते च पलवन्ते च छर्थयन्ति च मानवाः मूत्रयन्ते च सततं रुथन्ति च हसन्ति च 41 असंख्येया गुणाः पार्दे तथ विशिष्टॊ जनार्थनः तवम एव भूयॊ जानासि कुन्तीपुत्रं धनंजयम 42 नरनारायणौ यौ तौ ताव एवार्जुन केशवौ विनाजीहि महाराज परवीरौ पुरुषर्षभौ 43 यथ्य एतथ एवं जानासि न च माम अतिशङ्कसे आर्यां मतिं समास्दाय शाम्य भारत पाण्डवैः 44 अद चेन मन्यसे शरेयॊ न मे भेथॊ भवेथ इति परशाम्य भरत शरेष्ठॊ मा च युथ्धे मनः कृदाः 45 भवतां च कुरुश्रेष्ठ कुलं बहुमतं भुवि तत तदैवास्तु भथ्रं ते सवार्दम एवानुचिन्तय |
1
[v] tasminn abhihite vākye keśavena mahātmanā stimitā hṛṣṭaromāṇa āsan sarve sabhāsadaḥ 2 kaḥ svid uttaram etasmād vaktum utsahate pumān iti sarve manobhis te cintayanti sma pārthivāḥ 3 tathā teṣu ca sarveṣu tūṣṇīṃbhūteṣu rājasu jāmadagnya idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi 4 imām ekopamāṃ rājañ śṛṇu satyām aśaṅkitaḥ tāṃ śrutvā śreya ādatsva yadi sādhv iti manyase 5 rājā dambhodbhavo nāma sārvabhaumaḥ purābhavat akhilāṃ bubhuje sarvāṃ pṛthivīm iti naḥ śrutam 6 sa sma nityaṃ niśāpāye prātar utthāya vīryavān brāhmaṇān kṣatriyāṃś caiva pṛcchann āste mahārathaḥ 7 asti kaś cid viśiṣṭo vā madvidho vā bhaved yudhi śudro vaiśyaḥ kṣatriyo vā brāhmaṇo vāpi śastrabhṛt 8 iti bruvann anvacarat sa rājā pṛthivīm imām darpeṇa mahatā mattaḥ kaṃ cid anyam acintayan 9 taṃ sma vaidyā akṛpaṇā brāhmaṇāḥ sarvato 'bhayāḥ pratyaṣedhanta rājānaṃ ślāghamānaṃ punaḥ punaḥ 10 pratiṣidhyamāno 'py asakṛt pṛcchaty eva sa vai dvijān abhimānī śriyā mattas tam ūcur brāhmaṇās tadā 11 tapasvino mahātmāno veda vratasamanvitāḥ udīryamāṇaṃ rājānaṃ krodhadīptā dvijātayaḥ 12 anekajananaṃ sakhyaṃ yayoḥ puruṣasiṃhayoḥ tayos tvaṃ na samo rājan bhavitāsi kadā cana 13 evam uktaḥ sa rājā tu punaḥ papraccha tān dvijān kva tau vīrau kva janmānau kiṃ karmāṇau ca kau ca tau 14 [brāhmaṇāh] naro nārāyaṇaś caiva tāpasāv iti naḥ śrutam āyātau mānuṣe loke tābhyāṃ yudhyasva pārthiva 15 śrūyate tau mahātmānau naranārāyaṇāv ubhau tapo ghoram anirdeśyaṃ tapyete gandhamādane 16 [rāma] sa rājā mahatīṃ senāṃ yojayitvā ṣaḍaṅginīm amṛṣyamāṇaḥ saṃprāyād yatra tāv aparājitau 17 sa gatvā viṣamaṃ ghoraṃ parvataṃ gandhamādanam mṛgayāṇo 'nvagacchat tau tāpasāv aparājitau 18 tau dṛṣṭvā kṣutpipāsābhyāṃ kṛśau dhamani saṃtatau śītavātātapaiś caiva karśitau puruṣottamau abhigamyopasaṃgṛhya paryapṛcchad anāmayam 19 tam arcitvā mūlaphalair āsanenodakena ca nyamantrayetāṃ rājānaṃ kiṃ kāryaṃ kriyatām iti 20 [dambhaudbhava] bāhubhyāṃ me jitā bhūmir nihatāḥ sarvaśatravaḥ bhavadbhyāṃ yuddham ākāṅkṣann upayāto 'smi parvatam ātithyaṃ dīyatām etat kāṅkṣitaṃ me ciraṃ prati 21 [naranārāyaṇau] apetakrodhalobho 'yam āśramo rājasattama na hy asminn āśrame yuddhaṃ kutaḥ śastraṃ kuto 'nṛjuḥ anyatra yuddham ākāṅkṣva bahavaḥ kṣatriyā kṣitau 22 [r] ucyamānas tathāpi sma bhūya evābhyabhāṣata punaḥ punaḥ kṣamyamāṇaḥ sāntvyamānaś ca bhārata dambhodbhavo yuddham icchann āhvayaty eva tāpasau 23 tato naras tv iṣīkāṇāṃ muṣṭim ādāya kaurava abravīd ehi yudhyasva yuddhakāmuka kṣatriya 24 sarvaśastrāṇi cādatsva yojayasva ca vāhinīm ahaṃ hi te vineṣyāmi yuddhaśraddhām itaḥ param 25 [d] yady etad astram asmāsu yuktaṃ tāpasa manyase etenāpi tvayā yotsye yuddhārthī hy aham āgataḥ 26 [r] ity uktvā śaravarṣeṇa sarvataḥ samavākirat dambhodbhavas tāpasaṃ taṃ jighāṃsuḥ saha sainikaḥ 27 tasya tān asyato ghorān iṣūn paratanuc chidaḥ kadarthī kṛtyasa munir iṣīkābhir apānudat 28 tato 'smai prāsṛjad ghoram aiṣīkam aparājitaḥ astram apratisaṃdheyaṃ tad adbhutam ivābhavat 29 teṣām akṣīṇi karṇāṃś ca nastakāṃś caiva māyayā nimittavedhī sa munir iṣīkābhiḥ samarpayat 30 sa dṛṣṭvā śvetam ākāśam iṣīkābhiḥ samācitam pādayor nyapatad rājā svasti me 'stv iti cābravīt 31 tam abravīn naro rājañ śaraṇyaḥ śaraṇaiṣiṇām brahmaṇyo bhava dharmātmā mā ca smaivaṃ punaḥ kṛthāḥ 32 mā ca darpasamāviṣṭaḥ kṣepsīḥ kāṃś cit kadā cana alpīyāṃsaṃ viśiṣṭaṃ vā tat te rājan paraṃ hitam 33 kṛtaprajño vītalobho nirahaṃkāra ātmavān dāntaḥ kṣānto mṛduḥ kṣemaḥ prajāḥ pālaya pārthiva 34 anujñātaḥ svasti gaccha maivaṃ bhūyaḥ samācareḥ kuśalaṃ brāhmaṇān pṛccher āvayor vacanād bhṛśam 35 tato rājā tayoḥ pādāv abhivādya mahātmanoḥ pratyājagāma svapuraṃ dharmaṃ caivācinod bhṛśam 36 sumahac cāpi tat karma yan nareṇa kṛtaṃ purā tato guṇaiḥ subahubhiḥ śreṣṭho nārāyaṇo 'bhavat 37 tasmād yāvad dhanuḥśreṣṭhe gāṇḍīve 'svraṃ na yujyate tāvat tvaṃ mānam utsṛjya gaccha rājan dhanaṃjayam 38 kākudīkaṃ śukaṃ nākam akṣisaṃtarjanaṃ tathā saṃtānaṃ nartanaṃ ghoram āsyam odakam aṣṭamam 39 etair viddhāḥ sarva eva maraṇaṃ yānti mānavāḥ unmattāś ca viceṣṭante naṣṭasaṃjñā vicetasaḥ 40 svapante ca plavante ca chardayanti ca mānavāḥ mūtrayante ca satataṃ rudanti ca hasanti ca 41 asaṃkhyeyā guṇāḥ pārthe tad viśiṣṭo janārdanaḥ tvam eva bhūyo jānāsi kuntīputraṃ dhanaṃjayam 42 naranārāyaṇau yau tau tāv evārjuna keśavau vinājīhi mahārāja pravīrau puruṣarṣabhau 43 yady etad evaṃ jānāsi na ca mām atiśaṅkase āryāṃ matiṃ samāsthāya śāmya bhārata pāṇḍavaiḥ 44 atha cen manyase śreyo na me bhedo bhaved iti praśāmya bharata śreṣṭho mā ca yuddhe manaḥ kṛthāḥ 45 bhavatāṃ ca kuruśreṣṭha kulaṃ bahumataṃ bhuvi tat tathaivāstu bhadraṃ te svārtham evānucintaya |