|
1
[स] एवम उक्तॊ ऽतॊ राजा गौतमेन यशस्विना निःश्वस्य थीर्घम उष्णं च तूष्णीम आसीथ विशां पते 2 ततॊ मुहूर्तं स धयात्वा धार्तराष्ट्रॊ महामनाः कृपं शारथ्वतं वाक्यम इत्य उवाच परंतपः 3 यत किं चित सुहृथा वाच्यं तत सर्वं शरावितॊ हय अहम कृतं च भवता सर्वं पराणान संत्यज्य युध्यता 4 गाहमानम अनीकानि युध्यमानं महारदैः पाण्डवैर अतितेजॊभिर लॊकस तवाम अनुथृष्टवान 5 सुहृथा यथ इथं वाच्यं भवता शरावितॊ हय अहम न मां परीणाति तत सर्वं मुमूर्षॊर इव भेषजम 6 हेतुकारण संयुक्तं हितं वचनम उत्तमम उच्यमानं महाबाहॊ न मे विप्राग्र्य रॊच्चते 7 राज्याथ विनिकृतॊ ऽसमाभिः कदं सॊ ऽसमासु विश्वसेत अक्षथ्यूते च नृपतिर जितॊ ऽसमाभिर महाधनः स कदं मम वाक्यानि शरथ्थध्याथ भूय एव तु 8 तदा थौत्येन संप्राप्तः कृष्णः पार्द हिते रतः परलब्धश च हृषीकेशस तच च कर्म विरॊधितम स च मे वचनं बरह्मन कदम एवाभिमंस्यते 9 विललाप हि यत कृष्णा सभामध्ये समेयुषी न तन मर्षयते कृष्णॊ न राज्यहरणं तदा 10 एकप्राणाव उभौ कृष्णाव अन्यॊन्यं परति संहतौ पुरा यच छरुतम एवासीथ अथ्य पश्यामितत परभॊ 11 सवस्रीयं च हतं शरुत्वा थुःखस्वपिति केशवः कृतागसॊ वयं तस्य स मथर्दं कदं कषमेत 12 अभिमन्यॊर विनाशेन न शर्म लभते ऽरजुनः स कदं मथ धिते यत्नं परकरिष्यति याचितः 13 मध्यमः पाण्डवस तीक्ष्णॊ भीमसेनॊ महाबलः परतिज्ञात्म च तेनॊग्रं स भाज्येत न संनमेत 14 उभौ तौ बथ्धनिस्त्रिंशाव उभौ चाबथ्ध कङ्कटौ कृतवैराव उभौ वीरौ यमाव अपि यमॊपमौ 15 धृष्टथ्युम्नः शिखण्डी च कृतवैरौ मया सह तौ कदं मथ धिते यत्नं परकुर्यातां थविजॊत्तम 16 थुःशासनेन यत कृष्णा एकवस्त्रा रजस्वला परिक्लिष्टा सभामध्ये सर्वलॊकस्य पश्यतः 17 तदा विवसनां थीनां समरन्त्य अथ्यापि पाण्डवाः न निवारयितुं शक्याः संग्रामात ते परंतपाः 18 यथा च थरौपथी कृष्णा मथ विनाशाय थुःखिता उग्रं तेपे तपः कृष्णा भर्तॄणाम अर्दसिथ्धये सदण्डिले नित्यथा शेते यावथ वैरस्य यातना 19 निक्षिप्य मानं थर्पं च वासुथेव सहॊथरा कृष्णायाः परेक्ष्यवथ भूत्वा शुश्रूषां कुरुते सथा 20 इति सर्वं समुन्नथ्धं न निर्वाति कदं चन अभिमन्यॊर विनाशेन स संधेयः कदं मया 21 कदं च नाम भुक्त्वेमां पृदिवीं सागराम्बराम पाण्डवानां परसाथेन भुञ्जीयां राज्यम अल्पकम 22 उपर्य उपरि राज्ञां वै जवलितॊ भास्करॊ यदा युधिष्ठिरं कदं पश्चाथ अनुयास्यामि थासवत 23 कदं भुक्त्वा सवयं भॊगान थत्त्वा थायांश च पुष्कलान कृपणं वर्तयिष्यामि कृपणैः सह जीविकाम 24 नाभ्यसूयामि ते वाक्यम उक्तं सनिग्धं हितं तवया न तु संधिम अहं मन्ये पराप्तकालं कदं चन 25 सुनीतम अनुपश्यामि सुयुथ्धेन परंतप नायं कलीबयितुं कालः संयॊथ्धुं काल एव नः 26 इष्टं मे बहुभिर यज्ञैर थत्ता विप्रेषु थक्ष्णिणाः पराप्ताः करमश्रुता वेथाः शत्रूणां मूर्ध्नि च सदितम 27 भृत्यमे सुभृतास तात थीनश चाभ्युथ्धृतॊ जनः यातानि परराष्ट्राणि सवराष्ट्रम अनुपालितम 28 भुक्ताश च विविधा भॊगास तरिवर्गः सेवितॊ मया पितॄणां गतम आनृण्यं कषत्रधर्मस्य चॊभयॊः 29 न धरुवं सुखम अस्तीह कुतॊ राज्यं कुतॊ यशः इह कीर्तिर विधातव्या सा च युथ्धेन नान्यदा 30 गृहे यत कषत्रियस्यापि निधनं तथ विगर्हितम अधर्मः सुमहान एष यच छय्या मरणं गृहे 31 अरण्ये यॊ विमुञ्चेत संग्रामे वा तनुं नरः करतून आहृत्य महतॊ महिमानं स गच्छति 32 कृपणं विपलन्न आर्तॊ जरयाभिपरिप्लुतः मरियते रुथतां मध्ये जञातीनां न स पूरुषः 33 तयक्त्वा तु विविधान भॊगान पराप्तानां मरमां गतिम अपीथानीं सुयुथ्धेन गच्छेयं सत सलॊकताम 34 शूराणाम आर्य वृत्तानां संग्रमेष्व अनिवर्तिनाम धीमतां सत्यसंधानां सर्वेषां करतुयाजिनाम 35 शस्त्रावभृदम आप्तानां धरुवं वासस तरिविष्टपे मुथा नूनं परपश्यन्ति शुभ्रा हय अप्सरसां गणाः 36 पश्यन्ति नूनं पितरः पूजिताञ शक्र संसथि अप्सरॊभिः परिवृतान मॊथमानांस तरिविष्टपे 37 पन्दानम अमरैर यातं शूरैश चैवानिवर्तिभिः अपि तैः संगतं मार्गं वयम अप्य आरुहेमहि 38 पितामहेन वृथ्धेन तदाचर्येण धीमता जयथ्रदेन कर्णेन तदा थुःशासनेन च 39 घटमाना मथर्दे ऽसमिन हताः शूरा जनाधिपाः शेरते लॊहिताक्ताङ्गाः पृदिव्यां शरविक्षताः 40 उत्तमास्त्रविथः शूरा यदॊक्तक्रतुयाजिनः तयक्त्वा पराणान यदान्यायम इन्थ्र सथ्मसु धिष्ठिताः 41 तैस तव अयं रचितः पन्दा थुर्गमॊ हि पुनर भवेत संपतथ्भिर महावेगैर इतॊ याथ्भिश च सथ गतिम 42 ये मथर्दे हताः शूरास तेषां कृतम अनुस्मरन ऋणं तत परतिमुञ्चानॊ न राज्ये मन आथधे 43 पातयित्वा वयस्यांश च भरातॄन अद पितामहान जीवितं यथि रक्षेयं लॊकॊ मां गर्हयेथ धरुवम 44 कीथृशं च भवेथ राज्यं मम हीनस्य बन्धुभिः सखिभिश च सुहृथ्भिश च परणिपत्य च पाण्डवम 45 सॊ ऽहम एताथृशं कृत्वा जगतॊ ऽसय पराभवम सुयुथ्धेन ततः सवर्गं पराप्स्यामि न तथ अन्यदा 46 एवं थुर्यॊधनेनॊक्तं सर्वे संपूज्य तथ वचः साधु साध्व इति राजानं कषत्रियाः संबभाषिरे 47 पराजयम अशॊचन्तः कृतचित्ताश च विक्रमे सर्वे सुनिश्चिता यॊथ्धुम उथग्रमनसॊ ऽभवन 48 ततॊ वाहान समाश्वास्य सर्वे युथ्धाभिनन्थिनः ऊने थवियॊजने गत्वा परत्यतिष्ठन्त कौरवाः 49 आकाशे विथ्रुमे पुण्ये परस्दे हिमवतः शुभे अरुणां सरस्वतीं पराप्य पपुः सस्नुश च तज जलम 50 तव पुत्राः कृतॊत्साहाः पर्यवर्तन्त ते ततः पर्यवस्दाप्य चात्मानम अन्यॊन्येन पुनस तथा सर्वे राजन नयवर्तन्त कषत्रियाः कालचॊथिताः |
1
[s] evam ukto 'to rājā gautamena yaśasvinā niḥśvasya dīrgham uṣṇaṃ ca tūṣṇīm āsīd viśāṃ pate 2 tato muhūrtaṃ sa dhyātvā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ kṛpaṃ śāradvataṃ vākyam ity uvāca paraṃtapaḥ 3 yat kiṃ cit suhṛdā vācyaṃ tat sarvaṃ śrāvito hy aham kṛtaṃ ca bhavatā sarvaṃ prāṇān saṃtyajya yudhyatā 4 gāhamānam anīkāni yudhyamānaṃ mahārathaiḥ pāṇḍavair atitejobhir lokas tvām anudṛṣṭavān 5 suhṛdā yad idaṃ vācyaṃ bhavatā śrāvito hy aham na māṃ prīṇāti tat sarvaṃ mumūrṣor iva bheṣajam 6 hetukāraṇa saṃyuktaṃ hitaṃ vacanam uttamam ucyamānaṃ mahābāho na me viprāgrya roccate 7 rājyād vinikṛto 'smābhiḥ kathaṃ so 'smāsu viśvaset akṣadyūte ca nṛpatir jito 'smābhir mahādhanaḥ sa kathaṃ mama vākyāni śraddadhyād bhūya eva tu 8 tathā dautyena saṃprāptaḥ kṛṣṇaḥ pārtha hite rataḥ pralabdhaś ca hṛṣīkeśas tac ca karma virodhitam sa ca me vacanaṃ brahman katham evābhimaṃsyate 9 vilalāpa hi yat kṛṣṇā sabhāmadhye sameyuṣī na tan marṣayate kṛṣṇo na rājyaharaṇaṃ tathā 10 ekaprāṇāv ubhau kṛṣṇāv anyonyaṃ prati saṃhatau purā yac chrutam evāsīd adya paśyāmitat prabho 11 svasrīyaṃ ca hataṃ śrutvā duḥkhasvapiti keśavaḥ kṛtāgaso vayaṃ tasya sa madarthaṃ kathaṃ kṣamet 12 abhimanyor vināśena na śarma labhate 'rjunaḥ sa kathaṃ mad dhite yatnaṃ prakariṣyati yācitaḥ 13 madhyamaḥ pāṇḍavas tīkṣṇo bhīmaseno mahābalaḥ pratijñātma ca tenograṃ sa bhājyeta na saṃnamet 14 ubhau tau baddhanistriṃśāv ubhau cābaddha kaṅkaṭau kṛtavairāv ubhau vīrau yamāv api yamopamau 15 dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca kṛtavairau mayā saha tau kathaṃ mad dhite yatnaṃ prakuryātāṃ dvijottama 16 duḥśāsanena yat kṛṣṇā ekavastrā rajasvalā parikliṣṭā sabhāmadhye sarvalokasya paśyataḥ 17 tathā vivasanāṃ dīnāṃ smaranty adyāpi pāṇḍavāḥ na nivārayituṃ śakyāḥ saṃgrāmāt te paraṃtapāḥ 18 yadā ca draupadī kṛṣṇā mad vināśāya duḥkhitā ugraṃ tepe tapaḥ kṛṣṇā bhartṝṇām arthasiddhaye sthaṇḍile nityadā śete yāvad vairasya yātanā 19 nikṣipya mānaṃ darpaṃ ca vāsudeva sahodarā kṛṣṇāyāḥ prekṣyavad bhūtvā śuśrūṣāṃ kurute sadā 20 iti sarvaṃ samunnaddhaṃ na nirvāti kathaṃ cana abhimanyor vināśena sa saṃdheyaḥ kathaṃ mayā 21 kathaṃ ca nāma bhuktvemāṃ pṛthivīṃ sāgarāmbarām pāṇḍavānāṃ prasādena bhuñjīyāṃ rājyam alpakam 22 upary upari rājñāṃ vai jvalito bhāskaro yathā yudhiṣṭhiraṃ kathaṃ paścād anuyāsyāmi dāsavat 23 kathaṃ bhuktvā svayaṃ bhogān dattvā dāyāṃś ca puṣkalān kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmi kṛpaṇaiḥ saha jīvikām 24 nābhyasūyāmi te vākyam uktaṃ snigdhaṃ hitaṃ tvayā na tu saṃdhim ahaṃ manye prāptakālaṃ kathaṃ cana 25 sunītam anupaśyāmi suyuddhena paraṃtapa nāyaṃ klībayituṃ kālaḥ saṃyoddhuṃ kāla eva naḥ 26 iṣṭaṃ me bahubhir yajñair dattā vipreṣu dakṣṇiṇāḥ prāptāḥ kramaśrutā vedāḥ śatrūṇāṃ mūrdhni ca sthitam 27 bhṛtyame subhṛtās tāta dīnaś cābhyuddhṛto janaḥ yātāni pararāṣṭrāṇi svarāṣṭram anupālitam 28 bhuktāś ca vividhā bhogās trivargaḥ sevito mayā pitṝṇāṃ gatam ānṛṇyaṃ kṣatradharmasya cobhayoḥ 29 na dhruvaṃ sukham astīha kuto rājyaṃ kuto yaśaḥ iha kīrtir vidhātavyā sā ca yuddhena nānyathā 30 gṛhe yat kṣatriyasyāpi nidhanaṃ tad vigarhitam adharmaḥ sumahān eṣa yac chayyā maraṇaṃ gṛhe 31 araṇye yo vimuñceta saṃgrāme vā tanuṃ naraḥ kratūn āhṛtya mahato mahimānaṃ sa gacchati 32 kṛpaṇaṃ vipalann ārto jarayābhipariplutaḥ mriyate rudatāṃ madhye jñātīnāṃ na sa pūruṣaḥ 33 tyaktvā tu vividhān bhogān prāptānāṃ maramāṃ gatim apīdānīṃ suyuddhena gaccheyaṃ sat salokatām 34 śūrāṇām ārya vṛttānāṃ saṃgrameṣv anivartinām dhīmatāṃ satyasaṃdhānāṃ sarveṣāṃ kratuyājinām 35 śastrāvabhṛtham āptānāṃ dhruvaṃ vāsas triviṣṭape mudā nūnaṃ prapaśyanti śubhrā hy apsarasāṃ gaṇāḥ 36 paśyanti nūnaṃ pitaraḥ pūjitāñ śakra saṃsadi apsarobhiḥ parivṛtān modamānāṃs triviṣṭape 37 panthānam amarair yātaṃ śūraiś caivānivartibhiḥ api taiḥ saṃgataṃ mārgaṃ vayam apy āruhemahi 38 pitāmahena vṛddhena tathācaryeṇa dhīmatā jayadrathena karṇena tathā duḥśāsanena ca 39 ghaṭamānā madarthe 'smin hatāḥ śūrā janādhipāḥ śerate lohitāktāṅgāḥ pṛthivyāṃ śaravikṣatāḥ 40 uttamāstravidaḥ śūrā yathoktakratuyājinaḥ tyaktvā prāṇān yathānyāyam indra sadmasu dhiṣṭhitāḥ 41 tais tv ayaṃ racitaḥ panthā durgamo hi punar bhavet saṃpatadbhir mahāvegair ito yādbhiś ca sad gatim 42 ye madarthe hatāḥ śūrās teṣāṃ kṛtam anusmaran ṛṇaṃ tat pratimuñcāno na rājye mana ādadhe 43 pātayitvā vayasyāṃś ca bhrātṝn atha pitāmahān jīvitaṃ yadi rakṣeyaṃ loko māṃ garhayed dhruvam 44 kīdṛśaṃ ca bhaved rājyaṃ mama hīnasya bandhubhiḥ sakhibhiś ca suhṛdbhiś ca praṇipatya ca pāṇḍavam 45 so 'ham etādṛśaṃ kṛtvā jagato 'sya parābhavam suyuddhena tataḥ svargaṃ prāpsyāmi na tad anyathā 46 evaṃ duryodhanenoktaṃ sarve saṃpūjya tad vacaḥ sādhu sādhv iti rājānaṃ kṣatriyāḥ saṃbabhāṣire 47 parājayam aśocantaḥ kṛtacittāś ca vikrame sarve suniścitā yoddhum udagramanaso 'bhavan 48 tato vāhān samāśvāsya sarve yuddhābhinandinaḥ ūne dviyojane gatvā pratyatiṣṭhanta kauravāḥ 49 ākāśe vidrume puṇye prasthe himavataḥ śubhe aruṇāṃ sarasvatīṃ prāpya papuḥ sasnuś ca taj jalam 50 tava putrāḥ kṛtotsāhāḥ paryavartanta te tataḥ paryavasthāpya cātmānam anyonyena punas tadā sarve rājan nyavartanta kṣatriyāḥ kālacoditāḥ |