|
1
[व] ततॊ ऽमृतसमैर वाक्यैर हलाथयन पुरुषर्षभम वैचित्र वीर्यं विथुरॊ यथ उवाच निबॊध तत 2 [विथुर] उत्तिष्ठ राजन किं शेषे धारयात्मानम आत्मना सदिरजङ्गम मर्त्यानां सर्वेषाम एष निर्णयः 3 सर्वे कषयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः संयॊगा विप्रयॊगान्ता मरणान्तं हि जीवितम 4 यथा शूरं च भीरुं च यमः कर्षति भारत तत किं न यॊत्स्यन्ति हि ते कषत्रियाः कषत्रियर्षभ 5 अयुध्यमानॊ मरियते युध्यमानश च जीवति कालं पराप्य महाराज न कश चिथ अतिवर्तते 6 न चाप्य एतान हतान युथ्धे राजञ शॊचितुम अर्हसि परमाणं यथि शास्त्राणि गतास ते परमां गतिम 7 सर्वे सवाध्यायवन्तॊ हि सर्वे च चरितव्रताः सर्वे चाभिमुखाः कषीणास तत्र का परिथेवना 8 अथर्शनाथ आपतिताः पुनश चाथर्शनं गताः न ते तव न तेषां तवं तत्र का परिथेवना 9 हतॊ ऽपि लभते सवर्गं हत्वा च लभते यशः उभयं नॊ बहुगुणं नास्ति निष्फलता रणे 10 तेषां कामथुघाँल लॊकान इन्थ्रः संकल्पयिष्यति इन्थ्रस्यातिदयॊ हय एते भवन्ति पुरुषर्षभ 11 न यज्ञैर थक्षिणावथ्भिर न तपॊभिर न विथ्यया सवर्गं यान्ति तदा मर्त्या यदा शूरा रणे हताः 12 माता पितृसहस्राणि पुत्रथारशतानि च संसारेष्व अनुभूतानि कस्य ते कस्य वा वयम 13 शॊकस्दान सहस्राणि भयस्दान शतानि च थिवसे थिवसे मूढम आविशन्ति न पण्डितम 14 न कालस्य परियः कश चिन न थवेष्यः कुरुसत्तम न मध्यस्दः कव चित कालः सर्वं कालः परकर्षति 15 अनित्यं जीवितं रूपं यौवनं थरव्यसंचयः आरॊग्यं परिय संवासॊ गृध्येथ एषु न पण्डितः 16 न जानपथिकं थुःखम एकः शॊचितुम अर्हसि अप्य अभावेन युज्येत तच चास्य न निवर्तते 17 अशॊचन परतिकुर्वीत यथि पश्येत पराक्रमम भैषज्यम एतथ थुःखस्य यथ एतन नानुचिन्तयेत चिन्त्यमानं हि न वयेति भूयश चापि विवर्धते 18 अनिष्ट संप्रयॊगाच च विप्रयॊगात परियस्य च मनुष्या मानसैर थुःखैर युज्यन्ते ये ऽलपबुथ्धयः 19 नार्दॊ न धर्मॊ न सुखं यथ एतथ अनुशॊचसि न च नापैति कार्यार्दात तरिवर्गाच चैव भरश्यते 20 अन्याम अन्यां धनावस्दां पराप्य वैशेषिकीं नराः असंतुष्टाः परमुह्यन्ति संतॊषं यान्ति पण्डिताः 21 परज्ञया मानसं थुःखं हन्याच छारीरम औषधैः एतज जञानस्य सामर्द्यं न बालैः समताम इयात 22 शयानं चानुशयति तिष्ठन्तं चानुतिष्ठति अनुधावति धावन्तं कर्म पूर्वकृतं नरम 23 यस्यां यस्याम अवस्दायां यत करॊति शुभाशुभम तस्यां तस्याम अवस्दायां तत तत फलम उपाश्नुते |
1
[v] tato 'mṛtasamair vākyair hlādayan puruṣarṣabham vaicitra vīryaṃ viduro yad uvāca nibodha tat 2 [vidura] uttiṣṭha rājan kiṃ śeṣe dhārayātmānam ātmanā sthirajaṅgama martyānāṃ sarveṣām eṣa nirṇayaḥ 3 sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam 4 yadā śūraṃ ca bhīruṃ ca yamaḥ karṣati bhārata tat kiṃ na yotsyanti hi te kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha 5 ayudhyamāno mriyate yudhyamānaś ca jīvati kālaṃ prāpya mahārāja na kaś cid ativartate 6 na cāpy etān hatān yuddhe rājañ śocitum arhasi pramāṇaṃ yadi śāstrāṇi gatās te paramāṃ gatim 7 sarve svādhyāyavanto hi sarve ca caritavratāḥ sarve cābhimukhāḥ kṣīṇās tatra kā paridevanā 8 adarśanād āpatitāḥ punaś cādarśanaṃ gatāḥ na te tava na teṣāṃ tvaṃ tatra kā paridevanā 9 hato 'pi labhate svargaṃ hatvā ca labhate yaśaḥ ubhayaṃ no bahuguṇaṃ nāsti niṣphalatā raṇe 10 teṣāṃ kāmadughāṁl lokān indraḥ saṃkalpayiṣyati indrasyātithayo hy ete bhavanti puruṣarṣabha 11 na yajñair dakṣiṇāvadbhir na tapobhir na vidyayā svargaṃ yānti tathā martyā yathā śūrā raṇe hatāḥ 12 mātā pitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam 13 śokasthāna sahasrāṇi bhayasthāna śatāni ca divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam 14 na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama na madhyasthaḥ kva cit kālaḥ sarvaṃ kālaḥ prakarṣati 15 anityaṃ jīvitaṃ rūpaṃ yauvanaṃ dravyasaṃcayaḥ ārogyaṃ priya saṃvāso gṛdhyed eṣu na paṇḍitaḥ 16 na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhasi apy abhāvena yujyeta tac cāsya na nivartate 17 aśocan pratikurvīta yadi paśyet parākramam bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet cintyamānaṃ hi na vyeti bhūyaś cāpi vivardhate 18 aniṣṭa saṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca manuṣyā mānasair duḥkhair yujyante ye 'lpabuddhayaḥ 19 nārtho na dharmo na sukhaṃ yad etad anuśocasi na ca nāpaiti kāryārthāt trivargāc caiva bhraśyate 20 anyām anyāṃ dhanāvasthāṃ prāpya vaiśeṣikīṃ narāḥ asaṃtuṣṭāḥ pramuhyanti saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ 21 prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ etaj jñānasya sāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt 22 śayānaṃ cānuśayati tiṣṭhantaṃ cānutiṣṭhati anudhāvati dhāvantaṃ karma pūrvakṛtaṃ naram 23 yasyāṃ yasyām avasthāyāṃ yat karoti śubhāśubham tasyāṃ tasyām avasthāyāṃ tat tat phalam upāśnute |