|
1
[स] स बाहुर अपतथ भूमौ स खड्गः स शुभाङ्गथः आथधज जीवलॊकस्य थुःखम उत्तमम उत्तमः 2 परहरिष्यन हृतॊ बाहुर अथृश्येन किरीटिना वेगेनाभ्यपतथ भूमौ पञ्चास्य इव पन्नगः 3 स मॊघं कृतम आत्मानं थृष्ट्वा पार्देन कौरवः उत्सृज्य सात्यकिं करॊधाथ गर्हयाम आस पाण्डवम 4 नृशंसं बत कौन्तेय कर्मेथं कृतवान असि अपश्यतॊ विषक्तस्य यन मे बाहुम अचिच्छिथः 5 किं नु वक्ष्यसि राजानं धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम किं कुर्वाणॊ मया संख्ये हतॊ भूरिश्रवा इति 6 इथम इन्थ्रेण ते साक्षाथ उपथिष्टं महात्मना अस्त्रं रुथ्रेण वा पार्द थरॊणेनाद कृपेण वा 7 ननु नाम सवधर्मज्ञस तवं लॊके ऽभयधिकः परैः अयुध्यमानस्य कदं रणे परहृत वान असि 8 न परमत्ताय भीताय विरदाय परयाचते वयसने वर्तमानाय परहरन्ति मनस्विनः 9 इथं तु नीचाचरितम असत पुरुषसेवितम कदम आचरितं पार्द तवया कर्म सुथुष्करम 10 आर्येण सुकरं हय आहुर आर्य कर्म धनंजय अनार्यकर्म तव आर्येण सुथुष्करतरं भुवि 11 येषु येषु नरः पार्द यत्र यत्र च वर्तते आशु तच छीलताम एति तथ इथं तवयि थृश्यते 12 कदं हि राजवंश्यस तवं कौरवेयॊ विशेषतः कषत्रधर्माथ अपक्रान्तः सुवृत्तश चरितव्रतः 13 इथं तु यथ अतिक्षुथ्रं वार्ष्णेयार्दे कृतं तवया वासुथेव मतं नूनं नैतत तवय्य उपपथ्यते 14 कॊ हि नाम परमत्ताय परेण सह युध्यते ईथृशं वयसनं थथ्याथ यॊ न कृष्ण सखॊ भवेत 15 वरात्याः संश्लिष्ट कर्माणः परकृत्यैव विगर्हिताः वृष्ण्यन्धकाः कदं पार्द परमाणं भवता कृताः 16 एवम उक्त्वा महाबाहुर यूपकेतुर महायशाः युयुधानं परित्यज्य रणे परायम उपाविशत 17 शरान आस्तीर्य सव्येन पाणिना पुण्यलक्षणः यियासुर बरह्मलॊकाय पराणान पराणेष्व अदाजुहॊत 18 सूर्ये चक्षुः समाधाय परसन्नं सलिले मनः धयायन महॊपनिषथं यॊगयुक्तॊ ऽभवन मुनिः 19 ततः स सर्वसेनायां जनः कृष्ण धनंजयौ गर्हयाम आस तं चापि शशंस पुरुषर्षभम 20 निन्थ्यमानौ तदा कृष्णौ नॊचतुः किं चिथ अप्रियम परशस्यमानश च तदा नाहृष्यथ यूपकेतनः 21 तांर अदा वाथिनॊ राजन पुत्रांस तव धनंजयः अमृष्यमाणॊ मनसा तेषां तस्य च भाषितम 22 असंक्रुथ्ध मना वाचा समारयन्न इव भारत उवाच पाण्डुतनयः साक्षेपम इव फल्गुनः 23 मम सर्वे ऽपि राजानॊ जानन्त्य एतन महाव्रतम न शक्यॊ मामकॊ हन्तुं यॊ मे सयाथ बाणगॊचरे 24 यूपकेतॊ समीक्ष्य तवं न मां गर्हितुम अर्हसि न हि धर्मम अविज्ञाय युक्तं गर्हयितुं परम 25 आत्तशस्त्रस्य हि रणे वृष्णिवीरं जिघांसतः यथ अहं बाहुम अच्छैत्सं न स धर्मॊ विगर्हितः 26 नयस्तशस्त्रस्य बालस्य विरदस्य विवर्मणः अभिमन्यॊर वधं तात धार्मिकः कॊ न पूजयेत 27 एवम उक्तस तु पार्देन शिरसा भूमिम अस्पृशत पाणिना चैव सव्येन पराहिणॊथ अस्य थक्षिणम 28 एतत पार्दस्य तु वचस तद शरुत्वा महाथ्युतिः यूपकेतुर महाराज तूष्णीम आसीथ अवाङ्मुखः 29 [अर्ज] या परीरिथ धर्मराजे मे भीमे च वरथां वरे नकुले सहथेवे च सा मे तवयि शलाग्रज 30 मया तु समनुज्ञातः कृष्णेन च महात्मना गच्छ पुण्यकृताँल लॊकाञ शिबिरौशीनरौ यदा 31 [स] तत उत्दाय शैनेयॊ विमुक्तः सौमथत्तिना खड्गम आथाय चिच्छित्सुः शिरस तस्य महात्मनः 32 निहतं पाण्डुपुत्रेण परमत्तं भूरिथक्षिणम इयेष सात्यकिर हन्तुं शलाग्रजम अकल्मषम 33 निकृत्तभुजम आसीनं छिन्नहस्तम इव थविपम करॊशतां सर्वसैन्यानां निन्थ्यमानः सुथुर्मनाः 34 वार्यमाणः स कृष्णेन पार्देन च महात्मना भीमेन चक्ररक्षाभ्याम अश्वत्दाम्ना कृपेण च 35 कर्णेन वृषसेनेन सैन्धवेन तदैव च विक्रॊशतां च सैन्यानाम अवधीत तं यतव्रतम 36 परायॊपविष्टाय रणे पार्देन छिन्नबाहवे सात्यकिः कौरवेन्थ्राय खड्गेनापाहरच छिरः 37 नाभ्यनन्थन्त तत सैन्याः सात्यकिं तेन कर्मणा अर्जुनेन हतं पूर्वं यज जघान कुरूथ्वहम 38 सहस्राक्षसमं तत्र सिथ्धचारणमानवाः भूरिश्रवसम आलॊक्य युथ्धे परायगतं हतम 39 अपूजयन्त तं थेवा विस्मितास तस्य कर्मभिः पक्षवाथांश च बहुशः परावथंस तस्य सैनिकाः 40 न वार्ष्णेयस्यापराधॊ भवितव्यं हि तत तदा तस्मान मन्युर न वः कार्यः करॊधॊ थुःखकरॊ नृणाम 41 हन्तव्यश चैष वीरेण नात्र कार्या विचारणा विहितॊ हय अस्य धात्रैव मृत्युः सात्यकिर आहवे 42 [सात्यकि] न हन्तव्यॊ न हन्तव्य इति यन मां परभाषद धर्मवाथैर अधर्मिष्ठा धर्मकञ्चुकम आस्दिताः 43 यथा बालः सुभथ्रायाः सुतः शस्त्रविनाकृतः युष्माभिर निहतॊ युथ्धे तथा धर्मः कव वॊ गतः 44 मया तव एतत परतिज्ञातं कषेपे कस्मिंश चिथ एव हि यॊ मां निष्पिष्य संग्रामे जीवन हन्यात पथा रुषा स मे वध्यॊ भवेच छत्रुर यथ्य अपि सयान मुनिव्रतः 45 चेष्टमानं परतीघाते स भुजं मां स चक्षुषः मन्यध्वं मृतम इत्य एवम एतथ वॊ बुथ्धिलाघवम युक्तॊ हय अस्य परतीघातः कृतॊ मे कुरुपुंगवाः 46 यत तु पार्देन मत सनेहात सवां परतिज्ञां च रक्षता स खड्गॊ ऽसय हृतॊ बाहुर एतेनैवास्मि वञ्चितः 47 भविरव्यं च यथ भावि थैवं चेष्टयतीव च सॊ ऽयं हतॊ विमर्थे ऽसमिन किम अत्राधर्मचेष्टितम 48 अपि चायं पुरा गीतः शलॊकॊ वाल्मीकिना भुवि पीडाकरम अमित्राणां यत सयात कर्तव्यम एव तत 49 [स] एवम उक्ते महाराज सर्वे कौरव पाण्डवाः न सम किं चिथ अभाषन्त मनसा समपूजयन 50 मन्त्रैर हि पूतस्य महाध्वरेषु; यशस्विनॊ भूरिसहस्रथस्य मुनेर इवारण्य गतस्य तस्य; न तत्र कश चिथ वधम अभ्यनन्थत 51 सुनील केशं वरथस्य तस्य; शूरस्य पारावत लॊहिताक्षम अश्वस्य मेध्यस्य शिरॊ निकृत्तं; नयस्तं हविर्धानम इवॊत्तरेण 52 स तेजसा शस्त्रहतेन पूतॊ; महाहवे थेहवरं विसृज्य आक्रामथ ऊर्ध्वं वरथॊ वरार्हॊ; वयावृत्य धर्मेण परेण रॊथसी |
1
[s] sa bāhur apatad bhūmau sa khaḍgaḥ sa śubhāṅgadaḥ ādadhaj jīvalokasya duḥkham uttamam uttamaḥ 2 prahariṣyan hṛto bāhur adṛśyena kirīṭinā vegenābhyapatad bhūmau pañcāsya iva pannagaḥ 3 sa moghaṃ kṛtam ātmānaṃ dṛṣṭvā pārthena kauravaḥ utsṛjya sātyakiṃ krodhād garhayām āsa pāṇḍavam 4 nṛśaṃsaṃ bata kaunteya karmedaṃ kṛtavān asi apaśyato viṣaktasya yan me bāhum acicchidaḥ 5 kiṃ nu vakṣyasi rājānaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram kiṃ kurvāṇo mayā saṃkhye hato bhūriśravā iti 6 idam indreṇa te sākṣād upadiṣṭaṃ mahātmanā astraṃ rudreṇa vā pārtha droṇenātha kṛpeṇa vā 7 nanu nāma svadharmajñas tvaṃ loke 'bhyadhikaḥ paraiḥ ayudhyamānasya kathaṃ raṇe prahṛta vān asi 8 na pramattāya bhītāya virathāya prayācate vyasane vartamānāya praharanti manasvinaḥ 9 idaṃ tu nīcācaritam asat puruṣasevitam katham ācaritaṃ pārtha tvayā karma suduṣkaram 10 āryeṇa sukaraṃ hy āhur ārya karma dhanaṃjaya anāryakarma tv āryeṇa suduṣkarataraṃ bhuvi 11 yeṣu yeṣu naraḥ pārtha yatra yatra ca vartate āśu tac chīlatām eti tad idaṃ tvayi dṛśyate 12 kathaṃ hi rājavaṃśyas tvaṃ kauraveyo viśeṣataḥ kṣatradharmād apakrāntaḥ suvṛttaś caritavrataḥ 13 idaṃ tu yad atikṣudraṃ vārṣṇeyārthe kṛtaṃ tvayā vāsudeva mataṃ nūnaṃ naitat tvayy upapadyate 14 ko hi nāma pramattāya pareṇa saha yudhyate īdṛśaṃ vyasanaṃ dadyād yo na kṛṣṇa sakho bhavet 15 vrātyāḥ saṃśliṣṭa karmāṇaḥ prakṛtyaiva vigarhitāḥ vṛṣṇyandhakāḥ kathaṃ pārtha pramāṇaṃ bhavatā kṛtāḥ 16 evam uktvā mahābāhur yūpaketur mahāyaśāḥ yuyudhānaṃ parityajya raṇe prāyam upāviśat 17 śarān āstīrya savyena pāṇinā puṇyalakṣaṇaḥ yiyāsur brahmalokāya prāṇān prāṇeṣv athājuhot 18 sūrye cakṣuḥ samādhāya prasannaṃ salile manaḥ dhyāyan mahopaniṣadaṃ yogayukto 'bhavan muniḥ 19 tataḥ sa sarvasenāyāṃ janaḥ kṛṣṇa dhanaṃjayau garhayām āsa taṃ cāpi śaśaṃsa puruṣarṣabham 20 nindyamānau tathā kṛṣṇau nocatuḥ kiṃ cid apriyam praśasyamānaś ca tathā nāhṛṣyad yūpaketanaḥ 21 tāṃr athā vādino rājan putrāṃs tava dhanaṃjayaḥ amṛṣyamāṇo manasā teṣāṃ tasya ca bhāṣitam 22 asaṃkruddha manā vācā smārayann iva bhārata uvāca pāṇḍutanayaḥ sākṣepam iva phalgunaḥ 23 mama sarve 'pi rājāno jānanty etan mahāvratam na śakyo māmako hantuṃ yo me syād bāṇagocare 24 yūpaketo samīkṣya tvaṃ na māṃ garhitum arhasi na hi dharmam avijñāya yuktaṃ garhayituṃ param 25 āttaśastrasya hi raṇe vṛṣṇivīraṃ jighāṃsataḥ yad ahaṃ bāhum acchaitsaṃ na sa dharmo vigarhitaḥ 26 nyastaśastrasya bālasya virathasya vivarmaṇaḥ abhimanyor vadhaṃ tāta dhārmikaḥ ko na pūjayet 27 evam uktas tu pārthena śirasā bhūmim aspṛśat pāṇinā caiva savyena prāhiṇod asya dakṣiṇam 28 etat pārthasya tu vacas tatha śrutvā mahādyutiḥ yūpaketur mahārāja tūṣṇīm āsīd avāṅmukhaḥ 29 [arj] yā prīrid dharmarāje me bhīme ca varadāṃ vare nakule sahadeve ca sā me tvayi śalāgraja 30 mayā tu samanujñātaḥ kṛṣṇena ca mahātmanā gaccha puṇyakṛtāṁl lokāñ śibirauśīnarau yathā 31 [s] tata utthāya śaineyo vimuktaḥ saumadattinā khaḍgam ādāya cicchitsuḥ śiras tasya mahātmanaḥ 32 nihataṃ pāṇḍuputreṇa pramattaṃ bhūridakṣiṇam iyeṣa sātyakir hantuṃ śalāgrajam akalmaṣam 33 nikṛttabhujam āsīnaṃ chinnahastam iva dvipam krośatāṃ sarvasainyānāṃ nindyamānaḥ sudurmanāḥ 34 vāryamāṇaḥ sa kṛṣṇena pārthena ca mahātmanā bhīmena cakrarakṣābhyām aśvatthāmnā kṛpeṇa ca 35 karṇena vṛṣasenena saindhavena tathaiva ca vikrośatāṃ ca sainyānām avadhīt taṃ yatavratam 36 prāyopaviṣṭāya raṇe pārthena chinnabāhave sātyakiḥ kauravendrāya khaḍgenāpāharac chiraḥ 37 nābhyanandanta tat sainyāḥ sātyakiṃ tena karmaṇā arjunena hataṃ pūrvaṃ yaj jaghāna kurūdvaham 38 sahasrākṣasamaṃ tatra siddhacāraṇamānavāḥ bhūriśravasam ālokya yuddhe prāyagataṃ hatam 39 apūjayanta taṃ devā vismitās tasya karmabhiḥ pakṣavādāṃś ca bahuśaḥ prāvadaṃs tasya sainikāḥ 40 na vārṣṇeyasyāparādho bhavitavyaṃ hi tat tathā tasmān manyur na vaḥ kāryaḥ krodho duḥkhakaro nṛṇām 41 hantavyaś caiṣa vīreṇa nātra kāryā vicāraṇā vihito hy asya dhātraiva mṛtyuḥ sātyakir āhave 42 [sātyaki] na hantavyo na hantavya iti yan māṃ prabhāṣatha dharmavādair adharmiṣṭhā dharmakañcukam āsthitāḥ 43 yadā bālaḥ subhadrāyāḥ sutaḥ śastravinākṛtaḥ yuṣmābhir nihato yuddhe tadā dharmaḥ kva vo gataḥ 44 mayā tv etat pratijñātaṃ kṣepe kasmiṃś cid eva hi yo māṃ niṣpiṣya saṃgrāme jīvan hanyāt padā ruṣā sa me vadhyo bhavec chatrur yady api syān munivrataḥ 45 ceṣṭamānaṃ pratīghāte sa bhujaṃ māṃ sa cakṣuṣaḥ manyadhvaṃ mṛtam ity evam etad vo buddhilāghavam yukto hy asya pratīghātaḥ kṛto me kurupuṃgavāḥ 46 yat tu pārthena mat snehāt svāṃ pratijñāṃ ca rakṣatā sa khaḍgo 'sya hṛto bāhur etenaivāsmi vañcitaḥ 47 bhaviravyaṃ ca yad bhāvi daivaṃ ceṣṭayatīva ca so 'yaṃ hato vimarde 'smin kim atrādharmaceṣṭitam 48 api cāyaṃ purā gītaḥ śloko vālmīkinā bhuvi pīḍākaram amitrāṇāṃ yat syāt kartavyam eva tat 49 [s] evam ukte mahārāja sarve kaurava pāṇḍavāḥ na sma kiṃ cid abhāṣanta manasā samapūjayan 50 mantrair hi pūtasya mahādhvareṣu; yaśasvino bhūrisahasradasya muner ivāraṇya gatasya tasya; na tatra kaś cid vadham abhyanandat 51 sunīla keśaṃ varadasya tasya; śūrasya pārāvata lohitākṣam aśvasya medhyasya śiro nikṛttaṃ; nyastaṃ havirdhānam ivottareṇa 52 sa tejasā śastrahatena pūto; mahāhave dehavaraṃ visṛjya ākrāmad ūrdhvaṃ varado varārho; vyāvṛtya dharmeṇa pareṇa rodasī |