|
1
[स] वातिकानां सकाशात तु शरुत्वा थुर्यॊधनं हतम हतशिष्टास ततॊ राजन कौरवाणां महारदाः 2 विनिर्भिन्नाः शितैर बाणैर गथा तॊमरशक्तिभिः अश्वत्दामा कृपश चैव कृतवर्मा च सात्वतः तवरिता जवनैर अश्वैर आयॊधनम उपागमन 3 तत्रापश्यन महात्मानं धार्तराष्ट्रं निपातितम परभग्नं वायुवेगेन महाशालं यदा वने 4 भूमै विवेष्टमानं तं रुधिरेण समुक्षितम महागजम इवारण्ये वयाधेन विनिपातितम 5 विवर्तमानं बहुशॊ रुधिरौघपरिप्लुतम यथृच्छया निपतितं चक्रम आथित्यगॊचरम 6 महावातसमुत्देन संशुष्कम इव सागरम पूर्णचन्रम इव वयॊम्नि तुषारावृत मण्डलम 7 रेणुध्वस्तं थीर्घभुजं मातङ्गसमविक्रमम वृतं भूतगणैर घॊरैः करव्याथैश च समन्ततः यदा धनं लिप्समानैर भृत्यैर नृपतिसत्तमम 8 भरुकुटी कृतवक्त्रान्तं करॊधाथ उथ्वृत्तचक्षुषम सामर्षं तं नरव्याघ्रं वयाघ्रं निपतितं यदा 9 ते तु थृष्ट्वा महेष्वासा भूतले पतितं नृपम मॊहम अभ्यागमन सर्वे कृपप्रभृतयॊ रदाः 10 अवतीर्य रदेभ्यस तु राथ्रवन राजसंनिधौ थुर्यॊधनं च संप्रेक्ष्य सर्वे भूमाव उपाविशन 11 ततॊ थरौणिर महाराज बाष्पपूर्णेक्षणः शवसन उवाच भरतश्रेष्ठं सर्वलॊकेश्वरेश्वरम 12 न नूनं विथ्यते ऽसह्यं मानुष्ये किं चिथ एव हि यत्र तवं पुरुषव्याघ्र शेषे पांसुषु रूषितः 13 भूत्वा हि नृपतिः पूर्वं समाज्ञाप्य च मेथिनीम कदम एकॊ ऽथय राजेन्थ्र तिष्ठसे निर्जने वने 14 थुःशासनं न पश्यामि नापि कर्णं महारदम नापि तान सुहृथः सर्वान किम इथं भरतर्षभ 15 थुःखं नूनं कृतान्तस्य गतिं जञातुं कदं चन लॊकानां च भवान यत्र शेषे पांसुषु रूषितः 16 एष मूर्धावसिक्तानाम अग्रे गत्वा परंतपः सतृणं गरसते पांसुं पश्य कालस्य पर्ययम 17 कव ते तथ अमलं छत्त्रं वयजनं कव च पार्दिव सा च ते महती सेना कव गता पार्दिवॊत्तम 18 थुर्विज्ञेया गतिर नूनं कार्याणां कारणान्तरे यथ वै लॊकगुरुर भूत्वा भवान एतां थशां गतः 19 अध्रुवा सर्वमर्त्येषु धरुवं शरीरु पलक्ष्यते भवतॊ वयसनं थृष्ट्वा शक्र विस्पर्धिनॊ भृशम 20 तस्य तथ वचनं शरुत्वा थुःखितस्य विशेषतः उवाच राजन पुत्रस ते पराप्तकालम इथं वचः 21 विमृज्य नेत्रे पाणिभ्यां शॊकजं बाष्पम उत्सृजन कृपाथीन स तथा वीरान सर्वान एव नराधिपः 22 ईथृशॊ मर्त्यधर्मॊ ऽयं धात्रा निर्थिष्ट उच्यते विनाशः सर्वभूतानां कालपर्याय कारितः 23 सॊ ऽयं मां समनुप्राप्तः परत्यक्षं भवतां हि यः पृदिवीं पालयित्वाहम एतां निष्टाम उपागतः 24 थिष्ट्या नाहं परावृत्तॊ युथ्धे कस्यां चिथ आपथि थिष्ट्याहं निहतः पापैश छलेनैव विशेषतः 25 उत्साहश च कृतॊ नित्यं मया थिष्ट्या युयुत्सता थिष्ट्या चास्मि हतॊ युथ्धे निहतज्ञातिबान्धवः 26 थिष्ट्या च वॊ ऽहं पश्यामि मुक्तान अस्माञ जनक्षयात सवस्ति युक्तांश च कल्यांश च तन मे परियम अनुत्तमम 27 मा भवन्तॊ ऽनुतप्यन्तां सौहृथान निधनेन मे यथि वेथाः परमाणं वॊ जिता लॊका मयाक्षयाः 28 मन्यमानः परभावं च कृष्णस्यामित तेजसः तेन न चयावितश चाहं कषत्रधर्मात सवनुष्ठितात 29 स मया समनुप्राप्तॊ नास्मि शॊच्यः कदं चन कृतं भवथ्भिः सथृशम अनुरूपम इवात्मनः यतितं विजये नित्यं थैवं तु थुरतिक्रमम 30 एतावथ उक्त्वा वचनं बाष्पव्याकुललॊचनः तूष्णीं बभूव राजेन्थ्र रुजासौ विह्वलॊ भृशम 31 तदा तु थृष्ट्वा राजानं बाष्पशॊकसमन्वितम थरौणिः करॊधेन जज्वाल यदा वह्निर जगत कषये 32 स तु करॊधसमाविष्टः पाणौ पाणिं निपीड्य च बाष्पविह्वलया वाचा राजानम इथम अब्रवीत 33 पिता मे निहतः कषुथ्रौः सुनृशंसेन कर्मणा न तदा तेन तप्यामि यदा राजंस तवयाथ्य वै 34 शृणु चेथं वचॊ मह्यं सत्येन वथतः परभॊ इष्टापूर्तेन थानेन धर्मेण सुकृतेन च 35 अथ्याहं सर्वपाञ्चालान वासुथेवस्य पश्यतः सर्वॊपायैर हि नेष्यामि परेतराजनिवेशनम अनुज्ञां तु महाराज भवान मे थातुम अर्हति 36 इति शरुत्वा तु वचनं थरॊणपुत्रस्य कौरवः मनसः परीतिजननं कृपं वचनम अब्रवीत आचार्य शीघ्रं कलशं जलपूर्णं समानय 37 स तथ वचनम आज्ञाय राज्ञॊ बराह्मणसत्तमः कलशं पूर्णम आथाय राज्ञॊ ऽनतिकम उपागमत 38 तम अब्रवीन महाराज पुत्रस तव विशां पते ममाज्ञया थविजश्रेष्ठ थरॊणपुत्रॊ ऽभिषिच्यताम सेनापत्येन भथ्रं ते मम चेथ इच्छसि परियम 39 राज्ञॊ नियॊगाथ यॊथ्धव्यं बराह्मणेन विशेषतः वर्तता कषत्रधर्मेण हय एवं धर्मविथॊ विथुः 40 राज्ञस तु वचनं शरुत्वा कृपः शारथ्वतस ततः थरौणिं राज्ञॊ नियॊगेन सेनापत्ये ऽभयषेचयत 41 सॊ ऽभिषिक्तॊ महाराज परिष्वज्य नृपॊत्तमम परययौ सिंहनाथेन थिशः सर्वा विनाथयन 42 थुर्यॊधनॊ ऽपि राजेन्थ्र शॊणितौघपरिप्लुतः तां निशां परतिपेथे ऽद सर्वभूतभयावहाम 43 अपक्रम्य तु ते तूर्णं तस्माथ आयॊधनान नृप शॊकसंविग्नमनसश चिन्ता धयानपराभवन |
1
[s] vātikānāṃ sakāśāt tu śrutvā duryodhanaṃ hatam hataśiṣṭās tato rājan kauravāṇāṃ mahārathāḥ 2 vinirbhinnāḥ śitair bāṇair gadā tomaraśaktibhiḥ aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ tvaritā javanair aśvair āyodhanam upāgaman 3 tatrāpaśyan mahātmānaṃ dhārtarāṣṭraṃ nipātitam prabhagnaṃ vāyuvegena mahāśālaṃ yathā vane 4 bhūmai viveṣṭamānaṃ taṃ rudhireṇa samukṣitam mahāgajam ivāraṇye vyādhena vinipātitam 5 vivartamānaṃ bahuśo rudhiraughapariplutam yadṛcchayā nipatitaṃ cakram ādityagocaram 6 mahāvātasamutthena saṃśuṣkam iva sāgaram pūrṇacanram iva vyomni tuṣārāvṛta maṇḍalam 7 reṇudhvastaṃ dīrghabhujaṃ mātaṅgasamavikramam vṛtaṃ bhūtagaṇair ghoraiḥ kravyādaiś ca samantataḥ yathā dhanaṃ lipsamānair bhṛtyair nṛpatisattamam 8 bhrukuṭī kṛtavaktrāntaṃ krodhād udvṛttacakṣuṣam sāmarṣaṃ taṃ naravyāghraṃ vyāghraṃ nipatitaṃ yathā 9 te tu dṛṣṭvā maheṣvāsā bhūtale patitaṃ nṛpam moham abhyāgaman sarve kṛpaprabhṛtayo rathāḥ 10 avatīrya rathebhyas tu rādravan rājasaṃnidhau duryodhanaṃ ca saṃprekṣya sarve bhūmāv upāviśan 11 tato drauṇir mahārāja bāṣpapūrṇekṣaṇaḥ śvasan uvāca bharataśreṣṭhaṃ sarvalokeśvareśvaram 12 na nūnaṃ vidyate 'sahyaṃ mānuṣye kiṃ cid eva hi yatra tvaṃ puruṣavyāghra śeṣe pāṃsuṣu rūṣitaḥ 13 bhūtvā hi nṛpatiḥ pūrvaṃ samājñāpya ca medinīm katham eko 'dya rājendra tiṣṭhase nirjane vane 14 duḥśāsanaṃ na paśyāmi nāpi karṇaṃ mahāratham nāpi tān suhṛdaḥ sarvān kim idaṃ bharatarṣabha 15 duḥkhaṃ nūnaṃ kṛtāntasya gatiṃ jñātuṃ kathaṃ cana lokānāṃ ca bhavān yatra śeṣe pāṃsuṣu rūṣitaḥ 16 eṣa mūrdhāvasiktānām agre gatvā paraṃtapaḥ satṛṇaṃ grasate pāṃsuṃ paśya kālasya paryayam 17 kva te tad amalaṃ chattraṃ vyajanaṃ kva ca pārthiva sā ca te mahatī senā kva gatā pārthivottama 18 durvijñeyā gatir nūnaṃ kāryāṇāṃ kāraṇāntare yad vai lokagurur bhūtvā bhavān etāṃ daśāṃ gataḥ 19 adhruvā sarvamartyeṣu dhruvaṃ śrīru palakṣyate bhavato vyasanaṃ dṛṣṭvā śakra vispardhino bhṛśam 20 tasya tad vacanaṃ śrutvā duḥkhitasya viśeṣataḥ uvāca rājan putras te prāptakālam idaṃ vacaḥ 21 vimṛjya netre pāṇibhyāṃ śokajaṃ bāṣpam utsṛjan kṛpādīn sa tadā vīrān sarvān eva narādhipaḥ 22 īdṛśo martyadharmo 'yaṃ dhātrā nirdiṣṭa ucyate vināśaḥ sarvabhūtānāṃ kālaparyāya kāritaḥ 23 so 'yaṃ māṃ samanuprāptaḥ pratyakṣaṃ bhavatāṃ hi yaḥ pṛthivīṃ pālayitvāham etāṃ niṣṭām upāgataḥ 24 diṣṭyā nāhaṃ parāvṛtto yuddhe kasyāṃ cid āpadi diṣṭyāhaṃ nihataḥ pāpaiś chalenaiva viśeṣataḥ 25 utsāhaś ca kṛto nityaṃ mayā diṣṭyā yuyutsatā diṣṭyā cāsmi hato yuddhe nihatajñātibāndhavaḥ 26 diṣṭyā ca vo 'haṃ paśyāmi muktān asmāñ janakṣayāt svasti yuktāṃś ca kalyāṃś ca tan me priyam anuttamam 27 mā bhavanto 'nutapyantāṃ sauhṛdān nidhanena me yadi vedāḥ pramāṇaṃ vo jitā lokā mayākṣayāḥ 28 manyamānaḥ prabhāvaṃ ca kṛṣṇasyāmita tejasaḥ tena na cyāvitaś cāhaṃ kṣatradharmāt svanuṣṭhitāt 29 sa mayā samanuprāpto nāsmi śocyaḥ kathaṃ cana kṛtaṃ bhavadbhiḥ sadṛśam anurūpam ivātmanaḥ yatitaṃ vijaye nityaṃ daivaṃ tu duratikramam 30 etāvad uktvā vacanaṃ bāṣpavyākulalocanaḥ tūṣṇīṃ babhūva rājendra rujāsau vihvalo bhṛśam 31 tathā tu dṛṣṭvā rājānaṃ bāṣpaśokasamanvitam drauṇiḥ krodhena jajvāla yathā vahnir jagat kṣaye 32 sa tu krodhasamāviṣṭaḥ pāṇau pāṇiṃ nipīḍya ca bāṣpavihvalayā vācā rājānam idam abravīt 33 pitā me nihataḥ kṣudrauḥ sunṛśaṃsena karmaṇā na tathā tena tapyāmi yathā rājaṃs tvayādya vai 34 śṛṇu cedaṃ vaco mahyaṃ satyena vadataḥ prabho iṣṭāpūrtena dānena dharmeṇa sukṛtena ca 35 adyāhaṃ sarvapāñcālān vāsudevasya paśyataḥ sarvopāyair hi neṣyāmi pretarājaniveśanam anujñāṃ tu mahārāja bhavān me dātum arhati 36 iti śrutvā tu vacanaṃ droṇaputrasya kauravaḥ manasaḥ prītijananaṃ kṛpaṃ vacanam abravīt ācārya śīghraṃ kalaśaṃ jalapūrṇaṃ samānaya 37 sa tad vacanam ājñāya rājño brāhmaṇasattamaḥ kalaśaṃ pūrṇam ādāya rājño 'ntikam upāgamat 38 tam abravīn mahārāja putras tava viśāṃ pate mamājñayā dvijaśreṣṭha droṇaputro 'bhiṣicyatām senāpatyena bhadraṃ te mama ced icchasi priyam 39 rājño niyogād yoddhavyaṃ brāhmaṇena viśeṣataḥ vartatā kṣatradharmeṇa hy evaṃ dharmavido viduḥ 40 rājñas tu vacanaṃ śrutvā kṛpaḥ śāradvatas tataḥ drauṇiṃ rājño niyogena senāpatye 'bhyaṣecayat 41 so 'bhiṣikto mahārāja pariṣvajya nṛpottamam prayayau siṃhanādena diśaḥ sarvā vinādayan 42 duryodhano 'pi rājendra śoṇitaughapariplutaḥ tāṃ niśāṃ pratipede 'tha sarvabhūtabhayāvahām 43 apakramya tu te tūrṇaṃ tasmād āyodhanān nṛpa śokasaṃvignamanasaś cintā dhyānaparābhavan |