|
1
[क] अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम विथुरायाश च संवाथं पुत्रस्य च परंतप 2 अत्र शरेयश च भूयश च यदा सा वक्तुम अर्हति यशस्विनी मनुमती कुले जाता विभावरी 3 कषत्रधर्मरता धन्या विथुरा थीर्घथर्शिनी विश्रुता राजसंसत्सु शरुतवाक्या बहुश्रुता 4 विथुरा नाम वै सत्या जगर्हे पुत्रम औरसम निर्जितं सिन्धुराजेन शयानं थीनचेतसम अनन्थनम अधर्मज्ञं थविषतां हर्षवर्धनम 5 न मया तवं न पित्रासि जातः कवाभ्यागतॊ हय असि निर्मन्युर उपशाखीयः पुरुषः कलीब साधनः 6 यावज जीवं निराशॊ ऽसि कल्याणाय धुरं वह मात्मानम अवमन्यस्व मैनम अल्पेन बीभरः मनः कृत्वा सुकल्याणं मा भैस तवं परतिसंस्तभ 7 उत्तिष्ठ हे कापुरुष मा शेष्वैवं पराजितः अमित्रान नन्थयन सर्वान निर्मानॊ बन्धुशॊकथः 8 सुपूरा वै कुनथिका सुपूरॊ मूषिकाञ्जलिः सुसंतॊषः कापुरुषः सवल्पकेनापि तुष्यति 9 अप्य अरेर आरुजन थंष्ट्राम आश्वा इव निधनं वरज अपि वा संशयं पराप्य जीविते ऽपि पराक्रम 10 अप्य अरेः शयेनवच छिथ्रं पश्येस तवं विपरिक्रमन विनथन वाद वा तूष्णीं वयॊम्नि वापरिशङ्कितः 11 तवम एवं परेतवच छेषे कस्माथ वज्रहतॊ यदा उत्तिष्ठ हे कापुरुष मा शेष्वैवं पराजितः 12 मास्तं गमस तवं कृपणॊ विश्रूयस्व सवकर्मणा मा मध्ये मा जघन्ये तवं माधॊ भूस तिष्ठ चॊर्जितः 13 अलातं तिन्थुकस्येव मुहूर्तम अपि विज्वल मा तुषाग्निर इवानर्चिः काकरङ्खा जिजीविषुः मुहूर्तं जवलितं शरेयॊ न तु धूमायितं चिरम 14 मा ह सम कस्य चिथ गेहे जनी राज्ञः खरी मृथुः कृत्वा मानुष्यकं कर्म सृत्वाजिं यावथ उत्तमम धर्मस्यानृण्यम आप्नॊति न चात्मानं विगर्हते 15 अलब्ध्वा यथि वा लब्ध्वा नानुशॊचन्ति पण्डिताः आनन्तर्यं चारभते न पराणानां धनायते 16 उथ्भावयस्व वीर्यं वा तां वा गच्छ धरुवां गतिम धर्मं पुत्राग्रतः कृत्वा किंनिमित्तं हि जीवसि 17 इष्टापूर्तं हि ते कलीब कीर्तिश च सकला हता विच्छिन्नं भॊगमूलं ते किंनिमित्तं हि जीवसि 18 शत्रुर निमज्जता गराह्यॊ जङ्घायां परपतिष्यता विपरिच्छिन्न मूलॊ ऽपि न विषीथेत कदं चन उथ्यम्य थुरम उत्कर्षेथ आजानेय कृतं समरन 19 कुरु सत्त्वं च मानं च विथ्धि पौरुषम आत्मनः उथ्भावय कुलं मग्नं तवत्कृते सवयम एव हि 20 यस्य वृत्तं न जल्पन्ति मानवा महथ अथ्भुतम राशिवर्धन मात्रं स नैव सत्री न पुनः पुमान 21 थाने तपसि शौर्ये च यस्य न परदितं यशः विथ्यायाम अर्दलाभे वा मातुर उच्चार एव सः 22 शरुतेन तपसा वापि शरिया वा विक्रमेण वा जनान यॊ ऽभिभवत्य अन्यान कर्णमा हि स वै पुमान 23 न तव एव जाल्मीं कापालीं वृत्तिम एषितुम अर्हसि नृशंस्याम अयशस्यां च थुःखां कापुरुषॊचिताम 24 यम एनम अभिनन्थेयुर अमित्राः पुरुषं कृशम लॊकस्य समवज्ञातं निहीताशन वाससम 25 अहॊ लाभकरं थीनम अल्पजीवनम अल्पकम नेथृशं बन्धुम आसाथ्य बान्धवः सुखम एधते 26 अवृत्त्यैव विपत्स्यामॊ वयं राष्ट्रात परवासिताः सर्वकामरसैर हीनाः सदानभ्रष्टा अकिंचनाः 27 अवर्ण कारिणं सत्सु कुलवंशस्य नाशनम कलिं पुत्र परवाथेन संजय तवाम अजीजनम 28 निरमर्षं निरुत्साहं निर्वीर्यम अरिनन्थनम मा सम सीमन्तिनी का चिज जनयेत पुत्रम ईथृशम 29 मा धूमाय जवलात्यन्तम आक्रम्य जहि शात्रवान जवल मूर्धन्य अमित्राणां मुहूर्तम अपि वा कषणम 30 एतावान एव पुरुषॊ यथ अमर्षी यथ अक्षमी कषमावान निरमर्शश च नैव सत्री न पुनः पुमान 31 संतॊषॊ वै शरियं हन्ति तदानुक्रॊश एव च अनुत्दान भये चॊभे निरीहॊ नाश्नुते महत 32 एभ्यॊ निकृतिपापेभ्यः परमुञ्चात्मानम आत्मना आयसं हृथयं कृत्वा मृगयस्व पुनः सवकम 33 पुरं विषहते यस्मात तस्मात पुरुष उच्यते तम आहुर वयर्दनामानं सत्रीवथ य इह जीवति 34 शूरस्यॊर्जित सत्त्वस्य सिंहविक्रान्त गामिनः थिष्ट भावं गतस्यापि विघसे मॊथते परजा 35 य आत्मनः परिय सुखे हित्वा मृगयते शरियम अमात्यानाम अदॊ हर्षम आथधात्य अचिरेण सः 36 किं नु ते माम अपश्यन्त्याः पृदिव्या अपि सर्वया किम आभरणकृत्यं ते किं भॊगैर जीवितेन वा 37 किम अथ्यकानां ये लॊका थविषन्तस तान अवाप्नुयुः ये तव आथृतात्मनां लॊकाः सुहृथस तान वरजन्तु नः 38 भृत्यैर विहीयमानानां परपिण्डॊपजीविनाम कृपणानाम असत्त्वानां मा वृत्तिम अनुवर्तिदाः 39 अनु तवां तात जीवन्तु बराह्मणाः सुहृथस तदा पर्जन्यम इव भूतानि थेवा इव शतक्रतुम 40 यम आजीवन्ति पुरुषं सर्वभूतानि संजय पक्वं थरुमम इवासाथ्य तस्य जीवितम अर्दवत 41 यस्य शूरस्य विक्रान्तैर एधन्ते बान्धवाः सुखम तरिथशा इव शक्रस्य साधु तस्येह जीवितम 42 सवबाहुबलम आश्रित्य यॊ ऽभयुज्जीवति मानवः स लॊके लभते कीर्तिं परत्र च शुभां गतिम |
1
[k] atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam vidurāyāś ca saṃvādaṃ putrasya ca paraṃtapa 2 atra śreyaś ca bhūyaś ca yathā sā vaktum arhati yaśasvinī manumatī kule jātā vibhāvarī 3 kṣatradharmaratā dhanyā vidurā dīrghadarśinī viśrutā rājasaṃsatsu śrutavākyā bahuśrutā 4 vidurā nāma vai satyā jagarhe putram aurasam nirjitaṃ sindhurājena śayānaṃ dīnacetasam anandanam adharmajñaṃ dviṣatāṃ harṣavardhanam 5 na mayā tvaṃ na pitrāsi jātaḥ kvābhyāgato hy asi nirmanyur upaśākhīyaḥ puruṣaḥ klība sādhanaḥ 6 yāvaj jīvaṃ nirāśo 'si kalyāṇāya dhuraṃ vaha mātmānam avamanyasva mainam alpena bībharaḥ manaḥ kṛtvā sukalyāṇaṃ mā bhais tvaṃ pratisaṃstabha 7 uttiṣṭha he kāpuruṣa mā śeṣvaivaṃ parājitaḥ amitrān nandayan sarvān nirmāno bandhuśokadaḥ 8 supūrā vai kunadikā supūro mūṣikāñjaliḥ susaṃtoṣaḥ kāpuruṣaḥ svalpakenāpi tuṣyati 9 apy arer ārujan daṃṣṭrām āśvā iva nidhanaṃ vraja api vā saṃśayaṃ prāpya jīvite 'pi parākrama 10 apy areḥ śyenavac chidraṃ paśyes tvaṃ viparikraman vinadan vātha vā tūṣṇīṃ vyomni vāpariśaṅkitaḥ 11 tvam evaṃ pretavac cheṣe kasmād vajrahato yathā uttiṣṭha he kāpuruṣa mā śeṣvaivaṃ parājitaḥ 12 māstaṃ gamas tvaṃ kṛpaṇo viśrūyasva svakarmaṇā mā madhye mā jaghanye tvaṃ mādho bhūs tiṣṭha corjitaḥ 13 alātaṃ tindukasyeva muhūrtam api vijvala mā tuṣāgnir ivānarciḥ kākaraṅkhā jijīviṣuḥ muhūrtaṃ jvalitaṃ śreyo na tu dhūmāyitaṃ ciram 14 mā ha sma kasya cid gehe janī rājñaḥ kharī mṛduḥ kṛtvā mānuṣyakaṃ karma sṛtvājiṃ yāvad uttamam dharmasyānṛṇyam āpnoti na cātmānaṃ vigarhate 15 alabdhvā yadi vā labdhvā nānuśocanti paṇḍitāḥ ānantaryaṃ cārabhate na prāṇānāṃ dhanāyate 16 udbhāvayasva vīryaṃ vā tāṃ vā gaccha dhruvāṃ gatim dharmaṃ putrāgrataḥ kṛtvā kiṃnimittaṃ hi jīvasi 17 iṣṭāpūrtaṃ hi te klība kīrtiś ca sakalā hatā vicchinnaṃ bhogamūlaṃ te kiṃnimittaṃ hi jīvasi 18 śatrur nimajjatā grāhyo jaṅghāyāṃ prapatiṣyatā viparicchinna mūlo 'pi na viṣīdet kathaṃ cana udyamya duram utkarṣed ājāneya kṛtaṃ smaran 19 kuru sattvaṃ ca mānaṃ ca viddhi pauruṣam ātmanaḥ udbhāvaya kulaṃ magnaṃ tvatkṛte svayam eva hi 20 yasya vṛttaṃ na jalpanti mānavā mahad adbhutam rāśivardhana mātraṃ sa naiva strī na punaḥ pumān 21 dāne tapasi śaurye ca yasya na prathitaṃ yaśaḥ vidyāyām arthalābhe vā mātur uccāra eva saḥ 22 śrutena tapasā vāpi śriyā vā vikrameṇa vā janān yo 'bhibhavaty anyān karṇamā hi sa vai pumān 23 na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi nṛśaṃsyām ayaśasyāṃ ca duḥkhāṃ kāpuruṣocitām 24 yam enam abhinandeyur amitrāḥ puruṣaṃ kṛśam lokasya samavajñātaṃ nihītāśana vāsasam 25 aho lābhakaraṃ dīnam alpajīvanam alpakam nedṛśaṃ bandhum āsādya bāndhavaḥ sukham edhate 26 avṛttyaiva vipatsyāmo vayaṃ rāṣṭrāt pravāsitāḥ sarvakāmarasair hīnāḥ sthānabhraṣṭā akiṃcanāḥ 27 avarṇa kāriṇaṃ satsu kulavaṃśasya nāśanam kaliṃ putra pravādena saṃjaya tvām ajījanam 28 niramarṣaṃ nirutsāhaṃ nirvīryam arinandanam mā sma sīmantinī kā cij janayet putram īdṛśam 29 mā dhūmāya jvalātyantam ākramya jahi śātravān jvala mūrdhany amitrāṇāṃ muhūrtam api vā kṣaṇam 30 etāvān eva puruṣo yad amarṣī yad akṣamī kṣamāvān niramarśaś ca naiva strī na punaḥ pumān 31 saṃtoṣo vai śriyaṃ hanti tathānukrośa eva ca anutthāna bhaye cobhe nirīho nāśnute mahat 32 ebhyo nikṛtipāpebhyaḥ pramuñcātmānam ātmanā āyasaṃ hṛdayaṃ kṛtvā mṛgayasva punaḥ svakam 33 puraṃ viṣahate yasmāt tasmāt puruṣa ucyate tam āhur vyarthanāmānaṃ strīvad ya iha jīvati 34 śūrasyorjita sattvasya siṃhavikrānta gāminaḥ diṣṭa bhāvaṃ gatasyāpi vighase modate prajā 35 ya ātmanaḥ priya sukhe hitvā mṛgayate śriyam amātyānām atho harṣam ādadhāty acireṇa saḥ 36 kiṃ nu te mām apaśyantyāḥ pṛthivyā api sarvayā kim ābharaṇakṛtyaṃ te kiṃ bhogair jīvitena vā 37 kim adyakānāṃ ye lokā dviṣantas tān avāpnuyuḥ ye tv ādṛtātmanāṃ lokāḥ suhṛdas tān vrajantu naḥ 38 bhṛtyair vihīyamānānāṃ parapiṇḍopajīvinām kṛpaṇānām asattvānāṃ mā vṛttim anuvartithāḥ 39 anu tvāṃ tāta jīvantu brāhmaṇāḥ suhṛdas tathā parjanyam iva bhūtāni devā iva śatakratum 40 yam ājīvanti puruṣaṃ sarvabhūtāni saṃjaya pakvaṃ drumam ivāsādya tasya jīvitam arthavat 41 yasya śūrasya vikrāntair edhante bāndhavāḥ sukham tridaśā iva śakrasya sādhu tasyeha jīvitam 42 svabāhubalam āśritya yo 'bhyujjīvati mānavaḥ sa loke labhate kīrtiṃ paratra ca śubhāṃ gatim |