|
1
संजय उवाच युध्यताम एव तेषां तु भास्करे ऽसतम उपागते संध्या समभवथ घॊरा नापश्याम ततॊ रणम 2 ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा संध्यां संथृश्य भारत वध्यमानं बलं चापि भीष्मेणामित्रघातिना 3 मुक्तशस्त्रं परावृत्तं पलायनपरायणम भीष्मं च युधि संरब्धम अनुयान्तं महारदान 4 सॊमकांश च जितान थृष्ट्वा निरुत्साहान महारदान चिन्तयित्वा चिरं धयात्वा अवहारम अरॊचयत 5 ततॊ ऽवहारं सैन्यानां चक्रे राजा युधिष्ठिरः तदैव तव सैन्यानाम अवहारॊ हय अभूत तथा 6 ततॊ ऽवहारं सैन्यानां कृत्वा तत्र महारदाः नयविशन्त कुरुश्रेष्ठ संग्रामे कषतविक्षताः 7 भीष्मस्य समरे कर्म चिन्तयानास तु पाण्डवाः नालभन्त तथा शान्तिं भृशं भीष्मेण पीडिताः 8 भीष्मॊ ऽपि समरे जित्वा पाण्डवान सह सृञ्जयैः पूज्यमानस तव सुतैर वन्थ्यमानश च भारत 9 नयविशत कुरुभिः सार्धं हृष्टरूपैः समन्ततः ततॊ रात्रिः समभवत सर्वभूतप्रमॊहिनी 10 तस्मिन रात्रिमुखे घॊरे पाण्डवा वृष्णिभिः सह सृञ्जयाश च थुराधर्षा मन्त्राय समुपाविशन 11 आत्मनिःश्रेयसं सर्वे पराप्तकालं महाबलाः मन्त्रयाम आसुर अव्यग्रा मन्त्रनिश्चयकॊविथाः 12 ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा मन्त्रयित्वा चिरं नृप वासुथेवं समुथ्वीक्ष्य वाक्यम एतथ उवाच ह 13 पश्य कृष्ण महात्मानं भीष्मं भीमपराक्रमम गजं नलवनानीव विमृथ्नन्तं बलं मम 14 न चैवैनं महात्मानम उत्सहामॊ निरीक्षितुम लेलिह्यमानं सैन्येषु परवृथ्धम इव पावकम 15 यदा घॊरॊ महानागस तक्षकॊ वै विषॊल्बणः तदा भीष्मॊ रणे कृष्ण तीष्क्णशस्त्रः परतापवान 16 गृहीतचापः समरे विमुञ्चंश च शिताञ शरान शक्यॊ जेतुं यमः करुथ्धॊ वज्रपाणिश च थेवराट 17 वरुणः पाशभृथ वापि सगथॊ वा धनेश्वरः न तु भीष्मः सुसंक्रुथ्धः शक्यॊ जेतुं महाहवे 18 सॊ ऽहम एवं गते कृष्ण निमग्नः शॊकसागरे आत्मनॊ बुथ्धिथौर्बल्याथ भीष्मम आसाथ्य संयुगे 19 वनं यास्यामि थुर्धर्ष शरेयॊ मे तत्र वै गतम न युथ्धं रॊचये कृष्ण हन्ति भीष्मॊ हि नः सथा 20 यदा परज्वलितं वह्निं पतंगः समभिथ्रवन एकतॊ मृत्युम अभ्येति तदाहं भीष्मम ईयिवान 21 कषयं नीतॊ ऽसमि वार्ष्णेय राज्यहेतॊः पराक्रमी भरातरश चैव मे शूराः सायकैर भृशपीडिताः 22 मत्कृते भरातृसौहार्थाथ राज्यात परभ्रंशनं गताः परिक्लिष्टा यदा कृष्णा मत्कृते मधुसूथन 23 जीवितं बहु मन्ये ऽहं जीवितं हय अथ्य थुर्लभम जीवितस्याथ्य शेषेण चरिष्ये धर्मम उत्तमम 24 यथि ते ऽहम अनुग्राह्यॊ भरातृभिः सह केशव सवधर्मस्याविरॊधेन तथ उथाहर केशव 25 एतच छरुत्वा वचस तस्य कारुण्याथ बहुविस्तरम परत्युवाच ततः कृष्णः सान्त्वयानॊ युधिष्ठिरम 26 धर्मपुत्र विषाथं तवं मा कृदाः सत्यसंगर यस्य ते भरातरः शूरा थुर्जयाः शत्रुसूथनाः 27 अर्जुनॊ भीमसेनश च वाय्वग्निसमतेजसौ माथ्रीपुत्रौ च विक्रान्तौ तरिथशानाम इवेश्वरौ 28 मां वा नियुङ्क्ष्व सौहार्थाथ यॊत्स्ये भीष्मेण पाण्डव तवत्प्रयुक्तॊ हय अहं राजन किं न कुर्यां महाहवे 29 हनिष्यामि रणे भीष्मम आहूय पुरुषर्षभम पश्यतां धार्तराष्ट्राणां यथि नेच्छति फल्गुनः 30 यथि भीष्मे हते राजञ जयं पश्यसि पाण्डव हन्तास्म्य एकरदेनाथ्य कुरुवृथ्धं पितामहम 31 पश्य मे विक्रमं राजन महेन्थ्रस्येव संयुगे विमुञ्चन्तं महास्त्राणि पातयिष्यामि तं रदात 32 यः शत्रुः पाण्डुपुत्राणां मच्छत्रुः स न संशयः मथर्दा भवथर्दा ये ये मथीयास तवैव ते 33 तव भराता मम सखा संबन्धी शिष्य एव च मांसान्य उत्कृत्य वै थथ्याम अर्जुनार्दे महीपते 34 एष चापि नरव्याघ्रॊ मत्कृते जीवितं तयजेत एष नः समयस तात तारयेम परस्परम स मां नियुङ्क्ष्व राजेन्थ्र यावथ थवीपॊ भवाम्य अहम 35 परतिज्ञातम उपप्लव्ये यत तत पार्देन पूर्वतः घातयिष्यामि गाङ्गेयम इत्य उलूकस्य संनिधौ 36 परिरक्ष्यं च मम तथ वचः पार्दस्य धीमतः अनुज्ञातं तु पार्देन मया कार्यं न संशयः 37 अद वा फल्गुनस्यैष भारः परिमितॊ रणे निहनिष्यति संग्रामे भीष्मं परपुरंजयम 38 अशक्यम अपि कुर्याथ धि रणे पार्दः समुथ्यतः तरिथशान वा समुथ्युक्तान सहितान थैत्यथानवैः निहन्याथ अर्जुनः संख्ये किम उ भीष्मं नराधिप 39 विपरीतॊ महावीर्यॊ गतसत्त्वॊ ऽलपजीवितः भीष्मः शांतनवॊ नूनं कर्तव्यं नावबुध्यते 40 युधिष्ठिर उवाच एवम एतन महाबाहॊ यदा वथसि माधव सर्वे हय एते न पर्याप्तास तव वेगनिवारणे 41 नियतं समवाप्स्यामि सर्वम एव यदेप्सितम यस्य मे पुरुषव्याघ्र भवान नादॊ महाबलः 42 सेन्थ्रान अपि रणे थेवाञ जयेयं जयतां वर तवया नादेन गॊविन्थ किम उ भीष्मं महाहवे 43 न तु तवाम अनृतं कर्तुम उत्सहे सवार्दगौरवात अयुध्यमानः साहाय्यं यदॊक्तं कुरु माधव 44 समयस तु कृतः कश चिथ भीष्मेण मम माधव मन्त्रयिष्ये तवार्दाय न तु यॊत्स्ये कदं चन थुर्यॊधनार्दे यॊत्स्यामि सत्यम एतथ इति परभॊ 45 स हि राज्यस्य मे थाता मन्त्रस्यैव च माधव तस्माथ थेवव्रतं भूयॊ वधॊपायार्दम आत्मनः भवता सहिताः सर्वे पृच्छामॊ मधुसूथन 46 तथ वयं सहिता गत्वा भीष्मम आशु नरॊत्तमम रुचिते तव वार्ष्णेय मन्त्रं पृच्छाम कौरवम 47 स वक्ष्यति हितं वाक्यं तद्यं चैव जनार्थन यदा स वक्ष्यते कृष्ण तदा कर्तास्मि संयुगे 48 स नॊ जयस्य थाता च मन्त्रस्य च धृतव्रतः बालाः पित्रा विहीनाश च तेन संवर्धिता वयम 49 तं चेत पितामहं वृथ्धं हन्तुम इच्छामि माधव पितुः पितरम इष्टं वै धिग अस्तु कषत्रजीविकाम 50 संजय उवाच ततॊ ऽबरवीन महाराज वार्ष्णेयः कुरुनन्थनम रॊचते मे महाबाहॊ सततं तव भाषितम 51 थेवव्रतः कृती भीष्मः परेक्षितेनापि निर्थहेत गम्यतां स वधॊपायं परष्टुं सागरगासुतः वक्तुम अर्हति सत्यं स तवया पृष्टॊ विशेषतः 52 ते वयं तत्र गच्छामः परष्टुं कुरुपितामहम परणम्य शिरसा चैनं मन्त्रं पृच्छाम माधव स नॊ थास्यति यं मन्त्रं तेन यॊत्स्यामहे परान 53 एवं संमन्त्र्य वै वीराः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज जग्मुस ते सहिताः सर्वे वासुथेवश च वीर्यवान विमुक्तशस्त्रकवचा भीष्मस्य सथनं परति 54 परविश्य च तथा भीष्मं शिरॊभिः परतिपेथिरे पूजयन्तॊ महाराज पाण्डवा भरतर्षभ परणम्य शिरसा चैनं भीष्मं शरणम अन्वयुः 55 तान उवाच महाबाहुर भीष्मः कुरुपितामहः सवागतं तव वार्ष्णेय सवागतं ते धनंजय सवागतं धर्मपुत्राय भीमाय यमयॊस तदा 56 किं कार्यं वः करॊम्य अथ्य युष्मत्प्रीतिविवर्धनम सर्वात्मना च कर्तास्मि यथ्य अपि सयात सुथुष्करम 57 तदा बरुवाणं गाङ्गेयं परीतियुक्तं पुनः पुनः उवाच वाक्यं थीनात्मा धर्मपुत्रॊ युधिष्ठिरः 58 कदं जयेम धर्मज्ञ कदं राज्यं लभेमहि परजानां संक्षयॊ न सयात कदं तन मे वथाभिभॊ 59 भवान हि नॊ वधॊपायं बरवीतु सवयम आत्मनः भवन्तं समरे राजन विषहेम कदं वयम 60 न हि ते सूक्ष्मम अप्य अस्ति रन्ध्रं कुरुपितामह मण्डलेनैव धनुषा सथा थृश्यॊ ऽसि संयुगे 61 नाथथानम संथधानं विकर्षन्तं धनुर न च पश्यामस तवा महाबाहॊ रदे सूर्यम इव सदितम 62 नराश्वरदनागानां हन्तारं परवीरहन क इवॊत्सहते हन्तुं तवां पुमान भरतर्षभ 63 वर्षता शरवर्षाणि महान्ति पुरुषॊत्तम कषयं नीता हि पृतना भवता महती मम 64 यदा युधि जयेयं तवां यदा राज्यं भवेन मम भवेत सैन्यस्य वा शान्तिस तन मे बरूहि पितामह 65 ततॊ ऽबरवीच छांतनवः पाण्डवान पाण्डुपूर्वज न कदं चन कौन्तेय मयि जीवति संयुगे युष्मासु थृश्यते वृथ्धिः सत्यम एतथ बरवीमि वः 66 निर्जिते मयि युथ्धे तु धरुवं जेष्यद कौरवान कषिप्रं मयि परहरत यथीच्छद रणे जयम अनुजानामि वः पार्दाः परहरध्वं यदासुखम 67 एवं हि सुकृतं मन्ये भवतां विथितॊ हय अहम हते मयि हतं सर्वं तस्माथ एवं विधीयताम 68 युधिष्ठिर उवाच बरूहि तस्माथ उपायं नॊ यदा युथ्धे जयेमहि भवन्तं समरे करुथ्धं थण्डपाणिम इवान्तकम 69 शक्यॊ वज्रधरॊ जेतुं वरुणॊ ऽद यमस तदा न भवान समरे शक्यः सेन्थ्रैर अपि सुरासुरैः 70 भीष्म उवाच सत्यम एतन महाबाहॊ यदा वथसि पाण्डव नाहं शक्यॊ रणे जेतुं सेन्थ्रैर अपि सुरासुरैः 71 आत्तशस्त्रॊ रणे यत्तॊ गृहीतवरकार्मुकः नयस्तशस्त्रं तु मां राजन हन्युर युधि महारदाः 72 निष्किप्तशस्त्रे पतिते विमुक्तकवचध्वजे थरवमाणे च भीते च तवास्मीति च वाथिनि 73 सत्रियां सत्रीनामधेये च विकले चैकपुत्रके अप्रसूते च थुष्प्रेक्ष्ये न युथ्धं रॊचते मम 74 इमं च शृणु मे पार्द संकल्पं पूर्वचिन्तितम अमङ्गल्यध्वजं थृष्ट्वा न युध्येयं कदं चन 75 य एष थरौपथॊ राजंस तव सैन्ये महारदः शिखण्डी समराकाङ्क्षी शूरश च समितिंजयः 76 यदाभवच च सत्री पूर्वं पश्चात पुंस्त्वम उपागतः जानन्ति च भवन्तॊ ऽपि सर्वम एतथ यदातदम 77 अर्जुनः समरे शूरः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम माम एव विशिखैस तूर्णम अभिथ्रवतु थंशितः 78 अमङ्गल्यध्वजे तस्मिन सत्रीपूर्वे च विशेषतः न परहर्तुम अभीप्सामि गृहीतेषुं कदं चन 79 तथ अन्तरं समासाथ्य पाण्डवॊ मां धनंजयः शरैर घातयतु कषिप्रं समन्ताथ भरतर्षभ 80 न तं पश्यामि लॊकेषु यॊ मां हन्यात समुथ्यतम ऋते कृष्णान महाभागात पाण्डवाथ वा धनंजयात 81 एष तस्मात पुरॊधाय कं चिथ अन्यं ममाग्रतः मां पातयतु बीभत्सुर एवं ते विजयॊ भवेत 82 एतत कुरुष्व कौन्तेय यदॊक्तं वचनं मम ततॊ जेष्यसि संग्रामे धार्तराष्ट्रान समागतान 83 संजय उवाच ते ऽनुज्ञातास ततः पार्दा जग्मुः सवशिबिरं परति अभिवाथ्य महात्मानं भीष्मं कुरुपितामहम 84 तदॊक्तवति गाङ्गेये परलॊकाय थीक्षिते अर्जुनॊ थुःखसंतप्तः सव्रीडम इथम अब्रवीत 85 गुरुणा कुलवृथ्धेन कृतप्रज्ञेन धीमता पितामहेन संग्रामे कदं यॊत्स्यामि माधव 86 करीडता हि मया बाल्ये वासुथेव महामनाः पांसुरूषितगात्रेण महात्मा परुषीकृतः 87 यस्याहम अधिरुह्याङ्कं बालः किल गथाग्रज तातेत्य अवॊचं पितरं पितुः पाण्डॊर महात्मनः 88 नाहं तातस तव पितुस तातॊ ऽसमि तव भारत इति माम अब्रवीथ बाल्ये यः स वध्यः कदं मया 89 कामं वध्यतु मे सैन्यं नाहं यॊत्स्ये महात्मना जयॊ वास्तु वधॊ वा मे कदं वा कृष्ण मन्यसे 90 शरीकृष्ण उवाच परतिज्ञाय वधं जिष्णॊ पुरा भीष्मस्य संयुगे कषत्रधर्मे सदितः पार्द कदं नैनं हनिष्यसि 91 पातयैनं रदात पार्द वज्राहतम इव थरुमम नाहत्वा युधि गाङ्गेयं विजयस ते भविष्यति 92 थिष्टम एतत पुरा थेवैर भविष्यत्य अवशस्य ते हन्ता भीष्मस्य पूर्वेन्थ्र इति तन न तथ अन्यदा 93 न हि भीष्मं थुराधर्षं वयात्ताननम इवान्तकम तवथन्यः शक्नुयाथ धन्तुम अपि वज्रधरः सवयम 94 जहि भीष्मं महाबाहॊ शृणु चेथं वचॊ मम यदॊवाच पुरा शक्रं महाबुथ्धिर बृहस्पतिः 95 जयायांसम अपि चेच छक्र गुणैर अपि समन्वितम आततायिनम आमन्त्र्य हन्याथ घातकम आगतम 96 शाश्वतॊ ऽयं सदितॊ धर्मः कषत्रियाणां धनंजय यॊथ्धव्यं रक्षितव्यं च यष्टव्यं चानसूयुभिः 97 अर्जुन उवाच शिखण्डी निधनं कृष्ण भीष्मस्य भविता धरुवम थृष्ट्वैव हि सथा भीष्मः पाञ्चाल्यं विनिवर्तते 98 ते वयं परमुखे तस्य सदापयित्वा शिखण्डिनम गाङ्गेयं पातयिष्याम उपायेनेति मे मतिः 99 अहम अन्यान महेष्वासान वारयिष्यामि सायकैः शिखण्ड्य अपि युधां शरेष्ठॊ भीष्मम एवाभियास्यतु 100 शरुतं ते कुरुमुख्यस्य नाहं हन्यां शिखण्डिनम कन्या हय एषा पुरा जाता पुरुषः समपथ्यत 101 संजय उवाच इत्य एवं निश्चयं कृत्वा पाण्डवाः सहमाधवाः शयनानि यदास्वानि भेजिरे पुरुषर्षभाः |
1
saṃjaya uvāca yudhyatām eva teṣāṃ tu bhāskare 'stam upāgate saṃdhyā samabhavad ghorā nāpaśyāma tato raṇam 2 tato yudhiṣṭhiro rājā saṃdhyāṃ saṃdṛśya bhārata vadhyamānaṃ balaṃ cāpi bhīṣmeṇāmitraghātinā 3 muktaśastraṃ parāvṛttaṃ palāyanaparāyaṇam bhīṣmaṃ ca yudhi saṃrabdham anuyāntaṃ mahārathān 4 somakāṃś ca jitān dṛṣṭvā nirutsāhān mahārathān cintayitvā ciraṃ dhyātvā avahāram arocayat 5 tato 'vahāraṃ sainyānāṃ cakre rājā yudhiṣṭhiraḥ tathaiva tava sainyānām avahāro hy abhūt tadā 6 tato 'vahāraṃ sainyānāṃ kṛtvā tatra mahārathāḥ nyaviśanta kuruśreṣṭha saṃgrāme kṣatavikṣatāḥ 7 bhīṣmasya samare karma cintayānās tu pāṇḍavāḥ nālabhanta tadā śāntiṃ bhṛśaṃ bhīṣmeṇa pīḍitāḥ 8 bhīṣmo 'pi samare jitvā pāṇḍavān saha sṛñjayaiḥ pūjyamānas tava sutair vandyamānaś ca bhārata 9 nyaviśat kurubhiḥ sārdhaṃ hṛṣṭarūpaiḥ samantataḥ tato rātriḥ samabhavat sarvabhūtapramohinī 10 tasmin rātrimukhe ghore pāṇḍavā vṛṣṇibhiḥ saha sṛñjayāś ca durādharṣā mantrāya samupāviśan 11 ātmaniḥśreyasaṃ sarve prāptakālaṃ mahābalāḥ mantrayām āsur avyagrā mantraniścayakovidāḥ 12 tato yudhiṣṭhiro rājā mantrayitvā ciraṃ nṛpa vāsudevaṃ samudvīkṣya vākyam etad uvāca ha 13 paśya kṛṣṇa mahātmānaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam gajaṃ nalavanānīva vimṛdnantaṃ balaṃ mama 14 na caivainaṃ mahātmānam utsahāmo nirīkṣitum lelihyamānaṃ sainyeṣu pravṛddham iva pāvakam 15 yathā ghoro mahānāgas takṣako vai viṣolbaṇaḥ tathā bhīṣmo raṇe kṛṣṇa tīṣkṇaśastraḥ pratāpavān 16 gṛhītacāpaḥ samare vimuñcaṃś ca śitāñ śarān śakyo jetuṃ yamaḥ kruddho vajrapāṇiś ca devarāṭ 17 varuṇaḥ pāśabhṛd vāpi sagado vā dhaneśvaraḥ na tu bhīṣmaḥ susaṃkruddhaḥ śakyo jetuṃ mahāhave 18 so 'ham evaṃ gate kṛṣṇa nimagnaḥ śokasāgare ātmano buddhidaurbalyād bhīṣmam āsādya saṃyuge 19 vanaṃ yāsyāmi durdharṣa śreyo me tatra vai gatam na yuddhaṃ rocaye kṛṣṇa hanti bhīṣmo hi naḥ sadā 20 yathā prajvalitaṃ vahniṃ pataṃgaḥ samabhidravan ekato mṛtyum abhyeti tathāhaṃ bhīṣmam īyivān 21 kṣayaṃ nīto 'smi vārṣṇeya rājyahetoḥ parākramī bhrātaraś caiva me śūrāḥ sāyakair bhṛśapīḍitāḥ 22 matkṛte bhrātṛsauhārdād rājyāt prabhraṃśanaṃ gatāḥ parikliṣṭā yathā kṛṣṇā matkṛte madhusūdana 23 jīvitaṃ bahu manye 'haṃ jīvitaṃ hy adya durlabham jīvitasyādya śeṣeṇa cariṣye dharmam uttamam 24 yadi te 'ham anugrāhyo bhrātṛbhiḥ saha keśava svadharmasyāvirodhena tad udāhara keśava 25 etac chrutvā vacas tasya kāruṇyād bahuvistaram pratyuvāca tataḥ kṛṣṇaḥ sāntvayāno yudhiṣṭhiram 26 dharmaputra viṣādaṃ tvaṃ mā kṛthāḥ satyasaṃgara yasya te bhrātaraḥ śūrā durjayāḥ śatrusūdanāḥ 27 arjuno bhīmasenaś ca vāyvagnisamatejasau mādrīputrau ca vikrāntau tridaśānām iveśvarau 28 māṃ vā niyuṅkṣva sauhārdād yotsye bhīṣmeṇa pāṇḍava tvatprayukto hy ahaṃ rājan kiṃ na kuryāṃ mahāhave 29 haniṣyāmi raṇe bhīṣmam āhūya puruṣarṣabham paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ yadi necchati phalgunaḥ 30 yadi bhīṣme hate rājañ jayaṃ paśyasi pāṇḍava hantāsmy ekarathenādya kuruvṛddhaṃ pitāmaham 31 paśya me vikramaṃ rājan mahendrasyeva saṃyuge vimuñcantaṃ mahāstrāṇi pātayiṣyāmi taṃ rathāt 32 yaḥ śatruḥ pāṇḍuputrāṇāṃ macchatruḥ sa na saṃśayaḥ madarthā bhavadarthā ye ye madīyās tavaiva te 33 tava bhrātā mama sakhā saṃbandhī śiṣya eva ca māṃsāny utkṛtya vai dadyām arjunārthe mahīpate 34 eṣa cāpi naravyāghro matkṛte jīvitaṃ tyajet eṣa naḥ samayas tāta tārayema parasparam sa māṃ niyuṅkṣva rājendra yāvad dvīpo bhavāmy aham 35 pratijñātam upaplavye yat tat pārthena pūrvataḥ ghātayiṣyāmi gāṅgeyam ity ulūkasya saṃnidhau 36 parirakṣyaṃ ca mama tad vacaḥ pārthasya dhīmataḥ anujñātaṃ tu pārthena mayā kāryaṃ na saṃśayaḥ 37 atha vā phalgunasyaiṣa bhāraḥ parimito raṇe nihaniṣyati saṃgrāme bhīṣmaṃ parapuraṃjayam 38 aśakyam api kuryād dhi raṇe pārthaḥ samudyataḥ tridaśān vā samudyuktān sahitān daityadānavaiḥ nihanyād arjunaḥ saṃkhye kim u bhīṣmaṃ narādhipa 39 viparīto mahāvīryo gatasattvo 'lpajīvitaḥ bhīṣmaḥ śāṃtanavo nūnaṃ kartavyaṃ nāvabudhyate 40 yudhiṣṭhira uvāca evam etan mahābāho yathā vadasi mādhava sarve hy ete na paryāptās tava veganivāraṇe 41 niyataṃ samavāpsyāmi sarvam eva yathepsitam yasya me puruṣavyāghra bhavān nātho mahābalaḥ 42 sendrān api raṇe devāñ jayeyaṃ jayatāṃ vara tvayā nāthena govinda kim u bhīṣmaṃ mahāhave 43 na tu tvām anṛtaṃ kartum utsahe svārthagauravāt ayudhyamānaḥ sāhāyyaṃ yathoktaṃ kuru mādhava 44 samayas tu kṛtaḥ kaś cid bhīṣmeṇa mama mādhava mantrayiṣye tavārthāya na tu yotsye kathaṃ cana duryodhanārthe yotsyāmi satyam etad iti prabho 45 sa hi rājyasya me dātā mantrasyaiva ca mādhava tasmād devavrataṃ bhūyo vadhopāyārtham ātmanaḥ bhavatā sahitāḥ sarve pṛcchāmo madhusūdana 46 tad vayaṃ sahitā gatvā bhīṣmam āśu narottamam rucite tava vārṣṇeya mantraṃ pṛcchāma kauravam 47 sa vakṣyati hitaṃ vākyaṃ tathyaṃ caiva janārdana yathā sa vakṣyate kṛṣṇa tathā kartāsmi saṃyuge 48 sa no jayasya dātā ca mantrasya ca dhṛtavrataḥ bālāḥ pitrā vihīnāś ca tena saṃvardhitā vayam 49 taṃ cet pitāmahaṃ vṛddhaṃ hantum icchāmi mādhava pituḥ pitaram iṣṭaṃ vai dhig astu kṣatrajīvikām 50 saṃjaya uvāca tato 'bravīn mahārāja vārṣṇeyaḥ kurunandanam rocate me mahābāho satataṃ tava bhāṣitam 51 devavrataḥ kṛtī bhīṣmaḥ prekṣitenāpi nirdahet gamyatāṃ sa vadhopāyaṃ praṣṭuṃ sāgaragāsutaḥ vaktum arhati satyaṃ sa tvayā pṛṣṭo viśeṣataḥ 52 te vayaṃ tatra gacchāmaḥ praṣṭuṃ kurupitāmaham praṇamya śirasā cainaṃ mantraṃ pṛcchāma mādhava sa no dāsyati yaṃ mantraṃ tena yotsyāmahe parān 53 evaṃ saṃmantrya vai vīrāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja jagmus te sahitāḥ sarve vāsudevaś ca vīryavān vimuktaśastrakavacā bhīṣmasya sadanaṃ prati 54 praviśya ca tadā bhīṣmaṃ śirobhiḥ pratipedire pūjayanto mahārāja pāṇḍavā bharatarṣabha praṇamya śirasā cainaṃ bhīṣmaṃ śaraṇam anvayuḥ 55 tān uvāca mahābāhur bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ svāgataṃ tava vārṣṇeya svāgataṃ te dhanaṃjaya svāgataṃ dharmaputrāya bhīmāya yamayos tathā 56 kiṃ kāryaṃ vaḥ karomy adya yuṣmatprītivivardhanam sarvātmanā ca kartāsmi yady api syāt suduṣkaram 57 tathā bruvāṇaṃ gāṅgeyaṃ prītiyuktaṃ punaḥ punaḥ uvāca vākyaṃ dīnātmā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ 58 kathaṃ jayema dharmajña kathaṃ rājyaṃ labhemahi prajānāṃ saṃkṣayo na syāt kathaṃ tan me vadābhibho 59 bhavān hi no vadhopāyaṃ bravītu svayam ātmanaḥ bhavantaṃ samare rājan viṣahema kathaṃ vayam 60 na hi te sūkṣmam apy asti randhraṃ kurupitāmaha maṇḍalenaiva dhanuṣā sadā dṛśyo 'si saṃyuge 61 nādadānam saṃdadhānaṃ vikarṣantaṃ dhanur na ca paśyāmas tvā mahābāho rathe sūryam iva sthitam 62 narāśvarathanāgānāṃ hantāraṃ paravīrahan ka ivotsahate hantuṃ tvāṃ pumān bharatarṣabha 63 varṣatā śaravarṣāṇi mahānti puruṣottama kṣayaṃ nītā hi pṛtanā bhavatā mahatī mama 64 yathā yudhi jayeyaṃ tvāṃ yathā rājyaṃ bhaven mama bhavet sainyasya vā śāntis tan me brūhi pitāmaha 65 tato 'bravīc chāṃtanavaḥ pāṇḍavān pāṇḍupūrvaja na kathaṃ cana kaunteya mayi jīvati saṃyuge yuṣmāsu dṛśyate vṛddhiḥ satyam etad bravīmi vaḥ 66 nirjite mayi yuddhe tu dhruvaṃ jeṣyatha kauravān kṣipraṃ mayi praharata yadīcchatha raṇe jayam anujānāmi vaḥ pārthāḥ praharadhvaṃ yathāsukham 67 evaṃ hi sukṛtaṃ manye bhavatāṃ vidito hy aham hate mayi hataṃ sarvaṃ tasmād evaṃ vidhīyatām 68 yudhiṣṭhira uvāca brūhi tasmād upāyaṃ no yathā yuddhe jayemahi bhavantaṃ samare kruddhaṃ daṇḍapāṇim ivāntakam 69 śakyo vajradharo jetuṃ varuṇo 'tha yamas tathā na bhavān samare śakyaḥ sendrair api surāsuraiḥ 70 bhīṣma uvāca satyam etan mahābāho yathā vadasi pāṇḍava nāhaṃ śakyo raṇe jetuṃ sendrair api surāsuraiḥ 71 āttaśastro raṇe yatto gṛhītavarakārmukaḥ nyastaśastraṃ tu māṃ rājan hanyur yudhi mahārathāḥ 72 niṣkiptaśastre patite vimuktakavacadhvaje dravamāṇe ca bhīte ca tavāsmīti ca vādini 73 striyāṃ strīnāmadheye ca vikale caikaputrake aprasūte ca duṣprekṣye na yuddhaṃ rocate mama 74 imaṃ ca śṛṇu me pārtha saṃkalpaṃ pūrvacintitam amaṅgalyadhvajaṃ dṛṣṭvā na yudhyeyaṃ kathaṃ cana 75 ya eṣa draupado rājaṃs tava sainye mahārathaḥ śikhaṇḍī samarākāṅkṣī śūraś ca samitiṃjayaḥ 76 yathābhavac ca strī pūrvaṃ paścāt puṃstvam upāgataḥ jānanti ca bhavanto 'pi sarvam etad yathātatham 77 arjunaḥ samare śūraḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam mām eva viśikhais tūrṇam abhidravatu daṃśitaḥ 78 amaṅgalyadhvaje tasmin strīpūrve ca viśeṣataḥ na prahartum abhīpsāmi gṛhīteṣuṃ kathaṃ cana 79 tad antaraṃ samāsādya pāṇḍavo māṃ dhanaṃjayaḥ śarair ghātayatu kṣipraṃ samantād bharatarṣabha 80 na taṃ paśyāmi lokeṣu yo māṃ hanyāt samudyatam ṛte kṛṣṇān mahābhāgāt pāṇḍavād vā dhanaṃjayāt 81 eṣa tasmāt purodhāya kaṃ cid anyaṃ mamāgrataḥ māṃ pātayatu bībhatsur evaṃ te vijayo bhavet 82 etat kuruṣva kaunteya yathoktaṃ vacanaṃ mama tato jeṣyasi saṃgrāme dhārtarāṣṭrān samāgatān 83 saṃjaya uvāca te 'nujñātās tataḥ pārthā jagmuḥ svaśibiraṃ prati abhivādya mahātmānaṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham 84 tathoktavati gāṅgeye paralokāya dīkṣite arjuno duḥkhasaṃtaptaḥ savrīḍam idam abravīt 85 guruṇā kulavṛddhena kṛtaprajñena dhīmatā pitāmahena saṃgrāme kathaṃ yotsyāmi mādhava 86 krīḍatā hi mayā bālye vāsudeva mahāmanāḥ pāṃsurūṣitagātreṇa mahātmā paruṣīkṛtaḥ 87 yasyāham adhiruhyāṅkaṃ bālaḥ kila gadāgraja tātety avocaṃ pitaraṃ pituḥ pāṇḍor mahātmanaḥ 88 nāhaṃ tātas tava pitus tāto 'smi tava bhārata iti mām abravīd bālye yaḥ sa vadhyaḥ kathaṃ mayā 89 kāmaṃ vadhyatu me sainyaṃ nāhaṃ yotsye mahātmanā jayo vāstu vadho vā me kathaṃ vā kṛṣṇa manyase 90 śrīkṛṣṇa uvāca pratijñāya vadhaṃ jiṣṇo purā bhīṣmasya saṃyuge kṣatradharme sthitaḥ pārtha kathaṃ nainaṃ haniṣyasi 91 pātayainaṃ rathāt pārtha vajrāhatam iva drumam nāhatvā yudhi gāṅgeyaṃ vijayas te bhaviṣyati 92 diṣṭam etat purā devair bhaviṣyaty avaśasya te hantā bhīṣmasya pūrvendra iti tan na tad anyathā 93 na hi bhīṣmaṃ durādharṣaṃ vyāttānanam ivāntakam tvadanyaḥ śaknuyād dhantum api vajradharaḥ svayam 94 jahi bhīṣmaṃ mahābāho śṛṇu cedaṃ vaco mama yathovāca purā śakraṃ mahābuddhir bṛhaspatiḥ 95 jyāyāṃsam api cec chakra guṇair api samanvitam ātatāyinam āmantrya hanyād ghātakam āgatam 96 śāśvato 'yaṃ sthito dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ dhanaṃjaya yoddhavyaṃ rakṣitavyaṃ ca yaṣṭavyaṃ cānasūyubhiḥ 97 arjuna uvāca śikhaṇḍī nidhanaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya bhavitā dhruvam dṛṣṭvaiva hi sadā bhīṣmaḥ pāñcālyaṃ vinivartate 98 te vayaṃ pramukhe tasya sthāpayitvā śikhaṇḍinam gāṅgeyaṃ pātayiṣyāma upāyeneti me matiḥ 99 aham anyān maheṣvāsān vārayiṣyāmi sāyakaiḥ śikhaṇḍy api yudhāṃ śreṣṭho bhīṣmam evābhiyāsyatu 100 śrutaṃ te kurumukhyasya nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam kanyā hy eṣā purā jātā puruṣaḥ samapadyata 101 saṃjaya uvāca ity evaṃ niścayaṃ kṛtvā pāṇḍavāḥ sahamādhavāḥ śayanāni yathāsvāni bhejire puruṣarṣabhāḥ |