|
1
भीष्म उवाच शिखण्डिवाक्यं शरुत्वाद स यक्षॊ भरतर्षभ परॊवाच मनसा चिन्त्य थैवेनॊपनिपीडितः भवितव्यं तदा तथ धि मम थुःखाय कौरव 2 भथ्रे कामं करिष्यामि समयं तु निबॊध मे किं चित कालान्तरं थास्ये पुंलिङ्गं सवम इथं तव आगन्तव्यं तवया काले सत्यम एतथ बरवीमि ते 3 परभुः संकल्पसिथ्धॊ ऽसमि कामरूपी विहंगमः मत्प्रसाथात पुरं चैव तराहि बन्धूंश च केवलान 4 सत्रीलिङ्गं धारयिष्यामि तवथीयं पार्दिवात्मजे सत्यं मे परतिजानीहि करिष्यामि परियं तव 5 शिखण्ड्य उवाच परतिथास्यामि भगवँल लिङ्गं पुनर इथं तव किं चित कालान्तरं सत्रीत्वं धारयस्व निशाचर 6 परतिप्रयाते थाशार्णे पार्दिवे हेमवर्मणि कन्यैवाहं भविष्यामि पुरुषस तवं भविष्यसि 7 भीष्म उवाच इत्य उक्त्वा समयं तत्र चक्राते ताव उभौ नृप अन्यॊन्यस्यानभिथ्रॊहे तौ संक्रामयतां ततः 8 सत्रीलिङ्गं धारयाम आस सदूणॊ यक्षॊ नराधिप यक्षरूपं च तथ थीप्तं शिखण्डी परत्यपथ्यत 9 ततः शिखण्डी पाञ्चाल्यः पुंस्त्वम आसाथ्य पार्दिव विवेश नगरं हृष्टः पितरं च समासथत यदावृत्तं तु तत सर्वम आचख्यौ थरुपथस्य च 10 थरुपथस तस्य तच छरुत्वा हर्षम आहारयत परम सभार्यस तच च सस्मार महेश्वरवचस तथा 11 ततः संप्रेषयाम आस थशार्णाधिपतेर नृप पुरुषॊ ऽयं मम सुतः शरथ्धत्तां मे भवान इति 12 अद थाशार्णकॊ राजा सहसाभ्यागमत तथा पाञ्चालराजं थरुपथं थुःखामर्षसमन्वितः 13 ततः काम्पिल्यम आसाथ्य थशार्णाधिपतिर तथा परेषयाम आस सत्कृत्य थूतं बरह्मविथां वरम 14 बरूहि मथ्वचनाथ थूत पाञ्चाल्यं तं नृपाधमम यथ वै कन्यां सवकन्यार्दे वृतवान असि थुर्मते फलं तस्यावलेपस्य थरक्ष्यस्य अथ्य न संशयः 15 एवम उक्तस तु तेनासौ बराह्मणॊ राजसत्तम थूतः परयातॊ नगरं थाशार्णनृपचॊथितः 16 तत आसाथयाम आस पुरॊधा थरुपथं पुरे तस्मै पाञ्चालकॊ राजा गाम अर्घ्यं च सुसत्कृतम परापयाम आस राजेन्थ्र सह तेन शिखण्डिना 17 तां पूजां नाभ्यनन्थत स वाक्यं चेथम उवाच ह यथ उक्तं तेन वीरेण राज्ञा काञ्चनवर्मणा 18 यत ते ऽहम अधमाचार थुहित्रर्दे ऽसमि वञ्चितः तस्य पापस्य करणात फलं पराप्नुहि थुर्मते 19 थेहि युथ्धं नरपते ममाथ्य रणमूर्धनि उथ्धरिष्यामि ते सथ्यः सामात्यसुतबान्धवम 20 तथ उपालम्भसंयुक्तं शरावितः किल पार्दिवः थशार्णपतिथूतेन मन्त्रिमध्ये पुरॊधसा 21 अब्रवीथ भरतश्रेष्ठ थरुपथः परणयानतः यथ आह मां भवान बरह्मन संबन्धिवचनाथ वचः तस्यॊत्तरं परतिवचॊ थूत एव वथिष्यति 22 ततः संप्रेषयाम आस थरुपथॊ ऽपि महात्मने हिरण्यवर्मणे थूतं बराह्मणं वेथपारगम 23 समागम्य तु राज्ञा स थशार्णपतिना तथा तथ वाक्यम आथथे राजन यथ उक्तं थरुपथेन ह 24 आगमः करियतां वयक्तं कुमारॊ वै सुतॊ मम मिद्यैतथ उक्तं केनापि तन न शरथ्धेयम इत्य उत 25 ततः स राजा थरुपथस्य शरुत्वा; विमर्शयुक्तॊ युवतीर वरिष्ठाः संप्रेषयाम आस सुचारुरूपाः; शिखण्डिनं सत्री पुमान वेति वेत्तुम 26 ताः परेषितास तत्त्वभावं विथित्वा; परीत्या राज्ञे तच छशंसुर हि सर्वम शिखण्डिनं पुरुषं कौरवेन्थ्र; थशार्णराजाय महानुभावम 27 ततः कृत्वा तु राजा स आगमं परीतिमान अद संबन्धिना समागम्य हृष्टॊ वासम उवास ह 28 शिखण्डिने च मुथितः पराथाथ वित्तं जनेश्वरः हस्तिनॊ ऽशवांश च गाश चैव थास्यॊ बहुशतास तदा पूजितश च परतिययौ निवर्त्य तनयां किल 29 विनीतकिल्बिषे परीते हेमवर्मणि पार्दिवे परतियाते तु थाशार्णे हृष्टरूपा शिखण्डिनी 30 कस्य चित तव अद कालस्य कुबेरॊ नरवाहनः लॊकानुयात्रां कुर्वाणः सदूणस्यागान निवेशनम 31 स तथ्गृहस्यॊपरि वर्तमान; आलॊकयाम आस धनाधिगॊप्ता सदूणस्य यक्षस्य निशाम्य वेश्म; सवलंकृतं माल्यगुणैर विचित्रम 32 लाजैश च गन्धैश च तदा वितानैर; अभ्यर्चितं धूपनधूपितं च धवजैः पताकाभिर अलंकृतं च; भक्ष्यान्नपेयामिषथत्तहॊमम 33 तत सदानं तस्य थृष्ट्वा तु सर्वतः समलंकृतम अदाब्रवीथ यक्षपतिस तान यक्षान अनुगांस तथा 34 सवलंकृतम इथं वेश्म सदूणस्यामितविक्रमाः नॊपसर्पति मां चापि कस्माथ अथ्य सुमन्थधीः 35 यस्माज जानन सुमन्थात्मा माम असौ नॊपसर्पति तस्मात तस्मै महाथण्डॊ धार्यः सयाथ इति मे मतिः 36 यक्षा ऊचुः थरुपथस्य सुता राजन राज्ञॊ जाता शिखण्डिनी तस्मै निमित्ते कस्मिंश चित पराथात पुरुषलक्षणम 37 अग्रहील लक्षणं सत्रीणां सत्रीभूतस तिष्ठते गृहे नॊपसर्पति तेनासौ सव्रीडः सत्रीस्वरूपवान 38 एतस्मात कारणाथ राजन सदूणॊ न तवाथ्य पश्यति शरुत्वा कुरु यदान्यायं विमानम इह तिष्ठताम 39 भीष्म उवास आनीयतां सदूण इति ततॊ यक्षाधिपॊ ऽबरवीत कर्तास्मि निग्रहं तस्येत्य उवाच स पुनः पुनः 40 सॊ ऽभयगच्छत यक्षेन्थ्रम आहूतः पृदिवीपते सत्रीस्वरूपॊ महाराज तस्दौ वरीडासमन्वितः 41 तं शशाप सुसंक्रुथ्धॊ धनथः कुरुनन्थन एवम एव भवत्व अस्य सत्रीत्वं पापस्य गुह्यकाः 42 ततॊ ऽबरवीथ यक्षपतिर महात्मा; यस्माथ अथास तव अवमन्येह यक्षान शिखण्डिने लक्षणं पापबुथ्धे; सत्रीलक्षणं चाग्रहीः पापकर्मन 43 अप्रवृत्तं सुथुर्बुथ्धे यस्माथ एतत कृतं तवया तस्माथ अथ्य परभृत्य एव तवं सत्री स पुरुषस तदा 44 ततः परसाथयाम आसुर यक्षा वैश्रवणं किल सदूणस्यार्दे कुरुष्वान्तं शापस्येति पुनः पुनः 45 ततॊ महात्मा यक्षेन्थ्रः परत्युवाचानुगामिनः सर्वान यक्षगणांस तात शापस्यान्तचिकीर्षया 46 हते शिखण्डिनि रणे सवरूपं परतिपत्स्यते सदूणॊ यक्षॊ निरुथ्वेगॊ भवत्व इति महामनाः 47 इत्य उक्त्वा भगवान थेवॊ यक्षराक्षसपूजितः परययौ सह तैः सर्वैर निमेषान्तरचारिभिः 48 सदूणस तु शापं संप्राप्य तत्रैव नयवसत तथा समये चागमत तं वै शिखण्डी स कषपाचरम 49 सॊ ऽभिगम्याब्रवीथ वाक्यं पराप्तॊ ऽसमि भगवन्न इति तम अब्रवीत ततः सदूणः परीतॊ ऽसमीति पुनः पुनः 50 आर्जवेनागतं थृष्ट्वा राजपुत्रं शिखण्डिनम सर्वम एव यदावृत्तम आचचक्षे शिखण्डिने 51 यक्ष उवाच शप्तॊ वैश्रवणेनास्मि तवत्कृते पार्दिवात्मज गच्छेथानीं यदाकामं चर लॊकान यदासुखम 52 थिष्टम एतत पुरा मन्ये न शक्यम अतिवर्तितुम गमनं तव चेतॊ हि पौलस्त्यस्य च थर्शनम 53 भीष्म उवाच एवम उक्तः शिखण्डी तु सदूणयक्षेण भारत परत्याजगाम नगरं हर्षेण महतान्वितः 54 पूजयाम आस विविधैर गन्धमाल्यैर महाधनैः थविजातीन थेवताश चापि चैत्यान अद चतुष्पदान 55 थरुपथः सह पुत्रेण सिथ्धार्देन शिखण्डिना मुथं च परमां लेभे पाञ्चाल्यः सह बान्धवैः 56 शिष्यार्दं परथथौ चापि थरॊणाय कुरुपुंगव शिखण्डिनं महाराज पुत्रं सत्रीपूर्विणं तदा 57 परतिपेथे चतुष्पाथं धनुर्वेथं नृपात्मजः शिखण्डी सह युष्माभिर धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः 58 मम तव एतच चरास तात यदावत परत्यवेथयन जडान्धबधिराकारा ये युक्ता थरुपथे मया 59 एवम एष महाराज सत्रीपुमान थरुपथात्मजः संभूतः कौरवश्रेष्ठ शिखण्डी रदसत्तमः 60 जयेष्ठा काशिपतेः कन्या अम्बा नामेति विश्रुता थरुपथस्य कुले जाता शिखण्डी भरतर्षभ 61 नाहम एनं धनुष्पाणिं युयुत्सुं समुपस्दितम मुहूर्तम अपि पश्येयं परहरेयं न चाप्य उत 62 वरतम एतन मम सथा पृदिव्याम अपि विश्रुतम सत्रियां सत्रीपूर्वके चापि सत्रीनाम्नि सत्रीस्वरूपिणि 63 न मुञ्चेयम अहं बाणान इति कौरवनन्थन न हन्याम अहम एतेन कारणेन शिखण्डिनम 64 एतत तत्त्वम अहं वेथ जन्म तात शिखण्डिनः ततॊ नैनं हनिष्यामि समरेष्व आततायिनम 65 यथि भीष्मः सत्रियं हन्याथ धन्याथ आत्मानम अप्य उत नैनं तस्माथ धनिष्यामि थृष्ट्वापि समरे सदितम 66 संजय उवाच एतच छरुत्वा तु कौरव्यॊ राजा थुर्यॊधनस तथा मुहूर्तम इव स धयात्वा भीष्मे युक्तम अमन्यत |
1
bhīṣma uvāca śikhaṇḍivākyaṃ śrutvātha sa yakṣo bharatarṣabha provāca manasā cintya daivenopanipīḍitaḥ bhavitavyaṃ tathā tad dhi mama duḥkhāya kaurava 2 bhadre kāmaṃ kariṣyāmi samayaṃ tu nibodha me kiṃ cit kālāntaraṃ dāsye puṃliṅgaṃ svam idaṃ tava āgantavyaṃ tvayā kāle satyam etad bravīmi te 3 prabhuḥ saṃkalpasiddho 'smi kāmarūpī vihaṃgamaḥ matprasādāt puraṃ caiva trāhi bandhūṃś ca kevalān 4 strīliṅgaṃ dhārayiṣyāmi tvadīyaṃ pārthivātmaje satyaṃ me pratijānīhi kariṣyāmi priyaṃ tava 5 śikhaṇḍy uvāca pratidāsyāmi bhagavaṁl liṅgaṃ punar idaṃ tava kiṃ cit kālāntaraṃ strītvaṃ dhārayasva niśācara 6 pratiprayāte dāśārṇe pārthive hemavarmaṇi kanyaivāhaṃ bhaviṣyāmi puruṣas tvaṃ bhaviṣyasi 7 bhīṣma uvāca ity uktvā samayaṃ tatra cakrāte tāv ubhau nṛpa anyonyasyānabhidrohe tau saṃkrāmayatāṃ tataḥ 8 strīliṅgaṃ dhārayām āsa sthūṇo yakṣo narādhipa yakṣarūpaṃ ca tad dīptaṃ śikhaṇḍī pratyapadyata 9 tataḥ śikhaṇḍī pāñcālyaḥ puṃstvam āsādya pārthiva viveśa nagaraṃ hṛṣṭaḥ pitaraṃ ca samāsadat yathāvṛttaṃ tu tat sarvam ācakhyau drupadasya ca 10 drupadas tasya tac chrutvā harṣam āhārayat param sabhāryas tac ca sasmāra maheśvaravacas tadā 11 tataḥ saṃpreṣayām āsa daśārṇādhipater nṛpa puruṣo 'yaṃ mama sutaḥ śraddhattāṃ me bhavān iti 12 atha dāśārṇako rājā sahasābhyāgamat tadā pāñcālarājaṃ drupadaṃ duḥkhāmarṣasamanvitaḥ 13 tataḥ kāmpilyam āsādya daśārṇādhipatir tadā preṣayām āsa satkṛtya dūtaṃ brahmavidāṃ varam 14 brūhi madvacanād dūta pāñcālyaṃ taṃ nṛpādhamam yad vai kanyāṃ svakanyārthe vṛtavān asi durmate phalaṃ tasyāvalepasya drakṣyasy adya na saṃśayaḥ 15 evam uktas tu tenāsau brāhmaṇo rājasattama dūtaḥ prayāto nagaraṃ dāśārṇanṛpacoditaḥ 16 tata āsādayām āsa purodhā drupadaṃ pure tasmai pāñcālako rājā gām arghyaṃ ca susatkṛtam prāpayām āsa rājendra saha tena śikhaṇḍinā 17 tāṃ pūjāṃ nābhyanandat sa vākyaṃ cedam uvāca ha yad uktaṃ tena vīreṇa rājñā kāñcanavarmaṇā 18 yat te 'ham adhamācāra duhitrarthe 'smi vañcitaḥ tasya pāpasya karaṇāt phalaṃ prāpnuhi durmate 19 dehi yuddhaṃ narapate mamādya raṇamūrdhani uddhariṣyāmi te sadyaḥ sāmātyasutabāndhavam 20 tad upālambhasaṃyuktaṃ śrāvitaḥ kila pārthivaḥ daśārṇapatidūtena mantrimadhye purodhasā 21 abravīd bharataśreṣṭha drupadaḥ praṇayānataḥ yad āha māṃ bhavān brahman saṃbandhivacanād vacaḥ tasyottaraṃ prativaco dūta eva vadiṣyati 22 tataḥ saṃpreṣayām āsa drupado 'pi mahātmane hiraṇyavarmaṇe dūtaṃ brāhmaṇaṃ vedapāragam 23 samāgamya tu rājñā sa daśārṇapatinā tadā tad vākyam ādade rājan yad uktaṃ drupadena ha 24 āgamaḥ kriyatāṃ vyaktaṃ kumāro vai suto mama mithyaitad uktaṃ kenāpi tan na śraddheyam ity uta 25 tataḥ sa rājā drupadasya śrutvā; vimarśayukto yuvatīr variṣṭhāḥ saṃpreṣayām āsa sucārurūpāḥ; śikhaṇḍinaṃ strī pumān veti vettum 26 tāḥ preṣitās tattvabhāvaṃ viditvā; prītyā rājñe tac chaśaṃsur hi sarvam śikhaṇḍinaṃ puruṣaṃ kauravendra; daśārṇarājāya mahānubhāvam 27 tataḥ kṛtvā tu rājā sa āgamaṃ prītimān atha saṃbandhinā samāgamya hṛṣṭo vāsam uvāsa ha 28 śikhaṇḍine ca muditaḥ prādād vittaṃ janeśvaraḥ hastino 'śvāṃś ca gāś caiva dāsyo bahuśatās tathā pūjitaś ca pratiyayau nivartya tanayāṃ kila 29 vinītakilbiṣe prīte hemavarmaṇi pārthive pratiyāte tu dāśārṇe hṛṣṭarūpā śikhaṇḍinī 30 kasya cit tv atha kālasya kubero naravāhanaḥ lokānuyātrāṃ kurvāṇaḥ sthūṇasyāgān niveśanam 31 sa tadgṛhasyopari vartamāna; ālokayām āsa dhanādhigoptā sthūṇasya yakṣasya niśāmya veśma; svalaṃkṛtaṃ mālyaguṇair vicitram 32 lājaiś ca gandhaiś ca tathā vitānair; abhyarcitaṃ dhūpanadhūpitaṃ ca dhvajaiḥ patākābhir alaṃkṛtaṃ ca; bhakṣyānnapeyāmiṣadattahomam 33 tat sthānaṃ tasya dṛṣṭvā tu sarvataḥ samalaṃkṛtam athābravīd yakṣapatis tān yakṣān anugāṃs tadā 34 svalaṃkṛtam idaṃ veśma sthūṇasyāmitavikramāḥ nopasarpati māṃ cāpi kasmād adya sumandadhīḥ 35 yasmāj jānan sumandātmā mām asau nopasarpati tasmāt tasmai mahādaṇḍo dhāryaḥ syād iti me matiḥ 36 yakṣā ūcuḥ drupadasya sutā rājan rājño jātā śikhaṇḍinī tasmai nimitte kasmiṃś cit prādāt puruṣalakṣaṇam 37 agrahīl lakṣaṇaṃ strīṇāṃ strībhūtas tiṣṭhate gṛhe nopasarpati tenāsau savrīḍaḥ strīsvarūpavān 38 etasmāt kāraṇād rājan sthūṇo na tvādya paśyati śrutvā kuru yathānyāyaṃ vimānam iha tiṣṭhatām 39 bhīṣma uvāsa ānīyatāṃ sthūṇa iti tato yakṣādhipo 'bravīt kartāsmi nigrahaṃ tasyety uvāca sa punaḥ punaḥ 40 so 'bhyagacchata yakṣendram āhūtaḥ pṛthivīpate strīsvarūpo mahārāja tasthau vrīḍāsamanvitaḥ 41 taṃ śaśāpa susaṃkruddho dhanadaḥ kurunandana evam eva bhavatv asya strītvaṃ pāpasya guhyakāḥ 42 tato 'bravīd yakṣapatir mahātmā; yasmād adās tv avamanyeha yakṣān śikhaṇḍine lakṣaṇaṃ pāpabuddhe; strīlakṣaṇaṃ cāgrahīḥ pāpakarman 43 apravṛttaṃ sudurbuddhe yasmād etat kṛtaṃ tvayā tasmād adya prabhṛty eva tvaṃ strī sa puruṣas tathā 44 tataḥ prasādayām āsur yakṣā vaiśravaṇaṃ kila sthūṇasyārthe kuruṣvāntaṃ śāpasyeti punaḥ punaḥ 45 tato mahātmā yakṣendraḥ pratyuvācānugāminaḥ sarvān yakṣagaṇāṃs tāta śāpasyāntacikīrṣayā 46 hate śikhaṇḍini raṇe svarūpaṃ pratipatsyate sthūṇo yakṣo nirudvego bhavatv iti mahāmanāḥ 47 ity uktvā bhagavān devo yakṣarākṣasapūjitaḥ prayayau saha taiḥ sarvair nimeṣāntaracāribhiḥ 48 sthūṇas tu śāpaṃ saṃprāpya tatraiva nyavasat tadā samaye cāgamat taṃ vai śikhaṇḍī sa kṣapācaram 49 so 'bhigamyābravīd vākyaṃ prāpto 'smi bhagavann iti tam abravīt tataḥ sthūṇaḥ prīto 'smīti punaḥ punaḥ 50 ārjavenāgataṃ dṛṣṭvā rājaputraṃ śikhaṇḍinam sarvam eva yathāvṛttam ācacakṣe śikhaṇḍine 51 yakṣa uvāca śapto vaiśravaṇenāsmi tvatkṛte pārthivātmaja gacchedānīṃ yathākāmaṃ cara lokān yathāsukham 52 diṣṭam etat purā manye na śakyam ativartitum gamanaṃ tava ceto hi paulastyasya ca darśanam 53 bhīṣma uvāca evam uktaḥ śikhaṇḍī tu sthūṇayakṣeṇa bhārata pratyājagāma nagaraṃ harṣeṇa mahatānvitaḥ 54 pūjayām āsa vividhair gandhamālyair mahādhanaiḥ dvijātīn devatāś cāpi caityān atha catuṣpathān 55 drupadaḥ saha putreṇa siddhārthena śikhaṇḍinā mudaṃ ca paramāṃ lebhe pāñcālyaḥ saha bāndhavaiḥ 56 śiṣyārthaṃ pradadau cāpi droṇāya kurupuṃgava śikhaṇḍinaṃ mahārāja putraṃ strīpūrviṇaṃ tathā 57 pratipede catuṣpādaṃ dhanurvedaṃ nṛpātmajaḥ śikhaṇḍī saha yuṣmābhir dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 58 mama tv etac carās tāta yathāvat pratyavedayan jaḍāndhabadhirākārā ye yuktā drupade mayā 59 evam eṣa mahārāja strīpumān drupadātmajaḥ saṃbhūtaḥ kauravaśreṣṭha śikhaṇḍī rathasattamaḥ 60 jyeṣṭhā kāśipateḥ kanyā ambā nāmeti viśrutā drupadasya kule jātā śikhaṇḍī bharatarṣabha 61 nāham enaṃ dhanuṣpāṇiṃ yuyutsuṃ samupasthitam muhūrtam api paśyeyaṃ prahareyaṃ na cāpy uta 62 vratam etan mama sadā pṛthivyām api viśrutam striyāṃ strīpūrvake cāpi strīnāmni strīsvarūpiṇi 63 na muñceyam ahaṃ bāṇān iti kauravanandana na hanyām aham etena kāraṇena śikhaṇḍinam 64 etat tattvam ahaṃ veda janma tāta śikhaṇḍinaḥ tato nainaṃ haniṣyāmi samareṣv ātatāyinam 65 yadi bhīṣmaḥ striyaṃ hanyād dhanyād ātmānam apy uta nainaṃ tasmād dhaniṣyāmi dṛṣṭvāpi samare sthitam 66 saṃjaya uvāca etac chrutvā tu kauravyo rājā duryodhanas tadā muhūrtam iva sa dhyātvā bhīṣme yuktam amanyata |