|
1
[स] पातिते युधि थुर्धर्षॊ मथ्रराजे महारदे तावकास तव पुत्राश च परायशॊ विमुखाभवन 2 वणिजॊ नावि भिन्नायां यदागाधे ऽपलवे ऽरणवे अपारे पारम इच्छन्तॊ हते शूरे महात्मनि 3 मथ्रराजे महाराज वित्रस्ताः शरविक्षताः अनादा नादम इच्छन्तॊ मृगाः सिंहार्थिता इव 4 वृषा यदा भग्नशृङ्गाः शीर्णथन्ता गजा इव मध्याह्ने परत्यपायाम निर्जिता धर्मसूनुना 5 न संधातुम अनीकानि न च राजन पराक्रमे आसीथ बुथ्धिर हते शल्ये तव यॊधस्य कस्य चित 6 भीष्मे थरॊणे च निहते सूतपुत्रे च भारत यथ थुःखं तव यॊधानां भयं चासीथ विशां पते तथ्भयं स च नः शॊकॊ भूय एवाभ्यवर्तत 7 निरशाश च जये तस्मिन हते शल्ये महारदे हतप्रवीरा विध्वस्ता विकृत्ताश च शितैः शरैः मथ्रराजे हते राजन यॊधास ते पराथ्रवन भयात 8 अश्वान अन्ये गजान अन्ये रदान अन्ये महारदाः आरुह्य जवसंपन्नाः पाथाताः पराथ्रवन भयात 9 थविसाहस्राश च मातङ्गा गिरिरूपाः परहारिणः संप्राथ्रवन हते शल्ये अङ्कुशाङ्गुष्ठ चॊथिताः 10 ते रणाथ भरतश्रेष्ठ तावकाः पराथ्रवन थिशः धावन्तश चाप्य अथृश्यन्त शवसमानाः शरातुलाः 11 तान परभग्नान थरुतान थृष्ट्वा हतॊत्साहान पराजितान अभ्यथ्रवन्त पाञ्चालाः पाण्डवाश च जयैषिणः 12 बाणशब्थरवश चापि सिंहनाथश च पुष्कलः शङ्खशब्थश च शूराणां थारुणः समपथ्यत 13 थृष्ट्वा तु कौरवं सैन्यं भयत्रस्तं परविथ्रुतम अन्यॊन्यं समभाषन्त पाञ्चालाः पाण्डवैः सह 14 अथ्य राजा सत्यधृतिर जितामित्रॊ युधिष्ठिरः अथ्य थुर्यॊधनॊ हीना थीप्तया नृपतिश्रिया 15 अथ्य शरुत्वा हतं पुत्रं धृतराष्ट्रॊ जनेश्वरः निःसंज्ञः पतितॊ भूमौ किल्बिषं परतिपथ्यताम 16 अथ्य जानातु कौन्तेयं समर्दं सर्वधन्विनाम अथ्यात्मानं च थुर्मेधा गर्हयिष्यति पापकृत अथ्य कषत्तुर वचः सत्यं समरतां बरुवतॊ हितम 17 अथ्य परभृति पार्दांश च परेष्यभूत उपाचरन विजानातु नृपॊ थुःखं यत पराप्तं पाण्डुनन्थनैः 18 अथ्य कृष्णस्य माहात्म्यं जानातु स महीपतिः अथ्यार्जुन धनुर घॊषं घॊरं जानातु संयुगे 19 अस्त्राणां च बलं सर्वं बाह्वॊश च बलम आहवे अथ्य जञास्यति भीमस्य बलं घॊरं महात्मनः 20 हते थुर्यॊधने युथ्धे शक्रेणेवासुरे मये यत्कृतं भीमसेनेन थुःखासन वधे तथा नान्यः कर्तास्ति लॊके तथ ऋते भीमं महाबलम 21 जानीताम अथ्य जयेष्ठस्य पाण्डवस्य पराक्रमम मथ्रराजं हतं शरुत्वा थेवैर अपि सुथुःसहम 22 अथ्य जञास्यति संग्रामे माथ्रीपुत्रौ महाबलौ निहते सौबले शूरे गान्धारेषु च सर्वशः 23 कदं तेषां जयॊ न सयाथ येषां यॊथ्धा धनंजयः सात्यकिर भीमसेनश च धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः 24 थरौपथ्यास तनयाः पञ्च माथ्रीपुत्रौ च पाण्डवौ शिखण्डी च महेष्वासॊ राजा चैव युधिष्ठिरः 25 येषां च जगतां नादॊ नादः कृष्णॊ जनार्थनः कदं तेषां जयॊ न सयाथ येषां धर्मॊ वयपाश्रयः 26 भीष्मं थरॊणं च कर्णं च मथ्रराजानम एव च तहान्यन नृपतीन वीराञ शतशॊ ऽद सहस्रशः 27 कॊ ऽनयः शक्तॊ रणे जेतुम ऋते पार्दं युधिष्ठिरम यस्य नादॊ हृषीकेशः सथा धर्मयशॊ निधिः 28 इत्य एवं वथमानास ते हर्षेण महता युताः परभग्नांस तावकान राजन सृञ्जयाः पृष्ठतॊ ऽनवयुः 29 धनंजयॊ रदानीकम अभ्यवर्तत वीर्यवान माथ्रीपुत्रौ च शकुनिं सात्यकिश च महारदः 30 तान परेक्ष्य थरवतः सर्वान भीमसेनभयार्थितान थुर्यॊधनस तथा सूतम अब्रवीथ उत्स्मयन्न इव 31 न मातिक्रमते पार्दॊ धनुष्पाणिम अवस्दितम जघने सर्वसैन्यानां ममाश्वान परतिपाथय 32 जघने युध्यमानं हि कौन्तेयॊ मां धनंजयः नॊत्सहेताभ्यतिक्रान्तुं वेलाम इव महॊथधिः 33 पश्य सैन्यं महत सूत पाण्डवैः समभिथ्रुतम सैन्यरेणुं समुथ्धूतं पश्यस्वैनं समन्ततः 34 सिंहनाथांश च बहुशः शृणु घॊरान भयानकान तस्माथ याहि शनैः सूत जघनं परिपालय 35 मयि सदिते च समरे निरुथ्धेषु च पाण्डुषु पुनरावर्तते तूर्णं मामकं बलम ओजसा 36 तच छरुत्वा तव पुत्रस्य शूराग्र्य सथृशं वचः सारदिर हेमसंछन्नाञ शनैर अश्वान अचॊथयत 37 गजाश्वरदिभिर हीनास तयक्तात्मानः पथातयः एकविंशतिसाहस्राः संयुगायावतस्दिरे 38 नानाथेशसमुथ्भूता नान रञ्जित वाससः अवस्दितास तथा यॊधाः परार्दयन्तॊ महथ यशः 39 तेषाम आपततां तत्र संहृष्टानां परस्परम संमर्थः सुमहाञ जज्ञे घॊररूपॊ भयानकः 40 भीमसेनं तथा राजन घृष्टथ्युम्नं च पार्षतम बलेन चतुरङ्गेण नानाथेश्या नयवारयन 41 भीमम एवाभ्यवर्तन्त रणे ऽनये तु पथातयः परक्ष्वेड्यास्फॊट्य संहृष्टा वीरलॊकं यियासवः 42 आसाथ्य भीमसेनं तु संरब्धा युथ्धथुर्मथाः धार्तराष्ट्रा विनेथुर हि नान्यां चाकदयन कदाम परिवार्य रणे भीमं निजघ्नुर ते समन्ततः 43 स वध्यमानः समरे पथातिगणसंवृतः न चचाल रदॊपस्दे मैनाक इव पर्वतः 44 ते तु करुथ्धा महाराज पाण्डवस्य महारदम निग्रहीतुं परचक्रुर हि यॊधांश चान्यान अवारयन 45 अक्रुध्यत रणे भीमस तैस तथा पर्यवस्दितैः सॊ ऽवतीर्य रदात तूर्णं पथातिः समवस्दितः 46 जातरूपपरिच्छन्नां परगृह्य महतीं गथाम अवधीत तावकान यॊधान थण्डपाणिर इवान्तकः 47 रदाश्वथ्विपहीनांस तु तान भीमॊ गथया बली एकविंशतिसाहस्रान पथातीन अवपॊदयत 48 हत्वा तत पुरुषानीकं भीमः सत्यपराक्रमः धृष्टथ्युम्नं पुरस्कृत्य नचिरात परत्यथृश्यत 49 पाथाता निहता भूमौ शिश्यिरे रुधिरॊक्षिताः संभग्ना इव वातेन कर्णिकाराः सुपुष्पिताः 50 नानापुष्पस्रजॊपेता नाना कुण्डलधारिणः नाना जात्या हतास तत्र नाथा थेशसमागताः 51 पताकाध्वजसंछन्नं पथातीनां महथ बलम निकृत्तं विबभौ तत्र घॊररूपं भयानकम 52 युधिष्ठिरपुरॊगास तु सर्वसैन्यमहारदाः अभ्यधावन महात्मानं पुत्रं थुर्यॊधनं तव 53 ते सर्वे तावकान थृष्ट्वा महेष्वासान पराङ्मुखान नाभ्यवर्तन्त ते पुत्रं वेलेव मकलालयम 54 तथ अथ्भुतम अपश्याम तव पुत्रस्य पौरुषम यथ एकं सहिताः पार्दा न शेकुर अतिवर्तितुम 55 नातिथूरापयातं तु कृतबुथ्धिं पलायने थुर्यॊधनः सवकं सैन्यम अब्रवीथ भृशविक्षतम 56 न तं थेशं परपश्यामि पृदिव्यां पर्वतेषु वा यत्र यातान न वॊ हन्युः पाण्डवाः किं सृतेन वः 57 अल्पं च बलम एतेषां कृष्णौ च भृशविक्षतौ यथि सर्वे ऽतर तिष्ठामॊ धरुवॊ नॊ विजयॊ भवेत 58 विप्रयातांस तु वॊ भिन्नान पाण्डवाः कृतकिल्बिषान अनुसृत्य हनिष्यन्ति शरेयॊ नः समरे सदितम 59 शृणुध्वं कषत्रियाः सर्वे यावन्तः सद समागताः यथा शूरं च भीरुं च मारयत्य अन्तकः सथा कॊ नु मूढॊ न युध्येत पुरुषः कषत्रिय बरुवः 60 शरेयॊ नॊ भीमसेनस्य करुथ्धस्य परमुखे सदितम सुखः सांग्रामिकॊ मृत्युः कषत्रधर्मेण युध्यताम जित्वेह सुखम आप्नॊति हतः परेत्य महत फलम 61 न युथ्धधर्माच छरेयान वै पन्दाः सवर्गस्य कौरवाः अचिरेण जिताँल लॊकान हतॊ युथ्धे समश्नुते 62 शरुत्वा तु वचनं तस्य पूजयित्वा च पार्दिवाः पुनर एवान्ववर्तन्त पाण्डवान आततायिनः 63 तान आपतत एवाशु वयूढानीकाः परहारिणः परत्युथ्ययुस तथा पार्दा जय गृध्राः परहारिणः 64 धनंजयॊ रदेनाजाव अभ्यवर्तत वीर्यवान विश्रुतं तरिषु लॊकेषु गाण्डीवं विक्षिपन धनुः 65 माथ्रीपुत्रौ च शकुनिं सात्यकिश च महाबलः जवेनाभ्यपतन हृष्टा यतॊ वै तावकं बलम |
1
[s] pātite yudhi durdharṣo madrarāje mahārathe tāvakās tava putrāś ca prāyaśo vimukhābhavan 2 vaṇijo nāvi bhinnāyāṃ yathāgādhe 'plave 'rṇave apāre pāram icchanto hate śūre mahātmani 3 madrarāje mahārāja vitrastāḥ śaravikṣatāḥ anāthā nātham icchanto mṛgāḥ siṃhārditā iva 4 vṛṣā yathā bhagnaśṛṅgāḥ śīrṇadantā gajā iva madhyāhne pratyapāyāma nirjitā dharmasūnunā 5 na saṃdhātum anīkāni na ca rājan parākrame āsīd buddhir hate śalye tava yodhasya kasya cit 6 bhīṣme droṇe ca nihate sūtaputre ca bhārata yad duḥkhaṃ tava yodhānāṃ bhayaṃ cāsīd viśāṃ pate tadbhayaṃ sa ca naḥ śoko bhūya evābhyavartata 7 niraśāś ca jaye tasmin hate śalye mahārathe hatapravīrā vidhvastā vikṛttāś ca śitaiḥ śaraiḥ madrarāje hate rājan yodhās te prādravan bhayāt 8 aśvān anye gajān anye rathān anye mahārathāḥ āruhya javasaṃpannāḥ pādātāḥ prādravan bhayāt 9 dvisāhasrāś ca mātaṅgā girirūpāḥ prahāriṇaḥ saṃprādravan hate śalye aṅkuśāṅguṣṭha coditāḥ 10 te raṇād bharataśreṣṭha tāvakāḥ prādravan diśaḥ dhāvantaś cāpy adṛśyanta śvasamānāḥ śarātulāḥ 11 tān prabhagnān drutān dṛṣṭvā hatotsāhān parājitān abhyadravanta pāñcālāḥ pāṇḍavāś ca jayaiṣiṇaḥ 12 bāṇaśabdaravaś cāpi siṃhanādaś ca puṣkalaḥ śaṅkhaśabdaś ca śūrāṇāṃ dāruṇaḥ samapadyata 13 dṛṣṭvā tu kauravaṃ sainyaṃ bhayatrastaṃ pravidrutam anyonyaṃ samabhāṣanta pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha 14 adya rājā satyadhṛtir jitāmitro yudhiṣṭhiraḥ adya duryodhano hīnā dīptayā nṛpatiśriyā 15 adya śrutvā hataṃ putraṃ dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ niḥsaṃjñaḥ patito bhūmau kilbiṣaṃ pratipadyatām 16 adya jānātu kaunteyaṃ samarthaṃ sarvadhanvinām adyātmānaṃ ca durmedhā garhayiṣyati pāpakṛt adya kṣattur vacaḥ satyaṃ smaratāṃ bruvato hitam 17 adya prabhṛti pārthāṃś ca preṣyabhūta upācaran vijānātu nṛpo duḥkhaṃ yat prāptaṃ pāṇḍunandanaiḥ 18 adya kṛṣṇasya māhātmyaṃ jānātu sa mahīpatiḥ adyārjuna dhanur ghoṣaṃ ghoraṃ jānātu saṃyuge 19 astrāṇāṃ ca balaṃ sarvaṃ bāhvoś ca balam āhave adya jñāsyati bhīmasya balaṃ ghoraṃ mahātmanaḥ 20 hate duryodhane yuddhe śakreṇevāsure maye yatkṛtaṃ bhīmasenena duḥkhāsana vadhe tadā nānyaḥ kartāsti loke tad ṛte bhīmaṃ mahābalam 21 jānītām adya jyeṣṭhasya pāṇḍavasya parākramam madrarājaṃ hataṃ śrutvā devair api suduḥsaham 22 adya jñāsyati saṃgrāme mādrīputrau mahābalau nihate saubale śūre gāndhāreṣu ca sarvaśaḥ 23 kathaṃ teṣāṃ jayo na syād yeṣāṃ yoddhā dhanaṃjayaḥ sātyakir bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 24 draupadyās tanayāḥ pañca mādrīputrau ca pāṇḍavau śikhaṇḍī ca maheṣvāso rājā caiva yudhiṣṭhiraḥ 25 yeṣāṃ ca jagatāṃ nātho nāthaḥ kṛṣṇo janārdanaḥ kathaṃ teṣāṃ jayo na syād yeṣāṃ dharmo vyapāśrayaḥ 26 bhīṣmaṃ droṇaṃ ca karṇaṃ ca madrarājānam eva ca tahānyan nṛpatīn vīrāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ 27 ko 'nyaḥ śakto raṇe jetum ṛte pārthaṃ yudhiṣṭhiram yasya nātho hṛṣīkeśaḥ sadā dharmayaśo nidhiḥ 28 ity evaṃ vadamānās te harṣeṇa mahatā yutāḥ prabhagnāṃs tāvakān rājan sṛñjayāḥ pṛṣṭhato 'nvayuḥ 29 dhanaṃjayo rathānīkam abhyavartata vīryavān mādrīputrau ca śakuniṃ sātyakiś ca mahārathaḥ 30 tān prekṣya dravataḥ sarvān bhīmasenabhayārditān duryodhanas tadā sūtam abravīd utsmayann iva 31 na mātikramate pārtho dhanuṣpāṇim avasthitam jaghane sarvasainyānāṃ mamāśvān pratipādaya 32 jaghane yudhyamānaṃ hi kaunteyo māṃ dhanaṃjayaḥ notsahetābhyatikrāntuṃ velām iva mahodadhiḥ 33 paśya sainyaṃ mahat sūta pāṇḍavaiḥ samabhidrutam sainyareṇuṃ samuddhūtaṃ paśyasvainaṃ samantataḥ 34 siṃhanādāṃś ca bahuśaḥ śṛṇu ghorān bhayānakān tasmād yāhi śanaiḥ sūta jaghanaṃ paripālaya 35 mayi sthite ca samare niruddheṣu ca pāṇḍuṣu punarāvartate tūrṇaṃ māmakaṃ balam ojasā 36 tac chrutvā tava putrasya śūrāgrya sadṛśaṃ vacaḥ sārathir hemasaṃchannāñ śanair aśvān acodayat 37 gajāśvarathibhir hīnās tyaktātmānaḥ padātayaḥ ekaviṃśatisāhasrāḥ saṃyugāyāvatasthire 38 nānādeśasamudbhūtā nāna rañjita vāsasaḥ avasthitās tadā yodhāḥ prārthayanto mahad yaśaḥ 39 teṣām āpatatāṃ tatra saṃhṛṣṭānāṃ parasparam saṃmardaḥ sumahāñ jajñe ghorarūpo bhayānakaḥ 40 bhīmasenaṃ tadā rājan ghṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam balena caturaṅgeṇa nānādeśyā nyavārayan 41 bhīmam evābhyavartanta raṇe 'nye tu padātayaḥ prakṣveḍyāsphoṭya saṃhṛṣṭā vīralokaṃ yiyāsavaḥ 42 āsādya bhīmasenaṃ tu saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ dhārtarāṣṭrā vinedur hi nānyāṃ cākathayan kathām parivārya raṇe bhīmaṃ nijaghnur te samantataḥ 43 sa vadhyamānaḥ samare padātigaṇasaṃvṛtaḥ na cacāla rathopasthe maināka iva parvataḥ 44 te tu kruddhā mahārāja pāṇḍavasya mahāratham nigrahītuṃ pracakrur hi yodhāṃś cānyān avārayan 45 akrudhyata raṇe bhīmas tais tadā paryavasthitaiḥ so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ padātiḥ samavasthitaḥ 46 jātarūpaparicchannāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām avadhīt tāvakān yodhān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ 47 rathāśvadvipahīnāṃs tu tān bhīmo gadayā balī ekaviṃśatisāhasrān padātīn avapothayat 48 hatvā tat puruṣānīkaṃ bhīmaḥ satyaparākramaḥ dhṛṣṭadyumnaṃ puraskṛtya nacirāt pratyadṛśyata 49 pādātā nihatā bhūmau śiśyire rudhirokṣitāḥ saṃbhagnā iva vātena karṇikārāḥ supuṣpitāḥ 50 nānāpuṣpasrajopetā nānā kuṇḍaladhāriṇaḥ nānā jātyā hatās tatra nādā deśasamāgatāḥ 51 patākādhvajasaṃchannaṃ padātīnāṃ mahad balam nikṛttaṃ vibabhau tatra ghorarūpaṃ bhayānakam 52 yudhiṣṭhirapurogās tu sarvasainyamahārathāḥ abhyadhāvan mahātmānaṃ putraṃ duryodhanaṃ tava 53 te sarve tāvakān dṛṣṭvā maheṣvāsān parāṅmukhān nābhyavartanta te putraṃ veleva makalālayam 54 tad adbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam yad ekaṃ sahitāḥ pārthā na śekur ativartitum 55 nātidūrāpayātaṃ tu kṛtabuddhiṃ palāyane duryodhanaḥ svakaṃ sainyam abravīd bhṛśavikṣatam 56 na taṃ deśaṃ prapaśyāmi pṛthivyāṃ parvateṣu vā yatra yātān na vo hanyuḥ pāṇḍavāḥ kiṃ sṛtena vaḥ 57 alpaṃ ca balam eteṣāṃ kṛṣṇau ca bhṛśavikṣatau yadi sarve 'tra tiṣṭhāmo dhruvo no vijayo bhavet 58 viprayātāṃs tu vo bhinnān pāṇḍavāḥ kṛtakilbiṣān anusṛtya haniṣyanti śreyo naḥ samare sthitam 59 śṛṇudhvaṃ kṣatriyāḥ sarve yāvantaḥ stha samāgatāḥ yadā śūraṃ ca bhīruṃ ca mārayaty antakaḥ sadā ko nu mūḍho na yudhyeta puruṣaḥ kṣatriya bruvaḥ 60 śreyo no bhīmasenasya kruddhasya pramukhe sthitam sukhaḥ sāṃgrāmiko mṛtyuḥ kṣatradharmeṇa yudhyatām jitveha sukham āpnoti hataḥ pretya mahat phalam 61 na yuddhadharmāc chreyān vai panthāḥ svargasya kauravāḥ acireṇa jitāṁl lokān hato yuddhe samaśnute 62 śrutvā tu vacanaṃ tasya pūjayitvā ca pārthivāḥ punar evānvavartanta pāṇḍavān ātatāyinaḥ 63 tān āpatata evāśu vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ pratyudyayus tadā pārthā jaya gṛdhrāḥ prahāriṇaḥ 64 dhanaṃjayo rathenājāv abhyavartata vīryavān viśrutaṃ triṣu lokeṣu gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ 65 mādrīputrau ca śakuniṃ sātyakiś ca mahābalaḥ javenābhyapatan hṛṣṭā yato vai tāvakaṃ balam |