|
1
भीष्म उवाच आत्मनस तु ततः सूतॊ हयानां च विशां पते मम चापनयाम आस शल्यान कुशलसंमतः 2 सनातॊपवृत्तैस तुरगैर लब्धतॊयैर अविह्वलैः परभात उथिते सूर्ये ततॊ युथ्धम अवर्तत 3 थृष्ट्वा मां तूर्णम आयान्तं थंशितं सयन्थने सदितम अकरॊथ रदम अत्यर्दं रामः सज्जं परतापवान 4 ततॊ ऽहं रामम आयान्तं थृष्ट्वा समरकाङ्क्षिणम धनुःश्रेष्ठं समुत्सृज्य सहसावतरं रदात 5 अभिवाथ्य तदैवाहं रदम आरुह्य भारत युयुत्सुर जामथग्न्यस्य परमुखे वीतभीः सदितः 6 ततॊ मां शरवर्षेण महता समवाकिरत अहं च शरवर्षेण वर्षन्तं समवाकिरम 7 संक्रुथ्धॊ जामथग्न्यस तु पुनर एव पतत्रिणः परेषयाम आस मे राजन थीप्तास्यान उरगान इव 8 तान अहं निशितैर भल्लैः शतशॊ ऽद सहस्रशः अच्छिथं सहसा राजन्न अन्तरिक्षे पुनः पुनः 9 ततस तव अस्त्राणि थिव्यानि जामथग्न्यः परतापवान मयि परचॊथयाम आस तान्य अहं परत्यषेधयम 10 अस्त्रैर एव महाबाहॊ चिकीर्षन्न अधिकां करियाम ततॊ थिवि महान नाथः पराथुरासीत समन्ततः 11 ततॊ ऽहम अस्त्रं वायव्यं जामथग्न्ये परयुक्तवान पत्याजघ्ने च तथ रामॊ गुह्यकास्त्रेण भारत 12 ततॊ ऽसत्रम अहम आग्नेयम अनुमन्त्र्य परयुक्तवान वारुणेनैव रामस तथ वारयाम आस मे विभुः 13 एवम अस्त्राणि थिव्यानि रामस्याहम अवारयम रामश च मम तेजस्वी थिव्यास्त्रविथ अरिंथमः 14 ततॊ मां सव्यतॊ राजन रामः कुर्वन थविजॊत्तमः उरस्य अविध्यत संक्रुथ्धॊ जामथग्न्यॊ महाबलः 15 ततॊ ऽहं भरतश्रेष्ठ संन्यषीथं रदॊत्तमे अद मां कश्मलाविष्टं सूतस तूर्णम अपावहत गॊरुतं भरतश्रेष्ठ रामबाणप्रपीडितम 16 ततॊ माम अपयातं वै भृशं विथ्धम अचेतसम रामस्यानुचरा हृष्टाः सर्वे थृष्ट्वा परचुक्रुशुः अकृतव्रणप्रभृतयः काशिकन्या च भारत 17 ततस तु लब्धसंज्ञॊ ऽहं जञात्वा सूतम अदाब्रुवम याहि सूत यतॊ रामः सज्जॊ ऽहं गतवेथनः 18 ततॊ माम अवहत सूतॊ हयैः परमशॊभितैः नृत्यथ्भिर इव कौरव्य मारुतप्रतिमैर गतौ 19 ततॊ ऽहं रामम आसाथ्य बाणजालेन कौरव अवाकिरं सुसंरब्धः संरब्धं विजिगीषया 20 तान आपतत एवासौ रामॊ बाणान अजिह्मगान बाणैर एवाच्छिनत तूर्णम एकैकं तरिभिर आहवे 21 ततस ते मृथिताः सर्वे मम बाणाः सुसंशिताः रामबाणैर थविधा छिन्नाः शतशॊ ऽद महाहवे 22 ततः पुनः शरं थीप्तं सुप्रभं कालसंमितम असृजं जामथग्न्याय रामायाहं जिघांसया 23 तेन तव अभिहतॊ गाढं बाणच्छेथवशं गतः मुमॊह सहसा रामॊ भूमौ च निपपात ह 24 ततॊ हाहाकृतं सर्वं रामे भूतलम आश्रिते जगथ भारत संविग्नं यदार्कपतने ऽभवत 25 तत एनं सुसंविग्नाः सर्व एवाभिथुथ्रुवुः तपॊधनास ते सहसा काश्या च भृगुनन्थनम 26 त एनं संपरिष्वज्य शनैर आश्वासयंस तथा पाणिभिर जलशीतैश च जयाशीर्भिश च कौरव 27 ततः स विह्वलॊ वाक्यं राम उत्दाय माब्रवीत तिष्ठ भीष्म हतॊ ऽसीति बाणं संधाय कार्मुके 28 स मुक्तॊ नयपतत तूर्णं पार्श्वे सव्ये महाहवे येनाहं भृशसंविग्नॊ वयाघूर्णित इव थरुमः 29 हत्वा हयांस ततॊ राजञ शीघ्रास्त्रेण महाहवे अवाकिरन मां विश्रब्धॊ बाणैस तैर लॊमवाहिभिः 30 ततॊ ऽहम अपि शीघ्रास्त्रं समरे ऽपरतिवारणम अवासृजं महाबाहॊ ते ऽनतराधिष्ठिताः शराः रामस्य मम चैवाशु वयॊमावृत्य समन्ततः 31 न सम सूर्यः परतपति शरजालसमावृतः मातरिश्वान्तरे तस्मिन मेघरुथ्ध इवानथत 32 ततॊ वायॊः परकम्पाच च सूर्यस्य च मरीचिभिः अभितापात सवभावाच च पावकः समजायत 33 ते शराः सवसमुत्देन परथीप्ताश चित्रभानुना भूमौ सर्वे तथा राजन भस्मभूताः परपेथिरे 34 तथा शतसहस्राणि परयुतान्य अर्बुथानि च अयुतान्य अद खर्वाणि निखर्वाणि च कौरव रामः शराणां संक्रुथ्धॊ मयि तूर्णम अपातयत 35 ततॊ ऽहं तान अपि रणे शरैर आशीविषॊपमैः संछिथ्य भूमौ नृपते ऽपातयं पन्नगान इव 36 एवं तथ अभवथ युथ्धं तथा भरतसत्तम संध्याकाले वयतीते तु वयपायात स च मे गुरुः |
1
bhīṣma uvāca ātmanas tu tataḥ sūto hayānāṃ ca viśāṃ pate mama cāpanayām āsa śalyān kuśalasaṃmataḥ 2 snātopavṛttais turagair labdhatoyair avihvalaiḥ prabhāta udite sūrye tato yuddham avartata 3 dṛṣṭvā māṃ tūrṇam āyāntaṃ daṃśitaṃ syandane sthitam akarod ratham atyarthaṃ rāmaḥ sajjaṃ pratāpavān 4 tato 'haṃ rāmam āyāntaṃ dṛṣṭvā samarakāṅkṣiṇam dhanuḥśreṣṭhaṃ samutsṛjya sahasāvataraṃ rathāt 5 abhivādya tathaivāhaṃ ratham āruhya bhārata yuyutsur jāmadagnyasya pramukhe vītabhīḥ sthitaḥ 6 tato māṃ śaravarṣeṇa mahatā samavākirat ahaṃ ca śaravarṣeṇa varṣantaṃ samavākiram 7 saṃkruddho jāmadagnyas tu punar eva patatriṇaḥ preṣayām āsa me rājan dīptāsyān uragān iva 8 tān ahaṃ niśitair bhallaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ acchidaṃ sahasā rājann antarikṣe punaḥ punaḥ 9 tatas tv astrāṇi divyāni jāmadagnyaḥ pratāpavān mayi pracodayām āsa tāny ahaṃ pratyaṣedhayam 10 astrair eva mahābāho cikīrṣann adhikāṃ kriyām tato divi mahān nādaḥ prādurāsīt samantataḥ 11 tato 'ham astraṃ vāyavyaṃ jāmadagnye prayuktavān patyājaghne ca tad rāmo guhyakāstreṇa bhārata 12 tato 'stram aham āgneyam anumantrya prayuktavān vāruṇenaiva rāmas tad vārayām āsa me vibhuḥ 13 evam astrāṇi divyāni rāmasyāham avārayam rāmaś ca mama tejasvī divyāstravid ariṃdamaḥ 14 tato māṃ savyato rājan rāmaḥ kurvan dvijottamaḥ urasy avidhyat saṃkruddho jāmadagnyo mahābalaḥ 15 tato 'haṃ bharataśreṣṭha saṃnyaṣīdaṃ rathottame atha māṃ kaśmalāviṣṭaṃ sūtas tūrṇam apāvahat gorutaṃ bharataśreṣṭha rāmabāṇaprapīḍitam 16 tato mām apayātaṃ vai bhṛśaṃ viddham acetasam rāmasyānucarā hṛṣṭāḥ sarve dṛṣṭvā pracukruśuḥ akṛtavraṇaprabhṛtayaḥ kāśikanyā ca bhārata 17 tatas tu labdhasaṃjño 'haṃ jñātvā sūtam athābruvam yāhi sūta yato rāmaḥ sajjo 'haṃ gatavedanaḥ 18 tato mām avahat sūto hayaiḥ paramaśobhitaiḥ nṛtyadbhir iva kauravya mārutapratimair gatau 19 tato 'haṃ rāmam āsādya bāṇajālena kaurava avākiraṃ susaṃrabdhaḥ saṃrabdhaṃ vijigīṣayā 20 tān āpatata evāsau rāmo bāṇān ajihmagān bāṇair evācchinat tūrṇam ekaikaṃ tribhir āhave 21 tatas te mṛditāḥ sarve mama bāṇāḥ susaṃśitāḥ rāmabāṇair dvidhā chinnāḥ śataśo 'tha mahāhave 22 tataḥ punaḥ śaraṃ dīptaṃ suprabhaṃ kālasaṃmitam asṛjaṃ jāmadagnyāya rāmāyāhaṃ jighāṃsayā 23 tena tv abhihato gāḍhaṃ bāṇacchedavaśaṃ gataḥ mumoha sahasā rāmo bhūmau ca nipapāta ha 24 tato hāhākṛtaṃ sarvaṃ rāme bhūtalam āśrite jagad bhārata saṃvignaṃ yathārkapatane 'bhavat 25 tata enaṃ susaṃvignāḥ sarva evābhidudruvuḥ tapodhanās te sahasā kāśyā ca bhṛgunandanam 26 ta enaṃ saṃpariṣvajya śanair āśvāsayaṃs tadā pāṇibhir jalaśītaiś ca jayāśīrbhiś ca kaurava 27 tataḥ sa vihvalo vākyaṃ rāma utthāya mābravīt tiṣṭha bhīṣma hato 'sīti bāṇaṃ saṃdhāya kārmuke 28 sa mukto nyapatat tūrṇaṃ pārśve savye mahāhave yenāhaṃ bhṛśasaṃvigno vyāghūrṇita iva drumaḥ 29 hatvā hayāṃs tato rājañ śīghrāstreṇa mahāhave avākiran māṃ viśrabdho bāṇais tair lomavāhibhiḥ 30 tato 'ham api śīghrāstraṃ samare 'prativāraṇam avāsṛjaṃ mahābāho te 'ntarādhiṣṭhitāḥ śarāḥ rāmasya mama caivāśu vyomāvṛtya samantataḥ 31 na sma sūryaḥ pratapati śarajālasamāvṛtaḥ mātariśvāntare tasmin megharuddha ivānadat 32 tato vāyoḥ prakampāc ca sūryasya ca marīcibhiḥ abhitāpāt svabhāvāc ca pāvakaḥ samajāyata 33 te śarāḥ svasamutthena pradīptāś citrabhānunā bhūmau sarve tadā rājan bhasmabhūtāḥ prapedire 34 tadā śatasahasrāṇi prayutāny arbudāni ca ayutāny atha kharvāṇi nikharvāṇi ca kaurava rāmaḥ śarāṇāṃ saṃkruddho mayi tūrṇam apātayat 35 tato 'haṃ tān api raṇe śarair āśīviṣopamaiḥ saṃchidya bhūmau nṛpate 'pātayaṃ pannagān iva 36 evaṃ tad abhavad yuddhaṃ tadā bharatasattama saṃdhyākāle vyatīte tu vyapāyāt sa ca me guruḥ |