|
1
संजय उवाच वयुष्टायां तु महाराज रजन्यां सर्वपार्दिवाः पाण्डवा धार्तराष्ट्राश च अभिजग्मुः पितामहम 2 तं वीरशयने वीरं शयानं कुरुसत्तमम अभिवाथ्यॊपतस्दुर वै कषत्रियाः कषत्रियर्षभम 3 कन्याश चन्थनचूर्णैश च लाजैर माल्यैश च सर्वशः सत्रियॊ बालास तदा वृथ्धाः परेक्षकाश च पृदग्जनाः समभ्ययुः शांतनवं भूतानीव तमॊनुथम 4 तूर्याणि गणिका वारास तदैव नटनर्तकाः उपानृत्यञ जगुश चैव वृथ्धं कुरुपितामहम 5 उपारम्य च युथ्धेभ्यः संनाहान विप्रमुच्य च आयुधानि च निक्षिप्य सहिताः कुरुपाण्डवाः 6 अन्वासत थुराधर्षं थेवव्रतम अरिंथमम अन्यॊन्यं परीतिमन्तस ते यदापूर्वं यदावयः 7 सा पार्दिवशताकीर्णा समितिर भीष्मशॊभिता शुशुभे भारती थीप्ता थिवीवाथित्यमण्डलम 8 विबभौ च नृपाणां सा पितामहम उपासताम थेवानाम इव थेवेशं पितामहम उपासताम 9 भीष्मस तु वेथनां धैर्यान निगृह्य भरतर्षभ अभितप्तः शरैश चैव नातिहृष्टमनाब्रवीत 10 शराभितप्तकायॊ ऽहं शरसंतापमूर्छितः पानीयम अभिकाङ्क्षे ऽहं राज्ञस तान परत्यभाषत 11 ततस ते कषत्रिया राजन समाजह्रुः समन्ततः भक्ष्यान उच्चावचांस तत्र वारिकुम्भांश च शीतलान 12 उपनीतं च तथ थृष्ट्वा भीष्मः शांतनवॊ ऽबरवीत नाथ्य तात मया शक्यं भॊगान कांश चन मानुषान 13 उपभॊक्तुं मनुष्येभ्यः शरशय्यागते हय अहम परतीक्षमाणस तिष्ठामि निवृत्तिं शशिसूर्ययॊः 14 एवम उक्त्वा शांतनवॊ थीनवाक सर्वपार्दिवान धनंजयं महाबाहुम अभ्यभाषत भारत 15 अदॊपेत्य महाबाहुर अभिवाथ्य पितामहम अतिष्ठत पराञ्जलिः परह्वः किं करॊमीति चाब्रवीत 16 तं थृष्ट्वा पाण्डवं राजन्न अभिवाथ्याग्रतः सदितम अभ्यभाषत धर्मात्मा भीष्मः परीतॊ धनंजयम 17 थह्यते ऽथः शरीरं मे संस्यूतॊ ऽसमि महेषुभिः मर्माणि परिथूयन्ते वथनं मम शुष्यति 18 हलाथनार्दं शरीरस्य परयच्छापॊ ममार्जुन तवं हि शक्तॊ महेष्वास थातुम अम्भॊ यदाविधि 19 अर्जुनस तु तदेत्य उक्त्वा रदम आरुह्य वीर्यवान अधिज्यं बलवत कृत्वा गाण्डीवं वयाक्षिपथ धनुः 20 तस्य जयातलनिर्घॊषं विस्फूर्जितम इवाशनेः वित्रेसुः सर्वभूतानि शरुत्वा सर्वे च पार्दिवाः 21 ततः परथक्षिणं कृत्वा रदेन रदिनां वरः शयानं भरतश्रेष्ठं सर्वशस्त्रभृतां वरम 22 संधाय च शरं थीप्तम अभिमन्त्र्य महायशाः पर्जन्यास्त्रेण संयॊज्य सर्वलॊकस्य पश्यतः अविध्यत पृदिवीं पार्दः पार्श्वे भीष्मस्य थक्षिणे 23 उत्पपात ततॊ धारा विमला वारिणः शिवा शीतस्यामृतकल्पस्य थिव्यगन्धरसस्य च 24 अतर्पयत ततः पार्दः शीतया वारिधारया भीष्मं कुरूणाम ऋषभं थिव्यकर्मपराक्रमः 25 कर्मणा तेन पार्दस्य शक्रष्येव विकुर्वतः विस्मयं परमं जग्मुस ततस ते वसुधाधिपाः 26 तत कर्म परेक्ष्य बीभत्सॊर अतिमानुषम अथ्भुतम संप्रावेपन्त कुरवॊ गावः शीतार्थिता इव 27 विस्मयाच चॊत्तरीयाणि वयाविध्यन सर्वतॊ नृपाः शङ्खथुन्थुभिनिर्घॊषैस तुमुलं सर्वतॊ ऽभवत 28 तृप्तं शांतनवश चापि राजन बीभत्सुम अब्रवीत सर्वपार्दिववीराणां संनिधौ पूजयन्न इव 29 नैतच चित्रं महाबाहॊ तवयि कौरवनन्थन कदितॊ नारथेनासि पूर्वर्षिर अमितथ्युतिः 30 वासुथेवसहायस तवं महत कर्म करिष्यसि यन नॊत्सहति थेवेन्थ्रः सह थेवैर अपि धरुवम 31 विथुस तवां निधनं पार्द सर्वक्षत्रस्य तथ्विथः धनुर्धराणाम एकस तवं पृदिव्यां परवरॊ नृषु 32 मनुष्या जगति शरेष्ठाः पक्षिणां गरुडॊ वरः सरसां सागरः शरेष्ठॊ गौर वरिष्ठा चतुष्पथाम 33 आथित्यस तेजसां शरेष्ठॊ गिरीणां हिमवान वरः जातीनां बराह्मणः शरेष्ठः शरेष्ठस तवम असि धन्विनाम 34 न वै शरुतं धार्तराष्ट्रेण वाक्यं; संबॊध्यमानं विथुरेण चैव थरॊणेन रामेण जनार्थनेन; मुहुर मुहुः संजयेनापि चॊक्तम 35 परीतबुथ्धिर हि विसंज्ञकल्पॊ; थुर्यॊधनॊ नाभ्यनन्थथ वचॊ मे स शेष्यते वै निहतश चिराय; शास्तातिगॊ भीमबलाभिभूतः 36 ततः शरुत्वा तथ वचः कौरवेन्थ्रॊ; थुर्यॊधनॊ थीनमना बभूव तम अब्रवीच छांतनवॊ ऽभिवीक्ष्य; निबॊध राजन भव वीतमन्युः 37 थृष्टं थुर्यॊधनेथं ते यदा पार्देन धीमता जलस्य धारा जनिता शीतस्यामृतगन्धिनः एतस्य कर्ता लॊके ऽसमिन नान्यः कश चन विथ्यते 38 आग्नेयं वारुणं सौम्यं वायव्यम अद वैष्णवम ऐन्थ्रं पाशुपतं बराह्मं पारमेष्ठ्यं परजापतेः धातुस तवष्टुश च सवितुर थिव्यान्य अस्त्राणि सर्वशः 39 सर्वस्मिन मानुषे लॊके वेत्त्य एकॊ हि धनंजयः कृष्णॊ वा थेवकीपुत्रॊ नान्यॊ वै वेथ कश चन न शक्याः पाण्डवास तात युथ्धे जेतुं कदं चन 40 अमानुषाणि कर्माणि यस्यैतानि महात्मनः तेन सत्त्ववता संख्ये शूरेणाहवशॊभिना कृतिना समरे राजन संधिस ते तात युज्यताम 41 यावत कृष्णॊ महाबाहुः सवाधीनः कुरुसंसथि तावत पार्देन शूरेण संधिस ते तात युज्यताम 42 यावच चमूं न ते शेषां शरैः संनतपर्वभिः नाशयत्य अर्जुनस तावत संधिस ते तात युज्यताम 43 यावत तिष्ठन्ति समरे हतशेषाः सहॊथराः नृपाश च बहवॊ राजंस तावत संधिः परयुज्यताम 44 न निर्थहति ते यावत करॊधथीप्तेक्षणश चमूम युधिष्ठिरॊ हि तावथ वै संधिस ते तात युज्यताम 45 नकुलः सहथेवश च भीमसेनश च पाण्डवः यावच चमूं महाराज नाशयन्ति न सर्वशः तावत ते पाण्डवैः सार्धं सौभ्रात्रं तात रॊचताम 46 युथ्धं मथन्तम एवास्तु तात संशाम्य पाण्डवैः एतत ते रॊचतां वाक्यं यथ उक्तॊ ऽसि मयानघ एतत कषेमम अहं मन्ये तव चैव कुलस्य च 47 तयक्त्वा मन्युम उपशाम्यस्व पार्दैः; पर्याप्तम एतथ यत कृतं फल्गुनेन भीष्मस्यान्ताथ अस्तु वः सौहृथं वा; संप्रश्लेषः साधु राजन परसीथ 48 राज्यस्यार्धं थीयतां पाण्डवानाम; इन्थ्रप्रस्दं धर्मराजॊ ऽनुशास्तु मा मित्रध्रुक पार्दिवानां जघन्यः; पापां कीर्तिं पराप्स्यसे कौरवेन्थ्र 49 ममावसानाच छान्तिर अस्तु परजानां; संगच्छन्तां पार्दिवाः परीतिमन्तः पिता पुत्रं मातुलं भागिनेयॊ; भराता चैव भरातरं परैतु राजन 50 न चेथ एवं पराप्तकालं वचॊ मे; मॊहाविष्टः परतिपत्स्यस्य अबुथ्ध्या भीष्मस्यान्ताथ एतथन्ताः सद सर्वे; सत्याम एतां भारतीम ईरयामि 51 एतथ वाक्यं सौहृथाथ आपगेयॊ; मध्ये राज्ञां भारतं शरावयित्वा तूष्णीम आसीच छल्यसंतप्तमर्मा; यत्वात्मानं वेथनां संनिगृह्य |
1
saṃjaya uvāca vyuṣṭāyāṃ tu mahārāja rajanyāṃ sarvapārthivāḥ pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca abhijagmuḥ pitāmaham 2 taṃ vīraśayane vīraṃ śayānaṃ kurusattamam abhivādyopatasthur vai kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham 3 kanyāś candanacūrṇaiś ca lājair mālyaiś ca sarvaśaḥ striyo bālās tathā vṛddhāḥ prekṣakāś ca pṛthagjanāḥ samabhyayuḥ śāṃtanavaṃ bhūtānīva tamonudam 4 tūryāṇi gaṇikā vārās tathaiva naṭanartakāḥ upānṛtyañ jaguś caiva vṛddhaṃ kurupitāmaham 5 upāramya ca yuddhebhyaḥ saṃnāhān vipramucya ca āyudhāni ca nikṣipya sahitāḥ kurupāṇḍavāḥ 6 anvāsata durādharṣaṃ devavratam ariṃdamam anyonyaṃ prītimantas te yathāpūrvaṃ yathāvayaḥ 7 sā pārthivaśatākīrṇā samitir bhīṣmaśobhitā śuśubhe bhāratī dīptā divīvādityamaṇḍalam 8 vibabhau ca nṛpāṇāṃ sā pitāmaham upāsatām devānām iva deveśaṃ pitāmaham upāsatām 9 bhīṣmas tu vedanāṃ dhairyān nigṛhya bharatarṣabha abhitaptaḥ śaraiś caiva nātihṛṣṭamanābravīt 10 śarābhitaptakāyo 'haṃ śarasaṃtāpamūrchitaḥ pānīyam abhikāṅkṣe 'haṃ rājñas tān pratyabhāṣata 11 tatas te kṣatriyā rājan samājahruḥ samantataḥ bhakṣyān uccāvacāṃs tatra vārikumbhāṃś ca śītalān 12 upanītaṃ ca tad dṛṣṭvā bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt nādya tāta mayā śakyaṃ bhogān kāṃś cana mānuṣān 13 upabhoktuṃ manuṣyebhyaḥ śaraśayyāgate hy aham pratīkṣamāṇas tiṣṭhāmi nivṛttiṃ śaśisūryayoḥ 14 evam uktvā śāṃtanavo dīnavāk sarvapārthivān dhanaṃjayaṃ mahābāhum abhyabhāṣata bhārata 15 athopetya mahābāhur abhivādya pitāmaham atiṣṭhat prāñjaliḥ prahvaḥ kiṃ karomīti cābravīt 16 taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ rājann abhivādyāgrataḥ sthitam abhyabhāṣata dharmātmā bhīṣmaḥ prīto dhanaṃjayam 17 dahyate 'daḥ śarīraṃ me saṃsyūto 'smi maheṣubhiḥ marmāṇi paridūyante vadanaṃ mama śuṣyati 18 hlādanārthaṃ śarīrasya prayacchāpo mamārjuna tvaṃ hi śakto maheṣvāsa dātum ambho yathāvidhi 19 arjunas tu tathety uktvā ratham āruhya vīryavān adhijyaṃ balavat kṛtvā gāṇḍīvaṃ vyākṣipad dhanuḥ 20 tasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ vitresuḥ sarvabhūtāni śrutvā sarve ca pārthivāḥ 21 tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā rathena rathināṃ varaḥ śayānaṃ bharataśreṣṭhaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam 22 saṃdhāya ca śaraṃ dīptam abhimantrya mahāyaśāḥ parjanyāstreṇa saṃyojya sarvalokasya paśyataḥ avidhyat pṛthivīṃ pārthaḥ pārśve bhīṣmasya dakṣiṇe 23 utpapāta tato dhārā vimalā vāriṇaḥ śivā śītasyāmṛtakalpasya divyagandharasasya ca 24 atarpayat tataḥ pārthaḥ śītayā vāridhārayā bhīṣmaṃ kurūṇām ṛṣabhaṃ divyakarmaparākramaḥ 25 karmaṇā tena pārthasya śakraṣyeva vikurvataḥ vismayaṃ paramaṃ jagmus tatas te vasudhādhipāḥ 26 tat karma prekṣya bībhatsor atimānuṣam adbhutam saṃprāvepanta kuravo gāvaḥ śītārditā iva 27 vismayāc cottarīyāṇi vyāvidhyan sarvato nṛpāḥ śaṅkhadundubhinirghoṣais tumulaṃ sarvato 'bhavat 28 tṛptaṃ śāṃtanavaś cāpi rājan bībhatsum abravīt sarvapārthivavīrāṇāṃ saṃnidhau pūjayann iva 29 naitac citraṃ mahābāho tvayi kauravanandana kathito nāradenāsi pūrvarṣir amitadyutiḥ 30 vāsudevasahāyas tvaṃ mahat karma kariṣyasi yan notsahati devendraḥ saha devair api dhruvam 31 vidus tvāṃ nidhanaṃ pārtha sarvakṣatrasya tadvidaḥ dhanurdharāṇām ekas tvaṃ pṛthivyāṃ pravaro nṛṣu 32 manuṣyā jagati śreṣṭhāḥ pakṣiṇāṃ garuḍo varaḥ sarasāṃ sāgaraḥ śreṣṭho gaur variṣṭhā catuṣpadām 33 ādityas tejasāṃ śreṣṭho girīṇāṃ himavān varaḥ jātīnāṃ brāhmaṇaḥ śreṣṭhaḥ śreṣṭhas tvam asi dhanvinām 34 na vai śrutaṃ dhārtarāṣṭreṇa vākyaṃ; saṃbodhyamānaṃ vidureṇa caiva droṇena rāmeṇa janārdanena; muhur muhuḥ saṃjayenāpi coktam 35 parītabuddhir hi visaṃjñakalpo; duryodhano nābhyanandad vaco me sa śeṣyate vai nihataś cirāya; śāstātigo bhīmabalābhibhūtaḥ 36 tataḥ śrutvā tad vacaḥ kauravendro; duryodhano dīnamanā babhūva tam abravīc chāṃtanavo 'bhivīkṣya; nibodha rājan bhava vītamanyuḥ 37 dṛṣṭaṃ duryodhanedaṃ te yathā pārthena dhīmatā jalasya dhārā janitā śītasyāmṛtagandhinaḥ etasya kartā loke 'smin nānyaḥ kaś cana vidyate 38 āgneyaṃ vāruṇaṃ saumyaṃ vāyavyam atha vaiṣṇavam aindraṃ pāśupataṃ brāhmaṃ pārameṣṭhyaṃ prajāpateḥ dhātus tvaṣṭuś ca savitur divyāny astrāṇi sarvaśaḥ 39 sarvasmin mānuṣe loke vetty eko hi dhanaṃjayaḥ kṛṣṇo vā devakīputro nānyo vai veda kaś cana na śakyāḥ pāṇḍavās tāta yuddhe jetuṃ kathaṃ cana 40 amānuṣāṇi karmāṇi yasyaitāni mahātmanaḥ tena sattvavatā saṃkhye śūreṇāhavaśobhinā kṛtinā samare rājan saṃdhis te tāta yujyatām 41 yāvat kṛṣṇo mahābāhuḥ svādhīnaḥ kurusaṃsadi tāvat pārthena śūreṇa saṃdhis te tāta yujyatām 42 yāvac camūṃ na te śeṣāṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ nāśayaty arjunas tāvat saṃdhis te tāta yujyatām 43 yāvat tiṣṭhanti samare hataśeṣāḥ sahodarāḥ nṛpāś ca bahavo rājaṃs tāvat saṃdhiḥ prayujyatām 44 na nirdahati te yāvat krodhadīptekṣaṇaś camūm yudhiṣṭhiro hi tāvad vai saṃdhis te tāta yujyatām 45 nakulaḥ sahadevaś ca bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ yāvac camūṃ mahārāja nāśayanti na sarvaśaḥ tāvat te pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ saubhrātraṃ tāta rocatām 46 yuddhaṃ madantam evāstu tāta saṃśāmya pāṇḍavaiḥ etat te rocatāṃ vākyaṃ yad ukto 'si mayānagha etat kṣemam ahaṃ manye tava caiva kulasya ca 47 tyaktvā manyum upaśāmyasva pārthaiḥ; paryāptam etad yat kṛtaṃ phalgunena bhīṣmasyāntād astu vaḥ sauhṛdaṃ vā; saṃpraśleṣaḥ sādhu rājan prasīda 48 rājyasyārdhaṃ dīyatāṃ pāṇḍavānām; indraprasthaṃ dharmarājo 'nuśāstu mā mitradhruk pārthivānāṃ jaghanyaḥ; pāpāṃ kīrtiṃ prāpsyase kauravendra 49 mamāvasānāc chāntir astu prajānāṃ; saṃgacchantāṃ pārthivāḥ prītimantaḥ pitā putraṃ mātulaṃ bhāgineyo; bhrātā caiva bhrātaraṃ praitu rājan 50 na ced evaṃ prāptakālaṃ vaco me; mohāviṣṭaḥ pratipatsyasy abuddhyā bhīṣmasyāntād etadantāḥ stha sarve; satyām etāṃ bhāratīm īrayāmi 51 etad vākyaṃ sauhṛdād āpageyo; madhye rājñāṃ bhārataṃ śrāvayitvā tūṣṇīm āsīc chalyasaṃtaptamarmā; yatvātmānaṃ vedanāṃ saṃnigṛhya |