|
1
[धृ] हतं थुर्यॊधनं थृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे पाण्डवाः सृञ्जयाश चैव किम अकुर्वत संजय 2 [स] हातं थुर्यॊधनं थृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे सिंहेनेव महाराज मत्तं वनगजं वने 3 परहृष्टमनसस तत्र कृष्णेन सह पाण्डवाः पाञ्चालाः सृञ्जयाश चैव निहते कुरुनन्थने 4 आविध्यन्न उत्तरीयाणि सिंहनाथांश च नेथिरे नैतान हर्षसमाविष्टान इयं सेहे वसुंधरा 5 धनूंष्य अन्ये वयाक्षिपन्त जयाश चाप्य अन्ये तदाक्षिपन थध्मुर अन्ये महाशङ्खान अन्ये जघ्नुश च थुन्थुभीः 6 चिक्रीडुश च तदैवान्ये जहसुश च तवाहिताः अब्रुवंश चासकृथ वीरा भीमसेनम इथं वचः 7 थुष्करं भवता कर्म रणे ऽथय सुमहत कृतम कौरवेन्थ्रं रणे हत्वा गथयातिकृत शरमम 8 इन्थ्रेणेव हि वृत्रस्य वधं परमसंयुगे तवया कृतम अमन्यन्त शत्रॊर वधम इमं जनाः 9 चरन्तं विविधान मार्गान मण्डलानि च सर्वशः थुर्यॊधनम इमं शूरं कॊ ऽनयॊ हन्याथ वृकॊथरात 10 वैरस्य च गतः पारं तवम इहान्यैः सुथुर्गमम अशक्यम एतथ अन्येन संपाथयितुम ईथृशम 11 कुञ्जरेणेव मत्तेन वीर संग्राममूर्धनि थुर्यॊधन शिरॊ थिष्ट्या पाथेन मृथितं तवया 12 सिंहेन महिषस्येव कृत्वा संगरम अथ्भुतम थुःशासनस्य रुधिरं थिष्ट्या पीतं तवयानघ 13 ये विप्रकुर्वन राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम मूर्ध्नि तेषां कृतः पाथॊ थिष्ट्या ते सवेन कर्मणा 14 अमित्राणाम अधिष्ठानाथ वधाथ थुर्यॊधनस्य च भीम थिष्ट्या पृदिव्यां ते परदितं सुमहथ यशः 15 एवं नूनं हते वृत्रे शक्रं नन्थन्ति बन्थिनः तदा तवां निहतामित्रं वयं नन्थाम भारत 16 थुर्यॊधन वधे यानि रॊमाणि हृषितानि नः अथ्यापि न विहृष्यन्ति तानि तथ विथ्धि भारत इत्य अब्रुवन भीमसेनं वातिकास तत्र सांगताः 17 तान हृष्टान पुरुषव्याघ्रान पाञ्चालान पाण्डवैः सह बरुवतः सथृशं तत्र परॊवाच मधुसूथनः 18 न नयाय्यं निहतः शत्रुर भूयॊ हन्तुं जनाधिपाः असकृथ वाग्भिर उग्राभिर निहतॊ हय एष मन्थधीः 19 तथैवैष हतः पापॊ यथैव निरपत्रपः लुब्धः पापसहायश च सुहृथां शासनातिगः 20 बहुशॊ विथुर थरॊण कृप गाङ्गेय सृञ्जयैः पाण्डुभ्यः परॊच्यमानॊ ऽपि पित्र्यम अंशं न थत्तवान 21 नैष यॊग्यॊ ऽथय मित्रं वा शत्रुर वा पुरुषाधमः किम अनेनातिनुन्नेन वाग्भिः काष्ठसधर्मणा 22 रदेष्व आरॊहत कषिप्रं गच्छामॊ वसुधाधिपाः थिष्ट्या हतॊ ऽयं पापात्मा सामात्यज्ञाति बान्धवः 23 इति शरुत्वा तव अधिक्षेपं कृष्णाथ थुर्यॊधनॊ नृपः अमर्षवशम आपन्न उथतिष्ठथ विशां पते 24 सफिग थेशेनॊपविष्टः स थॊर्भ्यां विष्टभ्य मेथिनीम थृष्टिं भरू संकटां कृत्वा वासुथेवे नयपातयत 25 अर्धॊन्नत शरीरस्य रूपम आसीन नृपस्य तत करुथ्धस्याशीविषस्येवच छिन्नपुच्छस्य भारत 26 पराणान्त करणीं घॊरां वेथनाम अविचिन्तयन थुर्यॊधनॊ वासुथेवं वाग्भिर उग्राभिर आर्थयत 27 कंस थासस्य थायाथ न ते लज्जास्त्य अनेन वै अधर्मेण गथायुथ्धे यथ अहं विनिपातितः 28 ऊरू भिन्धीति भीमस्य समृतिं मिद्या परयच्छता किं न विज्ञातम एतन मे यथ अर्जुनम अवॊचदाः 29 घातयित्वा महीपालान ऋजु युथ्धान सहस्रशः जिह्मैर उपायैर बहुभिर न ते लज्जा न ते घृणा 30 अहन्य अहनि शूराणां कुर्वाणः कथनं महत शिखण्डिनं पुरस्कृत्य घातितस ते पितामहः 31 अश्वत्दाम्नः सनामानं हत्वा नागं सुथुर्मते आचार्यॊ नयासितः शस्त्रं किं तन न विथितं मम 32 स चानेन नृशंसेन धृष्टथ्युम्नेन वीर्यवान पात्यमानस तवया थृष्टॊ न चैनं तवम अवारयः 33 वधार्दं पाण्डुपुत्रस्य याचितां शक्तिम एव च घटॊत्कचे वयंसयदाः कस तवत्तः पापकृत्तमः 34 छिन्नबाहुः परायगतस तदा भूरिश्रवा बली तवया निसृष्टेन हतः शैनेयेन थुरात्मना 35 कुर्वाणश चॊत्तमं कर्म कर्णः पार्द जिगीषया वयंसनेनाश्वसेनस्य पन्नगेन्थ्रसुतस्य वै 36 पुनश च पतिते चक्रे वयसनार्तः पराजितः पातितः समरे कर्णश चक्रव्यग्रॊ ऽगरणीर नृणाम 37 यथि मां चापि कर्णं च भीष्मथ्रॊणौ च संयुगे ऋजुना परतियुध्येदा न ते सयाथ विजयॊ धरुवम 38 तवया पुनर अनार्येण जिह्ममार्गेण पार्दिवाः सवधर्मम अनुतिष्ठन्तॊ वयं चान्ये च घातिताः 39 [वा] हतस तवम असि गान्धारे सभ्रातृसुतबान्धवः सगणः ससुहृच चैव पापमार्गम अनुष्ठितः 40 तवैव थुष्कृतैर वीरौ भीष्मथ्रॊणौ निपातितौ कर्णश च निहतः संख्ये तव शीलानुवर्तकः 41 याच्यमानॊ मया मूढ पित्र्यम अंशं न थित्ससि पाण्डवेभ्यः सवराज्यार्धं लॊभाच छकुनि निश्चयात 42 विषं ते भीमसेनाय थत्तं सर्वे च पाण्डवाः परथीपिता जतु गृहे मात्रा सह सुथुर्मते 43 सभायां याज्ञसेनी च कृष्टा थयूते रजस्वला तथैव तावथ थुष्टात्मन वध्यस तवं निरपत्रपः 44 अनक्षज्ञं च धर्मज्ञं सौबलेनाक्ष वेथिना निकृत्या यत पराजैषीस तस्स्माथ असि हतॊ रणे 45 जयथ्रदेन पापेन यत कृष्णा कलेशिता वने यातेषु मृगयां तेषु तृणबिन्थॊर अदाश्रमे 46 अभिमन्युश च यथ बाल एकॊ बहुभिर आहवे तवथ थॊषैर निहतः पापतस्माथ असि हतॊ रणे 47 [थुर] अधीतं विधिवथ थत्तं भूः परशास्ता ससागरा मूर्ध्नि सदितम अमित्राणां कॊ नु सवन्ततरॊ मया 48 यथ इष्टं कषत्रबन्धूनां सवधर्मम अनुपश्यताम तथ इथं निधनं पराप्तं कॊ नु सवन्ततरॊ मया 49 थेवार्हा मानुषा भॊगाः पराप्ता असुलभा नृपैः ऐश्वर्यं चॊत्तमं पराप्तं कॊ नु सवन्ततरॊ मया 50 ससुहृत सानुबन्धश च सवर्गं गन्ताहम अच्युत यूयं विहतसंकल्पाः शॊचन्तॊ वर्तयिष्यद 51 [स] अस्य वाक्यस्य निधने कुरुराजस्य भारत अपतत सुमहथ वर्षं पुष्पाणां पुण्यगन्धिनाम 52 अवाथयन्त गन्धर्वा जगुश चाप्सरसां गणाः सिथ्धाश च मुमुचुर वाचः साधु साध्व इति भारत 53 ववौ च सुरभिर वायुः पुण्यगन्धॊ मृथुः सुखः वयराजतामलं चैव नभॊ वैडूर्य संनिभम 54 अत्यथ्भुतानि ते थृष्ट्वा वासुथेव पुरॊगमाः थुर्यॊधनस्य पूजां च थृष्ट्वा वरीडाम उपागमन 55 हतांश चाधर्मतः शरुत्वा शॊकार्ताः शुशुचुर हि ते भीष्मं थरॊणं तदा कर्णं भूरिश्रवसम एव च 56 तांस तु चिन्तापरान थृष्ट्वा पाण्डवान थीनचेतसः परॊवाचेथं वचः कृष्णॊ मेघथुन्थुभिनिस्वनः 57 नैष शक्यॊ ऽतिशीघ्रास्त्रस ते च सर्वे महारदाः ऋजु युथ्धेन विक्रान्ता हन्तुं युष्माभिर आहवे 58 उपाया विहिता हय एते मया तस्मान नराधिपाः अन्यदा पाण्डवेयानां नाभविष्यज जयः कव चित 59 ते हि सर्वे महात्मानश चत्वारॊ ऽतिरदा भुवि न शक्या धर्मतॊ हन्तुं लॊकपालैर अपि सवयम 60 तदैवायं गथापाणिर धार्तराष्ट्रॊ गतक्लमः न शक्यॊ धर्मतॊ हन्तुं कालेनापीह थण्डिना 61 न च वॊ हृथि कर्तव्यं यथ अयं घातितॊ नृपः मिद्या वध्यास तदॊपायैर बहवः शत्रवॊ ऽधिकाः 62 पूर्वैर अनुगतॊ मार्गॊ थेवैर असुरघातिभिः सथ्भिश चानुगतः पन्दाः स सर्वैर अनुगम्यते 63 कृतकृत्याः सम सायाह्ने निवासं रॊचयामहे साश्वनागरदाः सर्वे विश्रमामॊ नराधिपाः 64 वासुथेव वचः शरुत्वा तथानीं पाण्डवैः सह पाञ्चाला भृशसंहृष्टा विनेथुः समिह संघवत 65 ततः पराध्मापयञ शङ्खान पाञ्चजन्यं च माधवः हृष्टा थुर्यॊधनं थृष्ट्वा निहतं पुरुषर्षभाः |
1
[dhṛ] hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge pāṇḍavāḥ sṛñjayāś caiva kim akurvata saṃjaya 2 [s] hātaṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge siṃheneva mahārāja mattaṃ vanagajaṃ vane 3 prahṛṣṭamanasas tatra kṛṣṇena saha pāṇḍavāḥ pāñcālāḥ sṛñjayāś caiva nihate kurunandane 4 āvidhyann uttarīyāṇi siṃhanādāṃś ca nedire naitān harṣasamāviṣṭān iyaṃ sehe vasuṃdharā 5 dhanūṃṣy anye vyākṣipanta jyāś cāpy anye tathākṣipan dadhmur anye mahāśaṅkhān anye jaghnuś ca dundubhīḥ 6 cikrīḍuś ca tathaivānye jahasuś ca tavāhitāḥ abruvaṃś cāsakṛd vīrā bhīmasenam idaṃ vacaḥ 7 duṣkaraṃ bhavatā karma raṇe 'dya sumahat kṛtam kauravendraṃ raṇe hatvā gadayātikṛta śramam 8 indreṇeva hi vṛtrasya vadhaṃ paramasaṃyuge tvayā kṛtam amanyanta śatror vadham imaṃ janāḥ 9 carantaṃ vividhān mārgān maṇḍalāni ca sarvaśaḥ duryodhanam imaṃ śūraṃ ko 'nyo hanyād vṛkodarāt 10 vairasya ca gataḥ pāraṃ tvam ihānyaiḥ sudurgamam aśakyam etad anyena saṃpādayitum īdṛśam 11 kuñjareṇeva mattena vīra saṃgrāmamūrdhani duryodhana śiro diṣṭyā pādena mṛditaṃ tvayā 12 siṃhena mahiṣasyeva kṛtvā saṃgaram adbhutam duḥśāsanasya rudhiraṃ diṣṭyā pītaṃ tvayānagha 13 ye viprakurvan rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram mūrdhni teṣāṃ kṛtaḥ pādo diṣṭyā te svena karmaṇā 14 amitrāṇām adhiṣṭhānād vadhād duryodhanasya ca bhīma diṣṭyā pṛthivyāṃ te prathitaṃ sumahad yaśaḥ 15 evaṃ nūnaṃ hate vṛtre śakraṃ nandanti bandinaḥ tathā tvāṃ nihatāmitraṃ vayaṃ nandāma bhārata 16 duryodhana vadhe yāni romāṇi hṛṣitāni naḥ adyāpi na vihṛṣyanti tāni tad viddhi bhārata ity abruvan bhīmasenaṃ vātikās tatra sāṃgatāḥ 17 tān hṛṣṭān puruṣavyāghrān pāñcālān pāṇḍavaiḥ saha bruvataḥ sadṛśaṃ tatra provāca madhusūdanaḥ 18 na nyāyyaṃ nihataḥ śatrur bhūyo hantuṃ janādhipāḥ asakṛd vāgbhir ugrābhir nihato hy eṣa mandadhīḥ 19 tadaivaiṣa hataḥ pāpo yadaiva nirapatrapaḥ lubdhaḥ pāpasahāyaś ca suhṛdāṃ śāsanātigaḥ 20 bahuśo vidura droṇa kṛpa gāṅgeya sṛñjayaiḥ pāṇḍubhyaḥ procyamāno 'pi pitryam aṃśaṃ na dattavān 21 naiṣa yogyo 'dya mitraṃ vā śatrur vā puruṣādhamaḥ kim anenātinunnena vāgbhiḥ kāṣṭhasadharmaṇā 22 ratheṣv ārohata kṣipraṃ gacchāmo vasudhādhipāḥ diṣṭyā hato 'yaṃ pāpātmā sāmātyajñāti bāndhavaḥ 23 iti śrutvā tv adhikṣepaṃ kṛṣṇād duryodhano nṛpaḥ amarṣavaśam āpanna udatiṣṭhad viśāṃ pate 24 sphig deśenopaviṣṭaḥ sa dorbhyāṃ viṣṭabhya medinīm dṛṣṭiṃ bhrū saṃkaṭāṃ kṛtvā vāsudeve nyapātayat 25 ardhonnata śarīrasya rūpam āsīn nṛpasya tat kruddhasyāśīviṣasyevac chinnapucchasya bhārata 26 prāṇānta karaṇīṃ ghorāṃ vedanām avicintayan duryodhano vāsudevaṃ vāgbhir ugrābhir ārdayat 27 kaṃsa dāsasya dāyāda na te lajjāsty anena vai adharmeṇa gadāyuddhe yad ahaṃ vinipātitaḥ 28 ūrū bhindhīti bhīmasya smṛtiṃ mithyā prayacchatā kiṃ na vijñātam etan me yad arjunam avocathāḥ 29 ghātayitvā mahīpālān ṛju yuddhān sahasraśaḥ jihmair upāyair bahubhir na te lajjā na te ghṛṇā 30 ahany ahani śūrāṇāṃ kurvāṇaḥ kadanaṃ mahat śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya ghātitas te pitāmahaḥ 31 aśvatthāmnaḥ sanāmānaṃ hatvā nāgaṃ sudurmate ācāryo nyāsitaḥ śastraṃ kiṃ tan na viditaṃ mama 32 sa cānena nṛśaṃsena dhṛṣṭadyumnena vīryavān pātyamānas tvayā dṛṣṭo na cainaṃ tvam avārayaḥ 33 vadhārthaṃ pāṇḍuputrasya yācitāṃ śaktim eva ca ghaṭotkace vyaṃsayathāḥ kas tvattaḥ pāpakṛttamaḥ 34 chinnabāhuḥ prāyagatas tathā bhūriśravā balī tvayā nisṛṣṭena hataḥ śaineyena durātmanā 35 kurvāṇaś cottamaṃ karma karṇaḥ pārtha jigīṣayā vyaṃsanenāśvasenasya pannagendrasutasya vai 36 punaś ca patite cakre vyasanārtaḥ parājitaḥ pātitaḥ samare karṇaś cakravyagro 'graṇīr nṛṇām 37 yadi māṃ cāpi karṇaṃ ca bhīṣmadroṇau ca saṃyuge ṛjunā pratiyudhyethā na te syād vijayo dhruvam 38 tvayā punar anāryeṇa jihmamārgeṇa pārthivāḥ svadharmam anutiṣṭhanto vayaṃ cānye ca ghātitāḥ 39 [vā] hatas tvam asi gāndhāre sabhrātṛsutabāndhavaḥ sagaṇaḥ sasuhṛc caiva pāpamārgam anuṣṭhitaḥ 40 tavaiva duṣkṛtair vīrau bhīṣmadroṇau nipātitau karṇaś ca nihataḥ saṃkhye tava śīlānuvartakaḥ 41 yācyamāno mayā mūḍha pitryam aṃśaṃ na ditsasi pāṇḍavebhyaḥ svarājyārdhaṃ lobhāc chakuni niścayāt 42 viṣaṃ te bhīmasenāya dattaṃ sarve ca pāṇḍavāḥ pradīpitā jatu gṛhe mātrā saha sudurmate 43 sabhāyāṃ yājñasenī ca kṛṣṭā dyūte rajasvalā tadaiva tāvad duṣṭātman vadhyas tvaṃ nirapatrapaḥ 44 anakṣajñaṃ ca dharmajñaṃ saubalenākṣa vedinā nikṛtyā yat parājaiṣīs tassmād asi hato raṇe 45 jayadrathena pāpena yat kṛṣṇā kleśitā vane yāteṣu mṛgayāṃ teṣu tṛṇabindor athāśrame 46 abhimanyuś ca yad bāla eko bahubhir āhave tvad doṣair nihataḥ pāpatasmād asi hato raṇe 47 [dur] adhītaṃ vidhivad dattaṃ bhūḥ praśāstā sasāgarā mūrdhni sthitam amitrāṇāṃ ko nu svantataro mayā 48 yad iṣṭaṃ kṣatrabandhūnāṃ svadharmam anupaśyatām tad idaṃ nidhanaṃ prāptaṃ ko nu svantataro mayā 49 devārhā mānuṣā bhogāḥ prāptā asulabhā nṛpaiḥ aiśvaryaṃ cottamaṃ prāptaṃ ko nu svantataro mayā 50 sasuhṛt sānubandhaś ca svargaṃ gantāham acyuta yūyaṃ vihatasaṃkalpāḥ śocanto vartayiṣyatha 51 [s] asya vākyasya nidhane kururājasya bhārata apatat sumahad varṣaṃ puṣpāṇāṃ puṇyagandhinām 52 avādayanta gandharvā jaguś cāpsarasāṃ gaṇāḥ siddhāś ca mumucur vācaḥ sādhu sādhv iti bhārata 53 vavau ca surabhir vāyuḥ puṇyagandho mṛduḥ sukhaḥ vyarājatāmalaṃ caiva nabho vaiḍūrya saṃnibham 54 atyadbhutāni te dṛṣṭvā vāsudeva purogamāḥ duryodhanasya pūjāṃ ca dṛṣṭvā vrīḍām upāgaman 55 hatāṃś cādharmataḥ śrutvā śokārtāḥ śuśucur hi te bhīṣmaṃ droṇaṃ tathā karṇaṃ bhūriśravasam eva ca 56 tāṃs tu cintāparān dṛṣṭvā pāṇḍavān dīnacetasaḥ provācedaṃ vacaḥ kṛṣṇo meghadundubhinisvanaḥ 57 naiṣa śakyo 'tiśīghrāstras te ca sarve mahārathāḥ ṛju yuddhena vikrāntā hantuṃ yuṣmābhir āhave 58 upāyā vihitā hy ete mayā tasmān narādhipāḥ anyathā pāṇḍaveyānāṃ nābhaviṣyaj jayaḥ kva cit 59 te hi sarve mahātmānaś catvāro 'tirathā bhuvi na śakyā dharmato hantuṃ lokapālair api svayam 60 tathaivāyaṃ gadāpāṇir dhārtarāṣṭro gataklamaḥ na śakyo dharmato hantuṃ kālenāpīha daṇḍinā 61 na ca vo hṛdi kartavyaṃ yad ayaṃ ghātito nṛpaḥ mithyā vadhyās tathopāyair bahavaḥ śatravo 'dhikāḥ 62 pūrvair anugato mārgo devair asuraghātibhiḥ sadbhiś cānugataḥ panthāḥ sa sarvair anugamyate 63 kṛtakṛtyāḥ sma sāyāhne nivāsaṃ rocayāmahe sāśvanāgarathāḥ sarve viśramāmo narādhipāḥ 64 vāsudeva vacaḥ śrutvā tadānīṃ pāṇḍavaiḥ saha pāñcālā bhṛśasaṃhṛṣṭā vineduḥ smiha saṃghavat 65 tataḥ prādhmāpayañ śaṅkhān pāñcajanyaṃ ca mādhavaḥ hṛṣṭā duryodhanaṃ dṛṣṭvā nihataṃ puruṣarṣabhāḥ |