|
1
[स] अदात्मजं तव पुनर गाङ्गेयॊ धयानम आस्दितम अब्रवीथ भरतश्रेष्ठः संप्रहर्षकरं वचः 2 अहं थरॊणश च शल्यश च कृतवर्मा च सात्वतः अश्वत्दामा विकर्णश च सॊमथत्तॊ ऽद सैन्धवः 3 विन्थानुविन्थाव आवन्त्यौ बाह्लिकः सह बाह्लिकैः तरिगर्तराजश च बली मागधश च सुथुर्जयः 4 बृहथ्बलश च कौसल्यश चित्रसेनॊ विविंशतिः रदाश च बहुसाहस्राः शॊभमाना महाध्वजाः 5 थेवजाश च हया राजन सवारूढा हयसाथिभिः गजेन्थ्राश च महॊथ्वृत्ताः परभिन्नकरटा मुखाः 6 पथाताश च तदा शूरा नानाप्रहरणायुधाः नानाथेशसमुत्पन्नास तवथर्दे यॊथ्धुम उथ्यताः 7 एते चान्ये च बहवस तवथर्दे तयक्तजीविताः थेवान अपि रणे जेतुं समर्दा इति मे मतिः 8 अवश्यं तु मया राजंस तव वाच्यं हितं सथा अशक्याः पाण्डवा जेतुं थेवैर अपि स वासवैः वासुथेवसहायाश च महेन्थ्रसमविक्रमाः 9 सर्वदाहं तु राजेन्थ्र करिष्ये वचनं तव पाण्डवान वा रणे जेष्ये मां वा जेष्यन्ति पाण्डवाः 10 एवम उक्त्वा थथौ चास्मै विशल्यकरणीं शुभाम ओषधीं वीर्यसंपन्नां विशल्यश चाभवत तथा 11 ततः परभाते विमले सवेनानीकेन वीर्यवान अव्यूहत सवयं वयूहं भीष्मॊ वयूह विशारथः 12 मण्डलं मनुजश्रेष्ठ नानाशस्त्रसमाकुलम संपूर्णं यॊधमुख्यैश च तदा थन्ति पथातिभिः 13 रदैर अनेकसाहस्रैः समन्तात परिवारितम अश्वबृन्थैर महथ्भिश च ऋष्टितॊमरधारिभिः 14 नागे नागे रदा सप्त सप्त चाश्वा रदे रदे अन्व अश्वं थश धानुष्का धानुष्के सप्त चर्मिणः 15 एवं वयूहं महाराज तव सैन्यं महारदैः सदितं रणाय महते भीष्मेण युधि पालितम 16 थशाश्वानां सहस्राणि थन्तिनां च तदैव च रदानाम अयुतं चापि पुत्राश च तव थंशिताः चित्रसेनाथयः शूरा अभ्यरक्षन पितामहम 17 रक्ष्यमाणश च तैः शूरैर गॊप्यमानाश च तेन ते संनथ्धाः समथृश्यन्त राजानश च महाबलाः 18 थुर्यॊधनस तु समरे थंशितॊ रदम आस्दितः वयभ्राजत शरिया जुष्टॊ यदा शक्रस तरिविष्टपे 19 ततः शब्थॊ महान आसीत पुत्राणां तव भारत रदगॊषश च तुमुलॊ वाथित्राणां च निस्वनः 20 भीष्मेण धार्तराष्ट्राणां वयूढः परत्यङ्मुखॊ युधि मण्डलः सुमहाव्यूहॊ थुर्भेथ्यॊ ऽमित्रघातिनम सर्वतः शुशुभे राजन रणे ऽरीणां थुरासथः 21 मण्डलं तु समालॊक्य वयूहं परमथारुणम सवयं युधिष्ठिरॊ राजा वयूहं वज्रम अदाकरॊत 22 तदा वयूढेष्व अनीकेषु यदास्दानम अवस्दिताः रदिनः साथिनश चैव सिंहनाथम अदानथन 23 बिभित्सवस ततॊ वयूहं निर्ययुर युथ्धकाङ्क्षिणः इतरेतरतः शूराः सह सैन्याः परहारिणः 24 भारथ्वाजॊ ययौ मत्स्यं थरौणिश चापि शिखण्डिनम सवयं थुर्यॊधनॊ राजा पार्षतं समुपाथ्रवत 25 नकुलः सहथेवश च राजन मथ्रेशम ईयतुः विन्थानुविन्थाव आवन्त्याव इरावन्तम अभिथ्रुतौ 26 सर्वे नृपास तु समरे धनंजयम अयॊधयन भीमसेनॊ रणे यत्तॊ हार्थिक्यं समवारयत 27 चित्रसेनं विकर्णं च तदा थुर्मर्षणं विभॊ आर्जुनिः समरे राजंस तव पुत्रान अयॊधयत 28 पराग्ज्यॊतिषं महेष्वासं हैडिम्बॊ राक्षसॊत्तमः अभिथुथ्राव वेगेन मत्तॊ मत्तम इव थविपम 29 अलम्बुसस ततॊ राजन सात्यकिं युथ्धथुर्मथम स सैन्यं समरे करुथ्धॊ राक्षसः समभिथ्रवत 30 भूरिश्रवा रणे यत्तॊ धृष्टकेतुम अयॊधयत शरुतायुषं तु राजानं धर्मपुत्रॊ युधिष्ठिरः 31 चेकितानस तु समरे कृपम एवान्य्वयॊधयत शेषाः परतिययुर यत्ता भीमम एव महारदम 32 ततॊ राजसहस्राणि परिवव्रुर धनंजयम शक्तितॊमरनाराचगथापरिघपाणयः 33 अर्जुनॊ ऽद भृशं करुथ्धॊ वार्ष्णेयम इथम अब्रवीत पश्य माधव सैन्यानि धार्तराष्ट्रस्य संयुगे वयूढानि वयूह विथुषा गाङ्गेयेन महात्मना 34 युथ्धाभिकामाञ शूरांश च पश्य माधव थंशितान तरिगर्तराजं सहितं भरातृभिः पश्य केशव 35 अथ्यैतान पातयिष्यामि पश्यतस ते जनार्थन य इमे मां यथुश्रेष्ठ यॊथ्धुकामा रणाजिरे 36 एवम उक्त्वा तु कौन्तेयॊ धनुर्ज्याम अवमृज्य च ववर्ष शरवर्षाणि नराधिप गणान परति 37 ते ऽपि तं परमेष्वासाः शरवर्षैर अपूरयन तडागम इव धाराभिर यदा परावृषि तॊयथा 38 हाहाकारॊ महान आसीत तव सैन्यविशां पते छाथ्यमानौ भृशं कृष्णौ शरैर थृष्ट्वा महारणे 39 थेवा थेवर्षयश चैव गन्धर्वाश च महॊरगाः विस्मयं परमं जग्मुर थृट्वा कृष्णौ तदागतौ 40 ततः करुथ्धॊ ऽरजुनॊ राजन्न ऐन्थ्रम अस्त्रम उथीरयत तत्राथ्भुतम अपश्याम विजयस्य पराक्रमम 41 शस्त्रवृष्टिं परैर मुक्तां शरौघैर यथ अवारयत न च तत्राप्य अनिर्भिन्नः कश चिथ आसीथ विशां पते 42 तेषां राजसहस्राणां हयानां थन्तिनां तदा थवाभ्यां तरिभिः शरैश चान्यान पार्दॊ विव्याध मारिष 43 ते हन्यमानाः पार्देन भीष्मं शांतनवं ययुः अगाधे मज्जमानानां भीष्मस तराताभवत तथा 44 आपतथ्भिस तु तैस तत्र परभग्नं तावकं बलम संचुक्षुभे महाराज वातैर इव महार्णवः |
1
[s] athātmajaṃ tava punar gāṅgeyo dhyānam āsthitam abravīd bharataśreṣṭhaḥ saṃpraharṣakaraṃ vacaḥ 2 ahaṃ droṇaś ca śalyaś ca kṛtavarmā ca sātvataḥ aśvatthāmā vikarṇaś ca somadatto 'tha saindhavaḥ 3 vindānuvindāv āvantyau bāhlikaḥ saha bāhlikaiḥ trigartarājaś ca balī māgadhaś ca sudurjayaḥ 4 bṛhadbalaś ca kausalyaś citraseno viviṃśatiḥ rathāś ca bahusāhasrāḥ śobhamānā mahādhvajāḥ 5 devajāś ca hayā rājan svārūḍhā hayasādibhiḥ gajendrāś ca mahodvṛttāḥ prabhinnakaraṭā mukhāḥ 6 padātāś ca tathā śūrā nānāpraharaṇāyudhāḥ nānādeśasamutpannās tvadarthe yoddhum udyatāḥ 7 ete cānye ca bahavas tvadarthe tyaktajīvitāḥ devān api raṇe jetuṃ samarthā iti me matiḥ 8 avaśyaṃ tu mayā rājaṃs tava vācyaṃ hitaṃ sadā aśakyāḥ pāṇḍavā jetuṃ devair api sa vāsavaiḥ vāsudevasahāyāś ca mahendrasamavikramāḥ 9 sarvathāhaṃ tu rājendra kariṣye vacanaṃ tava pāṇḍavān vā raṇe jeṣye māṃ vā jeṣyanti pāṇḍavāḥ 10 evam uktvā dadau cāsmai viśalyakaraṇīṃ śubhām oṣadhīṃ vīryasaṃpannāṃ viśalyaś cābhavat tadā 11 tataḥ prabhāte vimale svenānīkena vīryavān avyūhata svayaṃ vyūhaṃ bhīṣmo vyūha viśāradaḥ 12 maṇḍalaṃ manujaśreṣṭha nānāśastrasamākulam saṃpūrṇaṃ yodhamukhyaiś ca tathā danti padātibhiḥ 13 rathair anekasāhasraiḥ samantāt parivāritam aśvabṛndair mahadbhiś ca ṛṣṭitomaradhāribhiḥ 14 nāge nāge rathā sapta sapta cāśvā rathe rathe anv aśvaṃ daśa dhānuṣkā dhānuṣke sapta carmiṇaḥ 15 evaṃ vyūhaṃ mahārāja tava sainyaṃ mahārathaiḥ sthitaṃ raṇāya mahate bhīṣmeṇa yudhi pālitam 16 daśāśvānāṃ sahasrāṇi dantināṃ ca tathaiva ca rathānām ayutaṃ cāpi putrāś ca tava daṃśitāḥ citrasenādayaḥ śūrā abhyarakṣan pitāmaham 17 rakṣyamāṇaś ca taiḥ śūrair gopyamānāś ca tena te saṃnaddhāḥ samadṛśyanta rājānaś ca mahābalāḥ 18 duryodhanas tu samare daṃśito ratham āsthitaḥ vyabhrājata śriyā juṣṭo yathā śakras triviṣṭape 19 tataḥ śabdo mahān āsīt putrāṇāṃ tava bhārata rathagoṣaś ca tumulo vāditrāṇāṃ ca nisvanaḥ 20 bhīṣmeṇa dhārtarāṣṭrāṇāṃ vyūḍhaḥ pratyaṅmukho yudhi maṇḍalaḥ sumahāvyūho durbhedyo 'mitraghātinam sarvataḥ śuśubhe rājan raṇe 'rīṇāṃ durāsadaḥ 21 maṇḍalaṃ tu samālokya vyūhaṃ paramadāruṇam svayaṃ yudhiṣṭhiro rājā vyūhaṃ vajram athākarot 22 tathā vyūḍheṣv anīkeṣu yathāsthānam avasthitāḥ rathinaḥ sādinaś caiva siṃhanādam athānadan 23 bibhitsavas tato vyūhaṃ niryayur yuddhakāṅkṣiṇaḥ itaretarataḥ śūrāḥ saha sainyāḥ prahāriṇaḥ 24 bhāradvājo yayau matsyaṃ drauṇiś cāpi śikhaṇḍinam svayaṃ duryodhano rājā pārṣataṃ samupādravat 25 nakulaḥ sahadevaś ca rājan madreśam īyatuḥ vindānuvindāv āvantyāv irāvantam abhidrutau 26 sarve nṛpās tu samare dhanaṃjayam ayodhayan bhīmaseno raṇe yatto hārdikyaṃ samavārayat 27 citrasenaṃ vikarṇaṃ ca tathā durmarṣaṇaṃ vibho ārjuniḥ samare rājaṃs tava putrān ayodhayat 28 prāgjyotiṣaṃ maheṣvāsaṃ haiḍimbo rākṣasottamaḥ abhidudrāva vegena matto mattam iva dvipam 29 alambusas tato rājan sātyakiṃ yuddhadurmadam sa sainyaṃ samare kruddho rākṣasaḥ samabhidravat 30 bhūriśravā raṇe yatto dhṛṣṭaketum ayodhayat śrutāyuṣaṃ tu rājānaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ 31 cekitānas tu samare kṛpam evānyvayodhayat śeṣāḥ pratiyayur yattā bhīmam eva mahāratham 32 tato rājasahasrāṇi parivavrur dhanaṃjayam śaktitomaranārācagadāparighapāṇayaḥ 33 arjuno 'tha bhṛśaṃ kruddho vārṣṇeyam idam abravīt paśya mādhava sainyāni dhārtarāṣṭrasya saṃyuge vyūḍhāni vyūha viduṣā gāṅgeyena mahātmanā 34 yuddhābhikāmāñ śūrāṃś ca paśya mādhava daṃśitān trigartarājaṃ sahitaṃ bhrātṛbhiḥ paśya keśava 35 adyaitān pātayiṣyāmi paśyatas te janārdana ya ime māṃ yaduśreṣṭha yoddhukāmā raṇājire 36 evam uktvā tu kaunteyo dhanurjyām avamṛjya ca vavarṣa śaravarṣāṇi narādhipa gaṇān prati 37 te 'pi taṃ parameṣvāsāḥ śaravarṣair apūrayan taḍāgam iva dhārābhir yathā prāvṛṣi toyadā 38 hāhākāro mahān āsīt tava sainyaviśāṃ pate chādyamānau bhṛśaṃ kṛṣṇau śarair dṛṣṭvā mahāraṇe 39 devā devarṣayaś caiva gandharvāś ca mahoragāḥ vismayaṃ paramaṃ jagmur dṛṭvā kṛṣṇau tathāgatau 40 tataḥ kruddho 'rjuno rājann aindram astram udīrayat tatrādbhutam apaśyāma vijayasya parākramam 41 śastravṛṣṭiṃ parair muktāṃ śaraughair yad avārayat na ca tatrāpy anirbhinnaḥ kaś cid āsīd viśāṃ pate 42 teṣāṃ rājasahasrāṇāṃ hayānāṃ dantināṃ tathā dvābhyāṃ tribhiḥ śaraiś cānyān pārtho vivyādha māriṣa 43 te hanyamānāḥ pārthena bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yayuḥ agādhe majjamānānāṃ bhīṣmas trātābhavat tadā 44 āpatadbhis tu tais tatra prabhagnaṃ tāvakaṃ balam saṃcukṣubhe mahārāja vātair iva mahārṇavaḥ |