|
1
[सम्जय] ततस ते सहिता वीराः परयाता थक्षिणामुखाः उपास्तमय वेलायां शिबिराभ्याशम आगताः 2 विमुच्य वाहांस तवरिता भीताः समभवंस तथा गहनं थेशम आसाथ्य परच्छन्ना नयविशन्त ते 3 सेनानिवेशम अभितॊ नातिथूरम अवस्दिताः निवृत्ता निशितैः शस्त्रैः समन्तात कषतविक्षताः 4 थीर्घम उष्णं च निःश्वस्य पाण्डवान अन्वचिन्तयन शरुत्वा च निनथं घॊरं पाण्डवानां जयैषिणाम 5 अनुसार भराथ भीताः पराङ्मुखा पराथ्रवन पुनः ते मुहूर्तं ततॊ गत्वा शरान्तवाहाः पिपासिताः 6 नामृष्यन्त महेष्वासाः करॊधामर्षवशं गताः राज्ञॊ वधेन संतप्ता मुहूर्तं समवस्दिताः 7 [धृ] अश्रथ्धेयम इथं कर्मकृतं भीमेन संजय यत स नागायुत पराणः पुत्रॊ मम निपातितः 8 अवध्यः सर्वभूतानां वज्रसंहननॊ युवा पाण्डवैः समरे पुत्रॊ निहतॊ मम संजय 9 न थिष्टम अभ्यतिक्रान्तुं शक्यं गावल्गणे नरैः यत समेत्य रणे पार्दैः पुत्रॊ मम निपातितः 10 अथ्रिसारमयं नूनं हृथयं मम संजय हतं पुत्रशतं शरुत्वा यन न थीर्णं सहस्रधा 11 कदं हि वृथ्धमिदुनं हतपुत्रं भविष्यति न हय अहं पाण्डवेयस्य विषये वस्तुम उत्सहे 12 कदं राज्ञः पिता भूत्वा सवयं राजा च संजय परेष्यभूतः परवर्तेयं पाण्डवेयस्य शासनात 13 आज्ञाप्य पृदिवीं सर्वां सदित्वा मूर्ध्नि च संजय कदम अथ्य भविष्यामि परेष्यभूतॊ थुरन्त कृत 14 कदं भीमस्य वाक्यानि शरॊतुं शक्ष्यामि संजय येन पुत्रशतं पूर्णम एकेन निहतं मम 15 कृतं सत्यं वचस तस्य विथुरस्य महात्मनः अकुर्वता वचस तेन मम पुत्रेण संजय 16 अधर्मेण हते तात पुत्रे थुर्यॊधने मम कृतवर्मा कृपॊ थरौणिः किम अकुर्वत संजय 17 [स] गत्वा तु तावका राजन नातिथूरम अवस्दिताः अपश्यन्त वनं घॊरं नानाथ्रुमलताकुलम 18 ते मुहूर्तं तु विश्रम्य लब्धतॊयैर हयॊत्तमैः सूर्यास्तमय वेलायाम आसेथुः सुमहथ वनम 19 नानामृगगणैर जुष्टं नानापक्षिसमाकुलम नानाथ्रुमलताच्छन्नं नानाव्यालनिषेवितम 20 नाना तॊयसमाकीर्णं तडागैर उपशॊभितम पथ्मिनी शतसंछन्नं नीलॊत्पलसमायुतम 21 परविश्य तथ वनं घॊरं वीक्षमाणाः समन्ततः शाखा सहस्रसंछन्नं नयग्रॊधं थथृशुस ततः 22 उपेत्य तु तथा राजन नयग्रॊधं ते महारदाः थथृशुर थविपथां शरेष्ठाः शरेष्ठं तं वै वनस्पतिम 23 ते ऽवतीर्य रदेभ्यस तु विप्रमुच्य च वाजिनः उपस्पृश्य यदान्यायं संध्याम अन्वासत परभॊ 24 ततॊ ऽसतं पर्वतश्रेष्ठम अनुप्राप्ते थिवाकरे सर्वस्य जगतॊ धात्री शर्वरी समपथ्यत 25 गरहनक्षत्रताराभिः परकीर्णाभिर अलंकृतम नभॊऽंशुकम इवाभाति परेक्षणीयं समन्ततः 26 ईषच चापि परवल्गन्ति ये सत्त्वा रात्रिचारिणः थिवा चराश च ये सत्त्वास ते निथ्रावशम आगताः 27 रात्रिंचराणां सत्त्वानां निनाथॊ ऽभूत सुथारुणः करव्याथाश च परमुथिता घॊरा पराप्ता च शर्वरी 28 तस्मिन रात्रिमुखे घॊरे थुःखशॊकसमन्विताः कृतवर्मा कृपॊ थरौणिर उपॊपविविशुः समम 29 तत्रॊपविष्टाः शॊचन्तॊ नयग्रॊधस्य समन्ततः तम एवार्दम अतिक्रान्तं कुरुपाण्डवयॊः कषयम 30 निथ्रया च परीताङ्गा निषेथुर धरणीतले शरमेण सुथृढं युक्ता विक्षता विविधैः शरैः 31 ततॊ निथ्रावशं पराप्तौ कृप भॊजौ महारदौ सुखॊचिताव अथुःखार्हौ निषण्णौ धरणीतले तौ तु सुप्तौ महाराज शरमशॊकसमन्वितौ 32 करॊधामर्षवशं पराप्तॊ थरॊणपुत्रस तु भारत नैव सम स जगामाद निथ्रां सर्प इव शवसन 33 न लेभे स तु निथ्रां वै थह्यमानॊ ऽतिमन्युना वीक्षां चक्रे महाबाहुस तथ वनं घॊरथर्शनम 34 वीक्षमाणॊ वनॊथ्थेशं नाना सत्त्वैर निषेवितम अपश्यत महाबाहुर नयग्रॊधं वायसायुतम 35 तत्र काकसहस्राणि तां निशां पर्यणामयन सुखं सवपन्तः कौरव्य पृदक्पृदग अपाश्रयाः 36 सुप्तेषु तेषु काकेषु विस्रब्धेषु समन्ततः सॊ ऽपश्यत सहसायान्तम उलूकं घॊरथर्शनम 37 महास्वनं महाकायं हर्यक्षं बभ्रु पिङ्गलम सुथीर्घघॊणा नखरं सुपर्णम इव वेगिनम 38 सॊ ऽद शब्थं मृथुं कृत्वा लीयमान इवाण्डजः नयग्रॊधस्य ततः शाखां परार्दयाम आस भारत 39 संनिपत्य तु शाखायां नयग्रॊधस्य विहंगमः सुप्ताञ जघान सुबहून वायसान वायसान्तकः 40 केषां चिथ अच्छिनत पक्षाञ शिरांसि च चकर्त ह चरणांश चैव केषां चिथ बभञ्ज चरणायुधः 41 कषणेनाहन सबलवान ये ऽसय थृष्टिपदे सदिताः तेषां शरीरावयवैः शरीरैश च विशां पते नयग्रॊधमण्डलं सर्वं संछन्नं सर्वतॊ ऽभवत 42 तांस तु हत्वा ततः काकान कौशिकॊ मुथितॊ ऽभवत परतिकृत्य यदाकामं शत्रूणां शत्रुसूथनः 43 तथ थृष्ट्वा सॊपधं कर्म कौशिकेन कृतं निशि तथ्भावकृतसंकल्पॊ थरौणिर एकॊ वयचिन्तयत 44 उपथेशः कृतॊ ऽनेन पक्षिणा मम संयुगे शत्रुणां कषपणे युक्तः पराप्तकालश च मे मतः 45 नाथ्य शक्या मया हन्तुं पाण्डवा जितकाशिनः बलवन्तः कृतॊत्साहा लब्धलक्षाः परहारिणः राज्ञः सकाशे तेषां च परतिज्ञातॊ वधॊ मया 46 पतंगाग्निसमां वृत्तिम आस्दायात्म विनाशिनीम नयायतॊ युध्यमानस्य पराणत्यागॊ न संशयः छथ्मना तु भवेत सिथ्धिः शत्रूणां च कषयॊ महान 47 तत्र संशयिताथ अर्दाथ यॊ ऽरदॊ निःसंशयॊ भवेत तं जना बहु मन्यन्ते ये ऽरदशास्त्रविशारथाः 48 यच चाप्य अत्र भवेथ वाच्यं गर्हितं लॊकनिन्थितम कर्तव्यं तन मनुष्येण कषत्रधर्मेण वर्तता 49 निन्थितानि च सर्वाणि कुत्सितानि पथे पथे सॊपधानि कृतान्य एव पाण्डवैर अकृतात्मभिः 50 अस्मिन्न अर्दे पुरा गीतौ शरूयेते धर्मचिन्तकैः शलॊकौ नयायम अवेक्षथ्भिस तत्त्वार्दं तत्त्वथर्शिभिः 51 परिश्रान्ते विथीर्णे च भुञ्जाने चापि शत्रुभिः परस्दाने च परवेशे च परहर्तव्यं रिपॊर बलम 52 निथ्रार्तम अर्धरात्रे च तदा नष्टप्रणायकम भिन्नयॊधं बलं यच च थविधा युक्तं च यथ भवेत 53 इत्य एवं निश्चयं चक्रे सुप्तानां युधि मारणे पाण्डूनां सह पाञ्चालैर थरॊणपुत्रः परतापवान 54 स करूरां मतिम आस्दाय विनिश्चित्य मुहुर मुहुः सुप्तौ पराबॊधयत तौ तु मातुलं भॊजम एव च 55 नॊत्तरं परतिपेथे च तत्र युक्तं हरिया वृतः स मुहूर्तम इव धयात्वा बाष्पविह्वलम अब्रवीत 56 हतॊ थुर्यॊधनॊ राजा एकवीरॊ महाबलः यस्यार्दे वैरम अस्माभिर आसक्तं पाण्डवैः सह 57 एकाकी बहुभिः कषुथ्रैर आहवे शुथ्धविक्रमः पातितॊ भीमसेनेन एकाथश चमूपतिः 58 वृकॊथरेण कषुथ्रेण सुनृशंसम इथं कृतम मूर्धाभिषिक्तस्य शिरः पाथेन परिमृथ्नता 59 विनर्थन्ति सम पाञ्चालाः कष्वेडन्ति च हसन्ति च धमन्ति शङ्खाञ शतशॊ हृष्टा घनन्ति च थुन्थुभीन 60 वाथित्रघॊषस तुमुलॊ विमिश्रः शङ्खनिस्वनैः अनिलेनेरितॊ घॊरॊ थिशः पूरयतीव हि 61 अश्वानां हेषमाणानां गजानां चैव बृंहताम सिंहनाथश च शूराणां शरूयते सुमहान अयम 62 थिशं पराचीं समाश्रित्य हृष्टानां गर्जतां भृशम रदनेमि सवनाश चैव शरूयन्ते लॊमहर्षणाः 63 पाण्डवैर धार्तराष्ट्राणां यथ इथं कथनं कृतम वयम एव तरयः शिष्टास तस्मिन महति वैशसे 64 के चिन नागशतप्राणाः के चित सर्वास्त्रकॊविथाः निहताः पाण्डवेयैः सम मन्ये कालस्य पर्ययम 65 एवम एतेन भाव्यं हि नूनं कार्येण तत्त्वतः यदा हय अस्येथृशी निष्ठा कृते कार्ये ऽपि थुष्करे 66 भवतॊस तु यथि परज्ञा न मॊहाथ अपचीयते वयापन्ने ऽसमिन महत्य अर्दे यन नः शरेयस तथ उच्यताम |
1
[samjaya] tatas te sahitā vīrāḥ prayātā dakṣiṇāmukhāḥ upāstamaya velāyāṃ śibirābhyāśam āgatāḥ 2 vimucya vāhāṃs tvaritā bhītāḥ samabhavaṃs tadā gahanaṃ deśam āsādya pracchannā nyaviśanta te 3 senāniveśam abhito nātidūram avasthitāḥ nivṛttā niśitaiḥ śastraiḥ samantāt kṣatavikṣatāḥ 4 dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya pāṇḍavān anvacintayan śrutvā ca ninadaṃ ghoraṃ pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇām 5 anusāra bharād bhītāḥ prāṅmukhā prādravan punaḥ te muhūrtaṃ tato gatvā śrāntavāhāḥ pipāsitāḥ 6 nāmṛṣyanta maheṣvāsāḥ krodhāmarṣavaśaṃ gatāḥ rājño vadhena saṃtaptā muhūrtaṃ samavasthitāḥ 7 [dhṛ] aśraddheyam idaṃ karmakṛtaṃ bhīmena saṃjaya yat sa nāgāyuta prāṇaḥ putro mama nipātitaḥ 8 avadhyaḥ sarvabhūtānāṃ vajrasaṃhanano yuvā pāṇḍavaiḥ samare putro nihato mama saṃjaya 9 na diṣṭam abhyatikrāntuṃ śakyaṃ gāvalgaṇe naraiḥ yat sametya raṇe pārthaiḥ putro mama nipātitaḥ 10 adrisāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ mama saṃjaya hataṃ putraśataṃ śrutvā yan na dīrṇaṃ sahasradhā 11 kathaṃ hi vṛddhamithunaṃ hataputraṃ bhaviṣyati na hy ahaṃ pāṇḍaveyasya viṣaye vastum utsahe 12 kathaṃ rājñaḥ pitā bhūtvā svayaṃ rājā ca saṃjaya preṣyabhūtaḥ pravarteyaṃ pāṇḍaveyasya śāsanāt 13 ājñāpya pṛthivīṃ sarvāṃ sthitvā mūrdhni ca saṃjaya katham adya bhaviṣyāmi preṣyabhūto duranta kṛt 14 kathaṃ bhīmasya vākyāni śrotuṃ śakṣyāmi saṃjaya yena putraśataṃ pūrṇam ekena nihataṃ mama 15 kṛtaṃ satyaṃ vacas tasya vidurasya mahātmanaḥ akurvatā vacas tena mama putreṇa saṃjaya 16 adharmeṇa hate tāta putre duryodhane mama kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ kim akurvata saṃjaya 17 [s] gatvā tu tāvakā rājan nātidūram avasthitāḥ apaśyanta vanaṃ ghoraṃ nānādrumalatākulam 18 te muhūrtaṃ tu viśramya labdhatoyair hayottamaiḥ sūryāstamaya velāyām āseduḥ sumahad vanam 19 nānāmṛgagaṇair juṣṭaṃ nānāpakṣisamākulam nānādrumalatācchannaṃ nānāvyālaniṣevitam 20 nānā toyasamākīrṇaṃ taḍāgair upaśobhitam padminī śatasaṃchannaṃ nīlotpalasamāyutam 21 praviśya tad vanaṃ ghoraṃ vīkṣamāṇāḥ samantataḥ śākhā sahasrasaṃchannaṃ nyagrodhaṃ dadṛśus tataḥ 22 upetya tu tadā rājan nyagrodhaṃ te mahārathāḥ dadṛśur dvipadāṃ śreṣṭhāḥ śreṣṭhaṃ taṃ vai vanaspatim 23 te 'vatīrya rathebhyas tu vipramucya ca vājinaḥ upaspṛśya yathānyāyaṃ saṃdhyām anvāsata prabho 24 tato 'staṃ parvataśreṣṭham anuprāpte divākare sarvasya jagato dhātrī śarvarī samapadyata 25 grahanakṣatratārābhiḥ prakīrṇābhir alaṃkṛtam nabho'ṃśukam ivābhāti prekṣaṇīyaṃ samantataḥ 26 īṣac cāpi pravalganti ye sattvā rātricāriṇaḥ divā carāś ca ye sattvās te nidrāvaśam āgatāḥ 27 rātriṃcarāṇāṃ sattvānāṃ ninādo 'bhūt sudāruṇaḥ kravyādāś ca pramuditā ghorā prāptā ca śarvarī 28 tasmin rātrimukhe ghore duḥkhaśokasamanvitāḥ kṛtavarmā kṛpo drauṇir upopaviviśuḥ samam 29 tatropaviṣṭāḥ śocanto nyagrodhasya samantataḥ tam evārtham atikrāntaṃ kurupāṇḍavayoḥ kṣayam 30 nidrayā ca parītāṅgā niṣedur dharaṇītale śrameṇa sudṛḍhaṃ yuktā vikṣatā vividhaiḥ śaraiḥ 31 tato nidrāvaśaṃ prāptau kṛpa bhojau mahārathau sukhocitāv aduḥkhārhau niṣaṇṇau dharaṇītale tau tu suptau mahārāja śramaśokasamanvitau 32 krodhāmarṣavaśaṃ prāpto droṇaputras tu bhārata naiva sma sa jagāmātha nidrāṃ sarpa iva śvasan 33 na lebhe sa tu nidrāṃ vai dahyamāno 'timanyunā vīkṣāṃ cakre mahābāhus tad vanaṃ ghoradarśanam 34 vīkṣamāṇo vanoddeśaṃ nānā sattvair niṣevitam apaśyata mahābāhur nyagrodhaṃ vāyasāyutam 35 tatra kākasahasrāṇi tāṃ niśāṃ paryaṇāmayan sukhaṃ svapantaḥ kauravya pṛthakpṛthag apāśrayāḥ 36 supteṣu teṣu kākeṣu visrabdheṣu samantataḥ so 'paśyat sahasāyāntam ulūkaṃ ghoradarśanam 37 mahāsvanaṃ mahākāyaṃ haryakṣaṃ babhru piṅgalam sudīrghaghoṇā nakharaṃ suparṇam iva veginam 38 so 'tha śabdaṃ mṛduṃ kṛtvā līyamāna ivāṇḍajaḥ nyagrodhasya tataḥ śākhāṃ prārthayām āsa bhārata 39 saṃnipatya tu śākhāyāṃ nyagrodhasya vihaṃgamaḥ suptāñ jaghāna subahūn vāyasān vāyasāntakaḥ 40 keṣāṃ cid acchinat pakṣāñ śirāṃsi ca cakarta ha caraṇāṃś caiva keṣāṃ cid babhañja caraṇāyudhaḥ 41 kṣaṇenāhan sabalavān ye 'sya dṛṣṭipathe sthitāḥ teṣāṃ śarīrāvayavaiḥ śarīraiś ca viśāṃ pate nyagrodhamaṇḍalaṃ sarvaṃ saṃchannaṃ sarvato 'bhavat 42 tāṃs tu hatvā tataḥ kākān kauśiko mudito 'bhavat pratikṛtya yathākāmaṃ śatrūṇāṃ śatrusūdanaḥ 43 tad dṛṣṭvā sopadhaṃ karma kauśikena kṛtaṃ niśi tadbhāvakṛtasaṃkalpo drauṇir eko vyacintayat 44 upadeśaḥ kṛto 'nena pakṣiṇā mama saṃyuge śatruṇāṃ kṣapaṇe yuktaḥ prāptakālaś ca me mataḥ 45 nādya śakyā mayā hantuṃ pāṇḍavā jitakāśinaḥ balavantaḥ kṛtotsāhā labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ rājñaḥ sakāśe teṣāṃ ca pratijñāto vadho mayā 46 pataṃgāgnisamāṃ vṛttim āsthāyātma vināśinīm nyāyato yudhyamānasya prāṇatyāgo na saṃśayaḥ chadmanā tu bhavet siddhiḥ śatrūṇāṃ ca kṣayo mahān 47 tatra saṃśayitād arthād yo 'rtho niḥsaṃśayo bhavet taṃ janā bahu manyante ye 'rthaśāstraviśāradāḥ 48 yac cāpy atra bhaved vācyaṃ garhitaṃ lokaninditam kartavyaṃ tan manuṣyeṇa kṣatradharmeṇa vartatā 49 ninditāni ca sarvāṇi kutsitāni pade pade sopadhāni kṛtāny eva pāṇḍavair akṛtātmabhiḥ 50 asminn arthe purā gītau śrūyete dharmacintakaiḥ ślokau nyāyam avekṣadbhis tattvārthaṃ tattvadarśibhiḥ 51 pariśrānte vidīrṇe ca bhuñjāne cāpi śatrubhiḥ prasthāne ca praveśe ca prahartavyaṃ ripor balam 52 nidrārtam ardharātre ca tathā naṣṭapraṇāyakam bhinnayodhaṃ balaṃ yac ca dvidhā yuktaṃ ca yad bhavet 53 ity evaṃ niścayaṃ cakre suptānāṃ yudhi māraṇe pāṇḍūnāṃ saha pāñcālair droṇaputraḥ pratāpavān 54 sa krūrāṃ matim āsthāya viniścitya muhur muhuḥ suptau prābodhayat tau tu mātulaṃ bhojam eva ca 55 nottaraṃ pratipede ca tatra yuktaṃ hriyā vṛtaḥ sa muhūrtam iva dhyātvā bāṣpavihvalam abravīt 56 hato duryodhano rājā ekavīro mahābalaḥ yasyārthe vairam asmābhir āsaktaṃ pāṇḍavaiḥ saha 57 ekākī bahubhiḥ kṣudrair āhave śuddhavikramaḥ pātito bhīmasenena ekādaśa camūpatiḥ 58 vṛkodareṇa kṣudreṇa sunṛśaṃsam idaṃ kṛtam mūrdhābhiṣiktasya śiraḥ pādena parimṛdnatā 59 vinardanti sma pāñcālāḥ kṣveḍanti ca hasanti ca dhamanti śaṅkhāñ śataśo hṛṣṭā ghnanti ca dundubhīn 60 vāditraghoṣas tumulo vimiśraḥ śaṅkhanisvanaiḥ anilenerito ghoro diśaḥ pūrayatīva hi 61 aśvānāṃ heṣamāṇānāṃ gajānāṃ caiva bṛṃhatām siṃhanādaś ca śūrāṇāṃ śrūyate sumahān ayam 62 diśaṃ prācīṃ samāśritya hṛṣṭānāṃ garjatāṃ bhṛśam rathanemi svanāś caiva śrūyante lomaharṣaṇāḥ 63 pāṇḍavair dhārtarāṣṭrāṇāṃ yad idaṃ kadanaṃ kṛtam vayam eva trayaḥ śiṣṭās tasmin mahati vaiśase 64 ke cin nāgaśataprāṇāḥ ke cit sarvāstrakovidāḥ nihatāḥ pāṇḍaveyaiḥ sma manye kālasya paryayam 65 evam etena bhāvyaṃ hi nūnaṃ kāryeṇa tattvataḥ yathā hy asyedṛśī niṣṭhā kṛte kārye 'pi duṣkare 66 bhavatos tu yadi prajñā na mohād apacīyate vyāpanne 'smin mahaty arthe yan naḥ śreyas tad ucyatām |