|
1
[ज] हते थुर्यॊधने चैव हते सैन्ये च सर्वशः धृतराष्ट्रॊ महाराजः शरुत्वा किम अकरॊन मुने 2 तदैव कौरवॊ राजा धर्मपुत्रॊ महामनाः कृपप्रभृतयश चैव किम अकुर्वत ते तरयः 3 अश्वत्दाम्नः शरुतं कर्म शापश चान्यॊन्य कारितः वृत्तान्तम उत्तरं बरूहि यथ अभाषत संजयः 4 [व] हते पुत्रशते थीनं छिन्नशाखम इव थरुमम पुत्रशॊकाभिसंतप्तं धृतराष्ट्रं महीपतिम 5 धयानमूकत्वम आपन्नं चिन्तया समभिप्लुतम अभिगम्य महाप्राज्ञः संजयॊ वाक्यम अब्रवीत 6 किं शॊचसि महाराज नास्ति शॊके सहायता अक्षौहिण्यॊ हताश चाष्टौ थश चैव विशां पते निर्जनेयं वसुमती शून्या संप्रति केवला 7 नानाथिग्भ्यः समागम्य नानाथेश्या नराधिपाः सहितास तव पुत्रेण सर्वे वै निधनं गताः 8 पितॄणां पुत्रपौत्राणां जञातीनां सुहृथां तदा गुरूणां चानुपूर्व्येण परेतकार्याणि कारय 9 [व] तच छरुत्वा करुणं वाक्यं पुत्रपौत्र वधार्थितः पपात भुवि थुर्धर्षॊ वाताहत इव थरुमः 10 [धृ] हतपुत्रॊ हतामात्यॊ हतसर्वसुहृज जनः थुःखं नूनं भविष्यामि विचरन पृदिवीम इमाम 11 किं नु बन्धुविहीनस्य जीवितेन ममाथ्य वै लूनपक्षस्य इव मे जरा जीर्णस्य पक्षिणः 12 हृतराज्यॊ हतसुहृथ धतचक्षुश च वै तदा न भराजिष्ये महाप्राज्ञ कषीणरश्मिर इवांशुमान 13 न कृतं सुहृथॊ वाक्यं जामथग्न्यस्य जल्पतः नारथस्य च थेवर्षेः कृष्णथ्वैपायनस्य च 14 सभामध्ये तु कृष्णेन यच छरेयॊ ऽभिहितं मम अलं वैरेण ते राजन पुत्रः संगृह्यताम इति 15 तच च वाक्यम अकृत्वाहं भृशं तप्यामि थुर्मतिः न हि शरॊतास्मि भीष्मस्य धर्मयुक्तं परभाषितम 16 थुर्यॊधनस्य च तदा वृषभस्येव नर्थतः थुःशासन वधं शरुत्वा कर्णस्य च विपर्ययम थरॊण सूर्यॊपरागं च हृथयं मे विथीर्यते 17 न समराम्य आत्मनः किं चित पुरा संजय थुष्कृतम यस्येथं फलम अथ्येह मया मूढेन भुज्यते 18 नूनं हय अपकृतं किं चिन मया पूर्वेषु जन्मसु येन मां थुःखभागेषु धाता कर्मसु युक्तवान 19 परिणामश च वयसः सर्वबन्धुक्षयश च मे सुहृन मित्र विनाशश च थैवयॊगाथ उपागतः कॊ ऽनयॊ ऽसति थुःखिततरॊ मया लॊके पुमान इह 20 तन माम अथ्यैव पश्यन्तु पाण्डवाः संशितव्रतम विवृतं बरह्मलॊकस्य थीर्घम अध्वानम आस्दितम 21 [व] तस्य लालप्यमानस्य बहु शॊकं विचिन्वतः शॊकापहं नरेन्थ्रस्य संजयॊ वाक्यम अब्रवीत 22 शॊकं राजन वयपनुथ शरुतास ते वेथ निश्चयाः शास्त्रागमाश च विविधा वृथ्धेभ्यॊ नृपसत्तम सृञ्जये पुत्रशॊकार्ते यथ ऊचुर मुनयः पुरा 23 तदा यौवनजं थर्पम आस्दिते ते सुते नृप न तवया सुहृथां वाक्यं बरुवताम अवधारितम सवार्दश च न कृतः कश चिल लुब्धेन फलगृथ्धिना 24 तव थुःशासनॊ मन्त्री राधेयश च थुरात्मवान शकुनिश चैव थुष्टात्मा चित्रसेनश च थुर्मतिः शल्यश च येन वै सर्वं शल्य भूतं कृतं जगत 25 कुरुवृथ्धस्य भीष्मस्य गान्धार्या विथुरस्य च न कृतं वचनं तेन तव पुत्रेण भारत 26 न धर्मः सत्कृतः कश चिन नित्यं युथ्धम इति बरुवन कषपिताः कषत्रियाः सर्वे शत्रूणां वर्धितं यशः 27 मध्यस्दॊ हि तवम अप्य आसीर न कषमं किं चिथ उक्तवान धूर धरेण तवया भारस तुलया न समं धृतः 28 आथाव एव मनुष्येण वर्तितव्यं यदा कषमम यदा नातीतम अर्दं वै पश्चात तापेन युज्यते 29 पुत्रगृथ्ध्या तवया राजन परियं तस्य चिकीर्षता पश्चात तापम इथं पराप्तं न तवं शॊचितुम अर्हसि 30 मधु यः केवलं थृष्ट्वा परपातं नानुपश्यति स भरष्टॊ मधु लॊभेन शॊचत्य एव यदा भवान 31 अर्दान न शॊचन पराप्नॊति न शॊचन विन्थते सुखम न शॊचञ शरियम आप्नॊति न शॊचन विन्थते परम 32 सवयम उत्पाथयित्वाग्निं वस्त्रेण परिवेष्टयेत थह्यमानॊ मनस्तापं भजते न स पण्डितः 33 तवयैव स सुतेनायं वाक्यवायुसमीरितः लॊभाज्येन च संसिक्तॊ जवलितः पार्द पावकः 34 तस्मिन समिथ्धे पतिताः शलभा इव ते सुताः तान केशवार्चिर निर्थग्धान न तवं शॊचितुम अर्हसि 35 यच चाश्रुपात कलिलं वथनं वहसे नृप अशास्त्रथृष्टम एतथ धि न परशंसन्ति पण्डिताः 36 विस्फुलिङ्गा इव हय एतान थहन्ति किल मानवान जहीहि मन्युं बुथ्ध्या वै धारयात्मानम आत्मना 37 एवम आश्वासितस तेन संजयेन महात्मना विथुरॊ भूय एवाह बुथ्धिपूर्वं परंतप |
1
[j] hate duryodhane caiva hate sainye ca sarvaśaḥ dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ śrutvā kim akaron mune 2 tathaiva kauravo rājā dharmaputro mahāmanāḥ kṛpaprabhṛtayaś caiva kim akurvata te trayaḥ 3 aśvatthāmnaḥ śrutaṃ karma śāpaś cānyonya kāritaḥ vṛttāntam uttaraṃ brūhi yad abhāṣata saṃjayaḥ 4 [v] hate putraśate dīnaṃ chinnaśākham iva drumam putraśokābhisaṃtaptaṃ dhṛtarāṣṭraṃ mahīpatim 5 dhyānamūkatvam āpannaṃ cintayā samabhiplutam abhigamya mahāprājñaḥ saṃjayo vākyam abravīt 6 kiṃ śocasi mahārāja nāsti śoke sahāyatā akṣauhiṇyo hatāś cāṣṭau daśa caiva viśāṃ pate nirjaneyaṃ vasumatī śūnyā saṃprati kevalā 7 nānādigbhyaḥ samāgamya nānādeśyā narādhipāḥ sahitās tava putreṇa sarve vai nidhanaṃ gatāḥ 8 pitṝṇāṃ putrapautrāṇāṃ jñātīnāṃ suhṛdāṃ tathā gurūṇāṃ cānupūrvyeṇa pretakāryāṇi kāraya 9 [v] tac chrutvā karuṇaṃ vākyaṃ putrapautra vadhārditaḥ papāta bhuvi durdharṣo vātāhata iva drumaḥ 10 [dhṛ] hataputro hatāmātyo hatasarvasuhṛj janaḥ duḥkhaṃ nūnaṃ bhaviṣyāmi vicaran pṛthivīm imām 11 kiṃ nu bandhuvihīnasya jīvitena mamādya vai lūnapakṣasya iva me jarā jīrṇasya pakṣiṇaḥ 12 hṛtarājyo hatasuhṛd dhatacakṣuś ca vai tathā na bhrājiṣye mahāprājña kṣīṇaraśmir ivāṃśumān 13 na kṛtaṃ suhṛdo vākyaṃ jāmadagnyasya jalpataḥ nāradasya ca devarṣeḥ kṛṣṇadvaipāyanasya ca 14 sabhāmadhye tu kṛṣṇena yac chreyo 'bhihitaṃ mama alaṃ vaireṇa te rājan putraḥ saṃgṛhyatām iti 15 tac ca vākyam akṛtvāhaṃ bhṛśaṃ tapyāmi durmatiḥ na hi śrotāsmi bhīṣmasya dharmayuktaṃ prabhāṣitam 16 duryodhanasya ca tathā vṛṣabhasyeva nardataḥ duḥśāsana vadhaṃ śrutvā karṇasya ca viparyayam droṇa sūryoparāgaṃ ca hṛdayaṃ me vidīryate 17 na smarāmy ātmanaḥ kiṃ cit purā saṃjaya duṣkṛtam yasyedaṃ phalam adyeha mayā mūḍhena bhujyate 18 nūnaṃ hy apakṛtaṃ kiṃ cin mayā pūrveṣu janmasu yena māṃ duḥkhabhāgeṣu dhātā karmasu yuktavān 19 pariṇāmaś ca vayasaḥ sarvabandhukṣayaś ca me suhṛn mitra vināśaś ca daivayogād upāgataḥ ko 'nyo 'sti duḥkhitataro mayā loke pumān iha 20 tan mām adyaiva paśyantu pāṇḍavāḥ saṃśitavratam vivṛtaṃ brahmalokasya dīrgham adhvānam āsthitam 21 [v] tasya lālapyamānasya bahu śokaṃ vicinvataḥ śokāpahaṃ narendrasya saṃjayo vākyam abravīt 22 śokaṃ rājan vyapanuda śrutās te veda niścayāḥ śāstrāgamāś ca vividhā vṛddhebhyo nṛpasattama sṛñjaye putraśokārte yad ūcur munayaḥ purā 23 tathā yauvanajaṃ darpam āsthite te sute nṛpa na tvayā suhṛdāṃ vākyaṃ bruvatām avadhāritam svārthaś ca na kṛtaḥ kaś cil lubdhena phalagṛddhinā 24 tava duḥśāsano mantrī rādheyaś ca durātmavān śakuniś caiva duṣṭātmā citrasenaś ca durmatiḥ śalyaś ca yena vai sarvaṃ śalya bhūtaṃ kṛtaṃ jagat 25 kuruvṛddhasya bhīṣmasya gāndhāryā vidurasya ca na kṛtaṃ vacanaṃ tena tava putreṇa bhārata 26 na dharmaḥ satkṛtaḥ kaś cin nityaṃ yuddham iti bruvan kṣapitāḥ kṣatriyāḥ sarve śatrūṇāṃ vardhitaṃ yaśaḥ 27 madhyastho hi tvam apy āsīr na kṣamaṃ kiṃ cid uktavān dhūr dhareṇa tvayā bhāras tulayā na samaṃ dhṛtaḥ 28 ādāv eva manuṣyeṇa vartitavyaṃ yathā kṣamam yathā nātītam arthaṃ vai paścāt tāpena yujyate 29 putragṛddhyā tvayā rājan priyaṃ tasya cikīrṣatā paścāt tāpam idaṃ prāptaṃ na tvaṃ śocitum arhasi 30 madhu yaḥ kevalaṃ dṛṣṭvā prapātaṃ nānupaśyati sa bhraṣṭo madhu lobhena śocaty eva yathā bhavān 31 arthān na śocan prāpnoti na śocan vindate sukham na śocañ śriyam āpnoti na śocan vindate param 32 svayam utpādayitvāgniṃ vastreṇa pariveṣṭayet dahyamāno manastāpaṃ bhajate na sa paṇḍitaḥ 33 tvayaiva sa sutenāyaṃ vākyavāyusamīritaḥ lobhājyena ca saṃsikto jvalitaḥ pārtha pāvakaḥ 34 tasmin samiddhe patitāḥ śalabhā iva te sutāḥ tān keśavārcir nirdagdhān na tvaṃ śocitum arhasi 35 yac cāśrupāta kalilaṃ vadanaṃ vahase nṛpa aśāstradṛṣṭam etad dhi na praśaṃsanti paṇḍitāḥ 36 visphuliṅgā iva hy etān dahanti kila mānavān jahīhi manyuṃ buddhyā vai dhārayātmānam ātmanā 37 evam āśvāsitas tena saṃjayena mahātmanā viduro bhūya evāha buddhipūrvaṃ paraṃtapa |