|
1
[ज] एवं निपतिते कर्णे समरे सव्यसाचिना अल्पावशिष्टाः कुरवः किमकुर्वत वै थविज 2 उथीर्यमाणं च बलं थृष्ट्वा राजा सुयॊधनः पाण्डवैः पराप्तकालं च किं परापथ्यत कौरवः 3 एतथ इच्छाम्य अहं शरॊतुं तथ आचक्ष्व थविजॊत्तम न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश चरितं महत 4 [वै] ततः कर्णे हते राजन धार्तराष्ट्रः सुयॊधनः भृशं शॊकार्णवे मग्नॊ निराशः सर्वतॊ ऽभवत 5 हा कर्ण हा कर्ण इति शॊचमानः पुनः पुनः कृच्छ्रात सवशिबिरं परायाथ धतशेषैर नृपैः सह 6 स समाश्वास्यमानॊ ऽपि हेतुभिः शास्त्रनिश्चितैः राजभिर नालभच छर्म सूतपुत्र वधं समरन 7 स थिवं बलवन मत्वा भवितव्यं च पार्दिवः संग्रामे निश्चयं कृत्वा पुनर युथ्धाय निर्ययौ 8 शल्यं सेनापतिं कृत्वा विधिवथ राजपुंगवः रणायनिर्ययौ राजा हतशेषैर नृपैः सह 9 ततः सुतुमुलं युथ्धं कुरुपाण्डवसेनयॊः बभूव भरतश्रेष्ठ थेवासुररणॊपमम 10 ततः शल्यॊ महाराज कृत्वा कथनम आहवे पाण्डुसैन्यस्य मध्याह्ने धर्मराजेन पातितः 11 ततॊ थुर्यॊधनॊ राजा हतबन्धू रणाजिरात अपसृत्य हरथं घॊरं विवेश रिपुजाथ भयात 12 अदापराह्णे तस्याह्नः परिवार्य महारदैः हरथाथ आहूय यॊगेन भीमसेनेन पातितः 13 तस्मिन हते महेष्वासे हतशिष्टास तरयॊ रदाः संरभान निशि राजेन्थ्र जघ्नुः पाञ्चाल सैनिकान 14 ततः पूर्वाह्णसमये शिबिराथ एत्य संजयः परविवेश पुरीं थीनॊ थुःखशॊकसमन्वितः 15 परविश्य च पुरं तूर्णं भुजाव उच्छ्रित्य थुःखितः वेपमानस ततॊ राज्ञः परविवेश निवेशनम 16 रुरॊथ च नरव्याघ्र हा राजन्न इति थुःखितः अहॊ बत विविग्नाः सम निधनेन महात्मनः 17 अहॊ सुबलवान कालॊ गतिश च परमा तदा शक्रतुल्यबलाः सर्वे यत्रावध्यन्त पार्दिवाः 18 थृष्ट्वैव च पुरॊ राजञ जनः सार्वः स संजयम पररुरॊथ भृशॊथ्विग्नॊ हा राजन्न इति सस्वरम 19 आकुमारं नरव्याघ्र तत पुरं वै समन्ततः आर्तनाथं महच चक्रे शरुत्वा विनिहतं नृपम 20 धावतश चाप्य अपश्यच च तत्र तरीन पुरुषर्षभान नष्टचित्तान इवॊन्मत्ताञ शॊकेन भृशपीडितान 21 तदा स विह्वलः सूतः परविश्य नृपतिक्षयम थथर्श नृपतिश्रेष्ठं परज्ञा चक्षुषम ईश्वरम 22 थृष्ट्वा चासीनम अनघं समन्तात परिवारितम सनुषाभिर भरतश्रेष्ठ गान्धार्या विथुरेण च 23 तदान्यैश च सुहृथ्भिश च जञातिभिश च हितैषिभिः तम एव चार्दं धयायन्तं कर्णस्य निधनं परति 24 रुथन्न एवाब्रवीथ वाक्यं राजानं जनमेजय नातिहृष्टमनाः सूतॊ बाष्पसंथिग्धया गिरा 25 संजयॊ ऽयं नरव्याघ्र नमस ते भरतर्षभ अथ्राधिपॊ हतः शल्यः शकुनिः सौबलस तदा उलूकः पुरुषव्याघ्र कैतव्यॊ थृढविक्रमः 26 संशप्तका हताः सर्वे काम्बॊजाश च शकैः सह मलेच्छाश च पार्वतीयाश च यवनाश च निपातिताः 27 पराच्या हता महाराज थाक्षिणात्याश च सर्वशः उथीच्या निहताः सर्वे परतीच्याश च नराधिप राजानॊ राजपुत्राश च सर्वतॊ निहता नृप 28 थुर्यॊधनॊ हतॊ राजन यदॊक्तं पाण्डवेन च भग्नसक्दॊ महाराज शेते पांसुषु रूषितः 29 धृष्टथ्थ्युम्नॊ हतॊ राजञ शिखाण्डी चापराजितः उत्तमौजा युधामन्युस तदा राजन परभथ्रकाः 30 पाञ्चालाश च नरव्याघ्राश चेथयश च निषूथिताः तव पुत्रा हताः सर्वे थरौपथेयाश च भारत कर्ण पुत्रॊ हतः शूरॊ वृषा सेनॊ महाबलः 31 नरा विनिहताः सर्वे गजाश च विनिपातिताः रदिनश च नरव्याघ्र हयाश च निहता युधि 32 किं चिच छेषं च शिबिरं तावकानां कृतं विभॊ पाण्डवानां च शूराणां समासाथ्य परस्परम 33 परायः सत्री शेषम अभवज जगत कालेन मॊहितम साप्त पाण्डवतः शेषा धार्तराष्ट्रास तदा तरयः 34 ते चैव भरातरः पञ्च वासुथेवॊ ऽद सात्यकिः कृपश च कृतवर्मा च थरौणिश च जयतां वरः 35 तवाप्य एते महाराज रदिनॊ नृपसत्तम अक्षौहिणीनां सर्वासां समेतानां जनेश्वर एते शेषा महाराज सर्वे ऽनये निधनं गताः 36 कालेन निहतं सर्वं जगथ वै भरतर्षभ थुर्यॊधनं वै पुरतः कृत्वा वैरस्य भारत 37 एतच छरुत्वा वचः करूरं धृतराष्ट्रॊ जनेश्वरः निपपात महाराज गतसत्त्वॊ महीतले 38 तस्मिन निपतिते भूमौ विथुरॊ ऽपि महायशाः निपपात महाराज राजव्यसनकर्शितः 39 गान्धारी च नृपश्रेष्ठ सर्वाश च कुरु यॊषितः पतिताः सहसा भूमौ शरुत्वा करूरं वचश च ताः 40 निःसंज्ञं पतितं भूमौ तथासीथ राजमण्डलम परलाप युक्ता महती कदा नयस्ता पटे यदा 41 कृच्छ्रेण तु ततॊ राजा धृतराष्ट्रॊ महीपतिः शनैर अलभत पराणान पुत्रव्यसनकर्शितः 42 लब्ध्वा तु स नृपः संज्ञां वेपमानः सुथुःखितः उथीक्ष्य च थिशः सर्वाः कषत्तारं वाक्यम अब्रवीत 43 विथ्वन कषत्तर महाप्राज्ञ तवं गतिर भरतर्षभ ममानादस्य सुभृशं पुत्रैर हीनस्य सर्वशः एवम उक्त्वा ततॊ भूयॊ विसंज्ञॊ निपपात ह 44 तं तदा पतितं थृष्ट्वा बान्धवा ये ऽसय के चन शीतैस तु सिषिचुस तॊयैर विव्यजुर वयजनैर अपि 45 स तु थीर्घेण कालेन परत्याश्वस्तॊ महीपतिः तूष्णीं थध्यौ महीपालः पुत्रव्यसनकर्शितः निःश्वसञ जिह्मग इव कुम्भक्षिप्तॊ विशां पते 46 संजयॊ ऽपय अरुथत तत्र थृष्ट्वा राजानम आतुरम तदा सर्वाः सत्रियश चैव गान्धारी च यशस्विनी 47 ततॊ थीर्घेण कालेन विथुरं वाक्यम अब्रवीत धृतराष्ट्रॊ नरव्याघ्रॊ मुह्यमानॊ मुहुर मुहुः 48 गच्छन्तु यॊषितः सर्वा गान्धारी च यशस्विनी तदेमे सुहृथः सर्वे भरश्यते मे मनॊ भृशम 49 एवम उक्तस ततः कषत्ता ताः सत्रियॊ भरतर्षभ विसर्जयाम आस शनैर वेपमानः पुनः पुनः 50 निश्चक्रमुस ततः सर्वास ताः सत्रियॊ भरतर्षभ सुहृथश च ततः सर्वे थृष्ट्वा राजानम आतुरम 51 ततॊ नरपतिं तत्र लब्धसंज्ञं परंतप अवेक्ष्य संजयॊ थीनॊ रॊथमानं भृशातुरम 52 पराञ्जलिर निःश्वसन्तं च तं नरेन्थ्रं मुहुर मुहुः समाश्वासयत कषत्ता वचसा मधुरेण ह |
1
[j] evaṃ nipatite karṇe samare savyasācinā alpāvaśiṣṭāḥ kuravaḥ kimakurvata vai dvija 2 udīryamāṇaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā rājā suyodhanaḥ pāṇḍavaiḥ prāptakālaṃ ca kiṃ prāpadyata kauravaḥ 3 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tad ācakṣva dvijottama na hi tṛpyāmi pūrveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat 4 [vai] tataḥ karṇe hate rājan dhārtarāṣṭraḥ suyodhanaḥ bhṛśaṃ śokārṇave magno nirāśaḥ sarvato 'bhavat 5 hā karṇa hā karṇa iti śocamānaḥ punaḥ punaḥ kṛcchrāt svaśibiraṃ prāyād dhataśeṣair nṛpaiḥ saha 6 sa samāśvāsyamāno 'pi hetubhiḥ śāstraniścitaiḥ rājabhir nālabhac charma sūtaputra vadhaṃ smaran 7 sa divaṃ balavan matvā bhavitavyaṃ ca pārthivaḥ saṃgrāme niścayaṃ kṛtvā punar yuddhāya niryayau 8 śalyaṃ senāpatiṃ kṛtvā vidhivad rājapuṃgavaḥ raṇāyaniryayau rājā hataśeṣair nṛpaiḥ saha 9 tataḥ sutumulaṃ yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ babhūva bharataśreṣṭha devāsuraraṇopamam 10 tataḥ śalyo mahārāja kṛtvā kadanam āhave pāṇḍusainyasya madhyāhne dharmarājena pātitaḥ 11 tato duryodhano rājā hatabandhū raṇājirāt apasṛtya hradaṃ ghoraṃ viveśa ripujād bhayāt 12 athāparāhṇe tasyāhnaḥ parivārya mahārathaiḥ hradād āhūya yogena bhīmasenena pātitaḥ 13 tasmin hate maheṣvāse hataśiṣṭās trayo rathāḥ saṃrabhān niśi rājendra jaghnuḥ pāñcāla sainikān 14 tataḥ pūrvāhṇasamaye śibirād etya saṃjayaḥ praviveśa purīṃ dīno duḥkhaśokasamanvitaḥ 15 praviśya ca puraṃ tūrṇaṃ bhujāv ucchritya duḥkhitaḥ vepamānas tato rājñaḥ praviveśa niveśanam 16 ruroda ca naravyāghra hā rājann iti duḥkhitaḥ aho bata vivignāḥ sma nidhanena mahātmanaḥ 17 aho subalavān kālo gatiś ca paramā tathā śakratulyabalāḥ sarve yatrāvadhyanta pārthivāḥ 18 dṛṣṭvaiva ca puro rājañ janaḥ sārvaḥ sa saṃjayam praruroda bhṛśodvigno hā rājann iti sasvaram 19 ākumāraṃ naravyāghra tat puraṃ vai samantataḥ ārtanādaṃ mahac cakre śrutvā vinihataṃ nṛpam 20 dhāvataś cāpy apaśyac ca tatra trīn puruṣarṣabhān naṣṭacittān ivonmattāñ śokena bhṛśapīḍitān 21 tathā sa vihvalaḥ sūtaḥ praviśya nṛpatikṣayam dadarśa nṛpatiśreṣṭhaṃ prajñā cakṣuṣam īśvaram 22 dṛṣṭvā cāsīnam anaghaṃ samantāt parivāritam snuṣābhir bharataśreṣṭha gāndhāryā vidureṇa ca 23 tathānyaiś ca suhṛdbhiś ca jñātibhiś ca hitaiṣibhiḥ tam eva cārthaṃ dhyāyantaṃ karṇasya nidhanaṃ prati 24 rudann evābravīd vākyaṃ rājānaṃ janamejaya nātihṛṣṭamanāḥ sūto bāṣpasaṃdigdhayā girā 25 saṃjayo 'yaṃ naravyāghra namas te bharatarṣabha adrādhipo hataḥ śalyaḥ śakuniḥ saubalas tathā ulūkaḥ puruṣavyāghra kaitavyo dṛḍhavikramaḥ 26 saṃśaptakā hatāḥ sarve kāmbojāś ca śakaiḥ saha mlecchāś ca pārvatīyāś ca yavanāś ca nipātitāḥ 27 prācyā hatā mahārāja dākṣiṇātyāś ca sarvaśaḥ udīcyā nihatāḥ sarve pratīcyāś ca narādhipa rājāno rājaputrāś ca sarvato nihatā nṛpa 28 duryodhano hato rājan yathoktaṃ pāṇḍavena ca bhagnasaktho mahārāja śete pāṃsuṣu rūṣitaḥ 29 dhṛṣṭaddyumno hato rājañ śikhāṇḍī cāparājitaḥ uttamaujā yudhāmanyus tathā rājan prabhadrakāḥ 30 pāñcālāś ca naravyāghrāś cedayaś ca niṣūditāḥ tava putrā hatāḥ sarve draupadeyāś ca bhārata karṇa putro hataḥ śūro vṛṣā seno mahābalaḥ 31 narā vinihatāḥ sarve gajāś ca vinipātitāḥ rathinaś ca naravyāghra hayāś ca nihatā yudhi 32 kiṃ cic cheṣaṃ ca śibiraṃ tāvakānāṃ kṛtaṃ vibho pāṇḍavānāṃ ca śūrāṇāṃ samāsādya parasparam 33 prāyaḥ strī śeṣam abhavaj jagat kālena mohitam sāpta pāṇḍavataḥ śeṣā dhārtarāṣṭrās tathā trayaḥ 34 te caiva bhrātaraḥ pañca vāsudevo 'tha sātyakiḥ kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiś ca jayatāṃ varaḥ 35 tavāpy ete mahārāja rathino nṛpasattama akṣauhiṇīnāṃ sarvāsāṃ sametānāṃ janeśvara ete śeṣā mahārāja sarve 'nye nidhanaṃ gatāḥ 36 kālena nihataṃ sarvaṃ jagad vai bharatarṣabha duryodhanaṃ vai purataḥ kṛtvā vairasya bhārata 37 etac chrutvā vacaḥ krūraṃ dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ nipapāta mahārāja gatasattvo mahītale 38 tasmin nipatite bhūmau viduro 'pi mahāyaśāḥ nipapāta mahārāja rājavyasanakarśitaḥ 39 gāndhārī ca nṛpaśreṣṭha sarvāś ca kuru yoṣitaḥ patitāḥ sahasā bhūmau śrutvā krūraṃ vacaś ca tāḥ 40 niḥsaṃjñaṃ patitaṃ bhūmau tadāsīd rājamaṇḍalam pralāpa yuktā mahatī kathā nyastā paṭe yathā 41 kṛcchreṇa tu tato rājā dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ śanair alabhata prāṇān putravyasanakarśitaḥ 42 labdhvā tu sa nṛpaḥ saṃjñāṃ vepamānaḥ suduḥkhitaḥ udīkṣya ca diśaḥ sarvāḥ kṣattāraṃ vākyam abravīt 43 vidvan kṣattar mahāprājña tvaṃ gatir bharatarṣabha mamānāthasya subhṛśaṃ putrair hīnasya sarvaśaḥ evam uktvā tato bhūyo visaṃjño nipapāta ha 44 taṃ tathā patitaṃ dṛṣṭvā bāndhavā ye 'sya ke cana śītais tu siṣicus toyair vivyajur vyajanair api 45 sa tu dīrgheṇa kālena pratyāśvasto mahīpatiḥ tūṣṇīṃ dadhyau mahīpālaḥ putravyasanakarśitaḥ niḥśvasañ jihmaga iva kumbhakṣipto viśāṃ pate 46 saṃjayo 'py arudat tatra dṛṣṭvā rājānam āturam tathā sarvāḥ striyaś caiva gāndhārī ca yaśasvinī 47 tato dīrgheṇa kālena viduraṃ vākyam abravīt dhṛtarāṣṭro naravyāghro muhyamāno muhur muhuḥ 48 gacchantu yoṣitaḥ sarvā gāndhārī ca yaśasvinī tatheme suhṛdaḥ sarve bhraśyate me mano bhṛśam 49 evam uktas tataḥ kṣattā tāḥ striyo bharatarṣabha visarjayām āsa śanair vepamānaḥ punaḥ punaḥ 50 niścakramus tataḥ sarvās tāḥ striyo bharatarṣabha suhṛdaś ca tataḥ sarve dṛṣṭvā rājānam āturam 51 tato narapatiṃ tatra labdhasaṃjñaṃ paraṃtapa avekṣya saṃjayo dīno rodamānaṃ bhṛśāturam 52 prāñjalir niḥśvasantaṃ ca taṃ narendraṃ muhur muhuḥ samāśvāsayata kṣattā vacasā madhureṇa ha |