|
1
धृतराष्ट्र उवाच कदम आसंस तथा यॊधा हीना भीष्मेण संजय बलिना थेवकल्पेन गुर्वर्दे बरह्मचारिणा 2 तथैव निहतान मन्ये कुरून अन्यांश च पार्दिवान न पराहरथ यथा भीष्मॊ घृणित्वाथ थरुपथात्मजे 3 ततॊ थुःखतरं मन्ये किम अन्यत परभविष्यति यथ अथ्य पितरं शरुत्वा निहतं मम थुर्मतेः 4 अश्मसारमयं नूनं हृथयं मम संजय शरुत्वा विनिहतं भीष्मं शतधा यन न थीर्यते 5 पुनः पुनर न मृष्यामि हतं थेवव्रतं रणे न हतॊ जामथग्न्येन थिव्यैर अस्त्रैः सम यः पुरा 6 यथ अथ्य निहतेनाजौ भीष्मेण जयम इच्छता चेष्टितं नरसिंहेन तन मे कदय संजय 7 संजय उवाच सायाह्ने नयपतथ भूमौ धार्तराष्ट्रान विषाथयन पाञ्चालानां थथथ धर्षं कुरुवृथ्धः पितामहः 8 स शेते शरतल्पस्दॊ मेथिनीम अस्पृशंस तथा भीष्मॊ रदात परपतितः परच्युतॊ धरणीतले 9 हाहेति तुमुलः शब्थॊ भूतानां समपथ्यत सीमावृक्षे निपतिते कुरूणां समितिक्षये 10 उभयॊः सेनयॊ राजन कषत्रियान भयम आविशत भीष्मं शंतनवं थृष्ट्वा विशीर्णकवचध्वजम कुरवः पर्यवर्तन्त पाण्डवाश च विशां पते 11 खं तमॊवृतम आसीच च नासीथ भानुमतः परभा ररास पृदिवी चैव भीष्मे शांतनवे हते 12 अयं बरह्मविथां शरेष्ठॊ अयं बरह्मविथां गतिः इत्य अभाषन्त भूतानि शयानं भरतर्षभम 13 अयं पितरम आज्ञाय कामार्तं शंतनुं पुरा ऊर्ध्वरेतसम आत्मानं चकार पुरुषर्षभः 14 इति सम शरतल्पस्दं भरतानाम अमध्यमम ऋषयः पर्यधावन्त सहिताः सिथ्धचारणैः 15 हते शांतनवे भीष्मे भरतानां पितामहे न किं चित परत्यपथ्यन्त पुत्रास तव च भारत 16 विवर्णवथनाश चासन गतश्रीकाश च भारत अतिष्ठन वरीडिताश चैव हरिया युक्ता हय अधॊमुखाः 17 पाण्डवाश च जयं लब्ध्वा संग्रामशिरसि सदिताः सर्वे थध्मुर महाशङ्खान हेमजालपरिष्कृतान 18 भृशं तूर्यनिनाथेषु वाथ्यमानेषु चानघ अपश्याम रणे राजन भीमसेनं महाबलम आक्रीडमानं कौन्तेयं हर्षेण महता युतम 19 निहत्य समरे शत्रून महाबलसमन्वितान संमॊहश चापि तुमुलः कुरूणाम अभवत तथा 20 कर्णथुर्यॊधनौ चापि निःश्वसेतां मुहुर मुहुः तदा निपतिते भीष्मे कौरवाणां धुरंधरे हाहाकारम अभूत सर्वं निर्मर्याथम अवर्तत 21 थृष्ट्वा च पतितं भीष्मं पुत्रॊ थुःशासनस तव उत्तमं जवम आस्दाय थरॊणानीकं समाथ्रवत 22 भरात्रा परस्दापितॊ वीरः सवेनानीकेन थंशितः परययौ पुरुषव्याघ्रः सवसैन्यम अभिचॊथयन 23 तम आयान्तम अभिप्रेक्ष्य कुरवः पर्यवारयन थुःशासनं महाराज किम अयं वक्ष्यतीति वै 24 ततॊ थरॊणाय निहतं भीष्मम आचष्ट कौरवः थरॊणस तथ अप्रियं शरुत्वा सहसा नयपतथ रदात 25 स संज्ञाम उपलभ्याद भारथ्वाजः परतापवान निवारयाम आस तथा सवान्य अनीकानि मारिष 26 विनिवृत्तान कुरून थृष्ट्वा पाण्डवापि सवसैनिकान थूतैः शीघ्राश्वसंयुक्तैर अवहारम अकारयन 27 विनिवृत्तेषु सैन्येषु पारम्पर्येण सर्वशः विमुक्तकवचाः सर्वे भीष्मम ईयुर नराधिपाः 28 वयुपारम्य ततॊ युथ्धाथ यॊधाः शतसहस्रशः उपतस्दुर महात्मानं परजापतिम इवामराः 29 ते तु भीष्मं समासाथ्य शयानं भरतर्षभम अभिवाथ्य वयतिष्ठन्त पाण्डवाः कुरुभिः सह 30 अद पाण्डून कुरूंश चैव परणिपत्याग्रतः सदितान अभ्यभाषत धर्मात्मा भीष्मः शांतनवस तथा 31 सवागतं वॊ महाभागाः सवागतं वॊ महारदाः तुष्यामि थर्शनाच चाहं युष्माकम अमरॊपमाः 32 अभिनन्थ्य स तान एवं शिरसा लम्बताब्रवीत शिरॊ मे लम्बते ऽतयर्दम उपधानं परथीयताम 33 ततॊ नृपाः समाजह्रुस तनूनि च मृथूनि च उपधानानि मुख्यानि नैच्छत तानि पितामहः 34 अब्रवीच च नरव्याघ्रः परहसन्न इव तान नृपान नैतानि वीरशय्यासु युक्तरूपाणि पार्दिवाः 35 ततॊ वीक्ष्य नरश्रेष्ठम अभ्यभाषत पाण्डवम धनंजयं थीर्घबाहुं सर्वलॊकमहारदम 36 धनंजय महाबाहॊ शिरसॊ मे ऽसय लम्बतः थीयताम उपधानं वै यथ युक्तम इह मन्यसे 37 स संन्यस्य महच चापम अभिवाथ्य पितामहम नेत्राभ्याम अश्रुपूर्णाभ्याम इथं वचनम अब्रवीत 38 आज्ञापय कुरुश्रेष्ठ सर्वशस्त्रभृतां वर परेष्यॊ ऽहं तव थुर्धर्ष करियतां किं पितामह 39 तम अब्रवीच छांतनवः शिरॊ मे तात लम्बते उपधानं कुरुश्रेष्ठ फल्गुनॊपनयस्व मे शयनस्यानुरूपं हि शीघ्रं वीर परयच्छ मे 40 तवं हि पार्द महाबाहॊ शरेष्ठः सर्वधनुष्मताम कषत्रधर्मस्य वेत्ता च बुथ्धिसत्त्वगुणान्वितः 41 फल्गुनस तु तदेत्य उक्त्वा वयवसायपुरॊजवः परगृह्यामन्त्र्य गाण्डीवं शरांश च नतपर्वणः 42 अनुमान्य महात्मानं भरतानाम अमध्यमम तरिभिस तीक्ष्णैर महावेगैर उथगृह्णाच छिरः शरैः 43 अभिप्राये तु विथिते धर्मात्मा सव्यसाचिना अतुष्यथ भरतश्रेष्ठॊ भीष्मॊ धर्मार्दतत्त्ववित 44 उपधानेन थत्तेन परत्यनन्थथ धनंजयम कुन्तीपुत्रं युधां शरेष्ठं सुहृथां परीतिवर्धनम 45 अनुरूपं शयानस्य पाण्डवॊपहितं तवया यथ्य अन्यदा परवर्तेदाः शपेयं तवाम अहं रुषा 46 एवम एतन महाबाहॊ धर्मेषु परिनिष्ठितम सवप्तव्यं कषत्रियेणाजौ शरतल्पगतेन वै 47 एवम उक्त्वा तु बीभत्सुं सर्वांस तान अब्रवीथ वचः राज्ञश च राजपुत्रांश च पाण्डवेनाभि संस्दितान 48 शयेयम अस्यां शय्यायां यावथ आवर्तनं रवेः ये तथा पारयिष्यन्ति ते मां थरक्ष्यन्ति वै नृपाः 49 थिशं वैश्रवणाक्रान्तां यथा गन्ता थिवाकरः अर्चिष्मान परतपँल लॊकान रदेनॊत्तमतेजसा विमॊष्क्ये ऽहं तथा पराणान सुहृथः सुप्रियान अपि 50 परिखा खन्यताम अत्र ममावसथने नृपाः उपासिष्ये विवस्वन्तम एवं शरशताचितः उपारमध्वं संग्रामाथ वैराण्य उत्सृज्य पार्दिवाः 51 उपातिष्ठन्न अदॊ वैथ्याः शल्यॊथ्धरणकॊविथाः सर्वॊपकरणैर युक्ताः कुशलास ते सुशिक्षिताः 52 तान थृष्ट्वा जाह्नवीपुत्रः परॊवाच वचनं तथा थत्तथेया विसृज्यन्तां पूजयित्वा चिकित्सकाः 53 एवंगते न हीथानीं वैथ्यैः कार्यम इहास्ति मे कषत्रधर्मप्रशस्तां हि पराप्तॊ ऽसमि परमां गतिम 54 नैष धर्मॊ महीपालाः शरतल्पगतस्य मे एतैर एव शरैश चाहं थग्धव्यॊ ऽनते नराधिपाः 55 तच छरुत्वा वचनं तस्य पुत्रॊ थुर्यॊधनस तव वैथ्यान विसर्जयाम आस पूजयित्वा यदार्हतः 56 ततस ते विस्मयं जग्मुर नानाजनपथेश्वराः सदितिं धर्मे परां थृष्ट्वा भीष्मस्यामिततेजसः 57 उपधानं ततॊ थत्त्वा पितुस तव जनेश्वर सहिताः पाण्डवाः सर्वे कुरवश च महारदाः 58 उपगम्य महात्मानं शयानं शयने शुभे ते ऽभिवाथ्य ततॊ भीष्मं कृत्वा चाभिप्रथक्षिणम 59 विधाय रक्षां भीष्मस्य सर्व एव समन्ततः वीराः सवशिबिराण्य एव धयायन्तः परमातुराः निवेशायाभ्युपागच्छन सायाह्ने रुधिरॊक्षिताः 60 निविष्टान पाण्डवांश चापि परीयमाणान महारदान भीष्मस्य पतनाथ धृष्टान उपगम्य महारदान उवाच याथवः काले धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम 61 थिष्ट्या जयसि कौरव्य थिष्ट्या भीष्मॊ निपातितः अवध्यॊ मानुषैर एष सत्यसंधॊ महारदः 62 अद वा थैवतैः पार्द सर्वशस्त्रास्त्रपारगः तवां तु चक्षुर्हणं पराप्य थग्धॊ घॊरेण चक्षुषा 63 एवम उक्तॊ धर्मराजः परत्युवाच जनार्थनम तव परसाथाथ विजयः करॊधात तव पराजयः तवं हि नः शरणं कृष्ण भक्तानाम अभयंकरः 64 अनाश्चर्यॊ जयस तेषां येषां तवम असि केशव रष्किता समरे नित्यं नित्यं चापि हिते रतः सर्वदा तवां समासाथ्य नाश्चर्यम इति मे मतिः 65 एवम उक्तः परत्युवाच समयमानॊ जनार्थनः तवय्य एवैतथ युक्तरूपं वचनं पार्दिवॊत्तम |
1
dhṛtarāṣṭra uvāca katham āsaṃs tadā yodhā hīnā bhīṣmeṇa saṃjaya balinā devakalpena gurvarthe brahmacāriṇā 2 tadaiva nihatān manye kurūn anyāṃś ca pārthivān na prāharad yadā bhīṣmo ghṛṇitvād drupadātmaje 3 tato duḥkhataraṃ manye kim anyat prabhaviṣyati yad adya pitaraṃ śrutvā nihataṃ mama durmateḥ 4 aśmasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ mama saṃjaya śrutvā vinihataṃ bhīṣmaṃ śatadhā yan na dīryate 5 punaḥ punar na mṛṣyāmi hataṃ devavrataṃ raṇe na hato jāmadagnyena divyair astraiḥ sma yaḥ purā 6 yad adya nihatenājau bhīṣmeṇa jayam icchatā ceṣṭitaṃ narasiṃhena tan me kathaya saṃjaya 7 saṃjaya uvāca sāyāhne nyapatad bhūmau dhārtarāṣṭrān viṣādayan pāñcālānāṃ dadad dharṣaṃ kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ 8 sa śete śaratalpastho medinīm aspṛśaṃs tadā bhīṣmo rathāt prapatitaḥ pracyuto dharaṇītale 9 hāheti tumulaḥ śabdo bhūtānāṃ samapadyata sīmāvṛkṣe nipatite kurūṇāṃ samitikṣaye 10 ubhayoḥ senayo rājan kṣatriyān bhayam āviśat bhīṣmaṃ śaṃtanavaṃ dṛṣṭvā viśīrṇakavacadhvajam kuravaḥ paryavartanta pāṇḍavāś ca viśāṃ pate 11 khaṃ tamovṛtam āsīc ca nāsīd bhānumataḥ prabhā rarāsa pṛthivī caiva bhīṣme śāṃtanave hate 12 ayaṃ brahmavidāṃ śreṣṭho ayaṃ brahmavidāṃ gatiḥ ity abhāṣanta bhūtāni śayānaṃ bharatarṣabham 13 ayaṃ pitaram ājñāya kāmārtaṃ śaṃtanuṃ purā ūrdhvaretasam ātmānaṃ cakāra puruṣarṣabhaḥ 14 iti sma śaratalpasthaṃ bharatānām amadhyamam ṛṣayaḥ paryadhāvanta sahitāḥ siddhacāraṇaiḥ 15 hate śāṃtanave bhīṣme bharatānāṃ pitāmahe na kiṃ cit pratyapadyanta putrās tava ca bhārata 16 vivarṇavadanāś cāsan gataśrīkāś ca bhārata atiṣṭhan vrīḍitāś caiva hriyā yuktā hy adhomukhāḥ 17 pāṇḍavāś ca jayaṃ labdhvā saṃgrāmaśirasi sthitāḥ sarve dadhmur mahāśaṅkhān hemajālapariṣkṛtān 18 bhṛśaṃ tūryaninādeṣu vādyamāneṣu cānagha apaśyāma raṇe rājan bhīmasenaṃ mahābalam ākrīḍamānaṃ kaunteyaṃ harṣeṇa mahatā yutam 19 nihatya samare śatrūn mahābalasamanvitān saṃmohaś cāpi tumulaḥ kurūṇām abhavat tadā 20 karṇaduryodhanau cāpi niḥśvasetāṃ muhur muhuḥ tathā nipatite bhīṣme kauravāṇāṃ dhuraṃdhare hāhākāram abhūt sarvaṃ nirmaryādam avartata 21 dṛṣṭvā ca patitaṃ bhīṣmaṃ putro duḥśāsanas tava uttamaṃ javam āsthāya droṇānīkaṃ samādravat 22 bhrātrā prasthāpito vīraḥ svenānīkena daṃśitaḥ prayayau puruṣavyāghraḥ svasainyam abhicodayan 23 tam āyāntam abhiprekṣya kuravaḥ paryavārayan duḥśāsanaṃ mahārāja kim ayaṃ vakṣyatīti vai 24 tato droṇāya nihataṃ bhīṣmam ācaṣṭa kauravaḥ droṇas tad apriyaṃ śrutvā sahasā nyapatad rathāt 25 sa saṃjñām upalabhyātha bhāradvājaḥ pratāpavān nivārayām āsa tadā svāny anīkāni māriṣa 26 vinivṛttān kurūn dṛṣṭvā pāṇḍavāpi svasainikān dūtaiḥ śīghrāśvasaṃyuktair avahāram akārayan 27 vinivṛtteṣu sainyeṣu pāramparyeṇa sarvaśaḥ vimuktakavacāḥ sarve bhīṣmam īyur narādhipāḥ 28 vyupāramya tato yuddhād yodhāḥ śatasahasraśaḥ upatasthur mahātmānaṃ prajāpatim ivāmarāḥ 29 te tu bhīṣmaṃ samāsādya śayānaṃ bharatarṣabham abhivādya vyatiṣṭhanta pāṇḍavāḥ kurubhiḥ saha 30 atha pāṇḍūn kurūṃś caiva praṇipatyāgrataḥ sthitān abhyabhāṣata dharmātmā bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā 31 svāgataṃ vo mahābhāgāḥ svāgataṃ vo mahārathāḥ tuṣyāmi darśanāc cāhaṃ yuṣmākam amaropamāḥ 32 abhinandya sa tān evaṃ śirasā lambatābravīt śiro me lambate 'tyartham upadhānaṃ pradīyatām 33 tato nṛpāḥ samājahrus tanūni ca mṛdūni ca upadhānāni mukhyāni naicchat tāni pitāmahaḥ 34 abravīc ca naravyāghraḥ prahasann iva tān nṛpān naitāni vīraśayyāsu yuktarūpāṇi pārthivāḥ 35 tato vīkṣya naraśreṣṭham abhyabhāṣata pāṇḍavam dhanaṃjayaṃ dīrghabāhuṃ sarvalokamahāratham 36 dhanaṃjaya mahābāho śiraso me 'sya lambataḥ dīyatām upadhānaṃ vai yad yuktam iha manyase 37 sa saṃnyasya mahac cāpam abhivādya pitāmaham netrābhyām aśrupūrṇābhyām idaṃ vacanam abravīt 38 ājñāpaya kuruśreṣṭha sarvaśastrabhṛtāṃ vara preṣyo 'haṃ tava durdharṣa kriyatāṃ kiṃ pitāmaha 39 tam abravīc chāṃtanavaḥ śiro me tāta lambate upadhānaṃ kuruśreṣṭha phalgunopanayasva me śayanasyānurūpaṃ hi śīghraṃ vīra prayaccha me 40 tvaṃ hi pārtha mahābāho śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām kṣatradharmasya vettā ca buddhisattvaguṇānvitaḥ 41 phalgunas tu tathety uktvā vyavasāyapurojavaḥ pragṛhyāmantrya gāṇḍīvaṃ śarāṃś ca nataparvaṇaḥ 42 anumānya mahātmānaṃ bharatānām amadhyamam tribhis tīkṣṇair mahāvegair udagṛhṇāc chiraḥ śaraiḥ 43 abhiprāye tu vidite dharmātmā savyasācinā atuṣyad bharataśreṣṭho bhīṣmo dharmārthatattvavit 44 upadhānena dattena pratyanandad dhanaṃjayam kuntīputraṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ suhṛdāṃ prītivardhanam 45 anurūpaṃ śayānasya pāṇḍavopahitaṃ tvayā yady anyathā pravartethāḥ śapeyaṃ tvām ahaṃ ruṣā 46 evam etan mahābāho dharmeṣu pariniṣṭhitam svaptavyaṃ kṣatriyeṇājau śaratalpagatena vai 47 evam uktvā tu bībhatsuṃ sarvāṃs tān abravīd vacaḥ rājñaś ca rājaputrāṃś ca pāṇḍavenābhi saṃsthitān 48 śayeyam asyāṃ śayyāyāṃ yāvad āvartanaṃ raveḥ ye tadā pārayiṣyanti te māṃ drakṣyanti vai nṛpāḥ 49 diśaṃ vaiśravaṇākrāntāṃ yadā gantā divākaraḥ arciṣmān pratapaṁl lokān rathenottamatejasā vimoṣkye 'haṃ tadā prāṇān suhṛdaḥ supriyān api 50 parikhā khanyatām atra mamāvasadane nṛpāḥ upāsiṣye vivasvantam evaṃ śaraśatācitaḥ upāramadhvaṃ saṃgrāmād vairāṇy utsṛjya pārthivāḥ 51 upātiṣṭhann atho vaidyāḥ śalyoddharaṇakovidāḥ sarvopakaraṇair yuktāḥ kuśalās te suśikṣitāḥ 52 tān dṛṣṭvā jāhnavīputraḥ provāca vacanaṃ tadā dattadeyā visṛjyantāṃ pūjayitvā cikitsakāḥ 53 evaṃgate na hīdānīṃ vaidyaiḥ kāryam ihāsti me kṣatradharmapraśastāṃ hi prāpto 'smi paramāṃ gatim 54 naiṣa dharmo mahīpālāḥ śaratalpagatasya me etair eva śaraiś cāhaṃ dagdhavyo 'nte narādhipāḥ 55 tac chrutvā vacanaṃ tasya putro duryodhanas tava vaidyān visarjayām āsa pūjayitvā yathārhataḥ 56 tatas te vismayaṃ jagmur nānājanapadeśvarāḥ sthitiṃ dharme parāṃ dṛṣṭvā bhīṣmasyāmitatejasaḥ 57 upadhānaṃ tato dattvā pitus tava janeśvara sahitāḥ pāṇḍavāḥ sarve kuravaś ca mahārathāḥ 58 upagamya mahātmānaṃ śayānaṃ śayane śubhe te 'bhivādya tato bhīṣmaṃ kṛtvā cābhipradakṣiṇam 59 vidhāya rakṣāṃ bhīṣmasya sarva eva samantataḥ vīrāḥ svaśibirāṇy eva dhyāyantaḥ paramāturāḥ niveśāyābhyupāgacchan sāyāhne rudhirokṣitāḥ 60 niviṣṭān pāṇḍavāṃś cāpi prīyamāṇān mahārathān bhīṣmasya patanād dhṛṣṭān upagamya mahārathān uvāca yādavaḥ kāle dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram 61 diṣṭyā jayasi kauravya diṣṭyā bhīṣmo nipātitaḥ avadhyo mānuṣair eṣa satyasaṃdho mahārathaḥ 62 atha vā daivataiḥ pārtha sarvaśastrāstrapāragaḥ tvāṃ tu cakṣurhaṇaṃ prāpya dagdho ghoreṇa cakṣuṣā 63 evam ukto dharmarājaḥ pratyuvāca janārdanam tava prasādād vijayaḥ krodhāt tava parājayaḥ tvaṃ hi naḥ śaraṇaṃ kṛṣṇa bhaktānām abhayaṃkaraḥ 64 anāścaryo jayas teṣāṃ yeṣāṃ tvam asi keśava raṣkitā samare nityaṃ nityaṃ cāpi hite rataḥ sarvathā tvāṃ samāsādya nāścaryam iti me matiḥ 65 evam uktaḥ pratyuvāca smayamāno janārdanaḥ tvayy evaitad yuktarūpaṃ vacanaṃ pārthivottama |